Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Трансакция харажатлари миқдорининг эксперт баҳоларидаги тафсилоти 
Трансакция 
харажатлари тури 
Унитар корхона 
Холдинг 
Мультидивизионал 
тузилма 
Ахборотни излаш 
1 
3 
2 
Музокаралар 
олиб 
бориш 
1 
3 
2 
Ўлчаш 
1 
2 
1 
Шартнома тузиш 
1 
2 
3 
Мониторинг 
3 
1 
2 
Мулкчилик 
ҳуқуқларини 
ҳимоялаш 
- 
- 
- 
Учинчи шахслардан 
ҳимоялаш 
- 
- 
- 
Жами 
7 (min) 
11 (mах) 
10 
Демак, унитар корхона трансакция харажатларининг энг паст умумий 
миқдори билан тавсифланади. Бироқ амалда тармоқ бозоридаги муайян вазият 
ҳисобга олиниши лозим. Масалан, капитал бозори ва фонд бозорининг 
ривожланмаганлиги капиталнинг тармоқлараро оқимини таъминлаш учун 
холдингнинг жозибадорлиги, капиталнинг тармоқдаги оқимини таъминлаш 
учун эса мультидивизионал тузилманинг жозибадорлигини оширади. Бундан 
ташқари, битимнинг хусусиятига кўра ҳар бир параметрга (0 дан 1 гача) 
алоҳида улуш бериш зарур. Ахборотни излаш харажатларининг нисбати эмас, 
балки айнан мониторинг харажатларининг нисбати ҳал этувчи бўлиши мумкин. 
10.2. Фирманинг баланси унинг таркиби тўғрисидаги
ахборот манбаи сифатида 
Бухгалтерия ҳисоботларининг, биринчи галда баланс ҳамда фойда ва 
зарарлар тўғрисидаги ҳисобот (даромадлар ҳақидаги ҳисобот) маълумотлари 
эксперт баҳоларидан ташқари, трансакция харажатларининг нисбий миқдори ва 
ташкилий тузилманинг оптималлик даражаси ҳақидаги ахборот манбаи бўлиб 
хизмат қилиши мумкин. Балансдан фойдаланишнинг бундай йўналиши асосан 
фирманинг кредитга лаёқатлилигини имкониятли кредиторлар нуқтаи 
назаридан баҳолашга қаратилган молиявий таҳлилнинг оддий технологиясидан 
фарқ қилади.
Институционал таҳлил учун таклиф этилаётган балансдан фойдаланиш 
методологияси, албатта, тўлиқ эмас, шунинг учун унга мутлақ аниқ ва тўла-
тўкис хусусиятга даъвогарлик қилмайдиган хомаки вариант сифатида ёндашиш 
лозим.
Бухгалтерия ҳисоботининг институционал таҳлилидаги дастлабки нуқта 
сифатида биз даромадлар ҳақидаги ҳисобот асосида аниқланадиган фирма 
маҳсулотини сотиш нархининг таркиби «ахборотнинг уч турини: ташкилотнинг 

---

143 
ички тафсилотлари, бозордаги рақобат даражаси ва фирма стратегияси 
ҳақидаги ахборотни синтез қилади», деган тезиcни қабул қиламиз. Ҳақиқатан 
ҳам, таннарх таркиби нафақат ишлаб чиқариш ва технологик харажатлар, балки 
ташкилот ичида юзага келадиган трансакция харажатларини ҳам акс эттиради. 
Иккинчи томондан, даромадлар таркиби фирма фаолият юритадиган ташқи 
муҳит ҳақидаги: талаб ҳолати ва динамикаси, рақобатчилар товарларининг 
нархи ва сифати, рақиб фирмаларнинг савдо тажовузкорлиги даражаси, мазкур 
секторда трансакция харажатлари миқдори ҳақидаги ахборотни ҳам мужассам 
этади. 
Алоҳида фирманинг бухгалтерия ҳисоботида келтирилган ахборот ўз – 
ўзича кам маълумот беради: институционал таҳлил уни тармоқ бўйича ёки 
шундай ўлчамдаги фирмалар гуруҳлари бўйича ўртача кўрсаткичлар билан 
таққослашни талаб этади, чунки гап трансакция харажатларини мутлақ эмас, 
балки нисбий ифодада ўлчаш ҳақида бормоқда. Масалан, Японияда ҳар йили 
865 та йирик фирманинг ўртача ҳолатга келтирилган баланс кўрсаткичлари 
ҳисоблаб чиқилади (NEEDS – Nikkei Economic Electronic Data System).
Айнан ўртача ҳолатга келтирилган баланс маълумотлари асосида М.Аоки 
ишдан бўшашда тўланадиган йиғилган нафақалар миқдори фирма томонидан 
ходимнинг фирма учун ўзига хос кўникма ва билимларга эга бўлиши учун 
сарфланадиган саъй-ҳаракатларга тўғри пропорционал, деган фараздан келиб 
чиқиб, J фирмада инсон капитали ўзига хослигининг миқдорини баҳолашга 
уринган. Бундай эҳтимолликни Япония фирмаларида нафақага чиқаришда 
тўланадиган нафақани шакллантириш тартиботини таҳлил қилиш орқали қабул 
қилиш мумкин.
Янги ходим келиши билан унинг номига махсус ҳисобварақ очилади, 
ундаги маблағлар суммаси иш стажининг ортиши ва ички иерархия 
тузилмалари бўйича ҳаракатланишга кўра ошади. Нафақага чиқиш маблағи 
пенсияга кетиш ёки муддатидан олдин ишдан бўшашда, тўланади (иккинчи 
ҳолатда ходим катта йўқотишларга дуч келади), бу уни фирма томонидан 
тўланадиган якка пенсияга яқинлаштиради. М.Аоки фирмада инсон капитали 
ўзига хослиги даражасини тўпланган чиқиш нафақалари суммасининг 
фирманинг умумий капиталига нисбати сифатида ҳисоблаб чиқиладиган индекс 
ёрдамида аниқлаган. Агар муайян фирма учун ҳисоблаб чиқилган бундай 
индекс ўртачалаштирилган баланс маълумотлари бўйича ҳисоблаб чиқилган 
индексдан ортиқ бўлса, у ҳолда фирмада инсон капитали ўзига хослиги 
даражаси нисбатан юқори, ва аксинча. 
NEEDSга ўхшаш баланс ҳар бир мамлакатда ҳам ҳисоблаб 
чиқилавермаслигига қарамай, исталган йирик консалтинг ёки аудиторлик 
фирмасининг маълумотлар базаси таққослаш учун зарур ахборотни ўзида 
мужассам этган. Энди ташкилотнинг ички тузилиши ва унинг бозор 
стратегияси ҳақида хулоса чиқариш имконини берувчи индексларнинг 
йиғиндисини батафсил кўриб чиқамиз. Дастлаб баланснинг умумий таркиби ва 
GAAP стандартидаги даромадлар ҳақидаги ҳисоботни ёдга оламиз (10.4-
жадвал). 

---

144 
Актив ва пассив алоҳида моддаларининг таҳлили ташкилотда 
ҳуқуқларнинг реал тақсимланиши ҳақида тасаввурга эга бўлиш имконини 
беради, у расмий, таъсис ҳужжатлари ва акциядорлар реестрида қайд этилган 
тақсимлашга ҳамма вақт ҳам мос келмайди. 
«Ходимларга иш ҳақи бўйича қарздорлик» 
I
1
i
=
«Жами жорий операцион мажбуриятлар» 
I
1
i
индекс корхона ходимларининг қарорларни қабул қилиш жараёнига 
таъсири даражасини акс эттиради. Банклар, давлат ва ўзаро боғлиқ корхоналар 
олдидаги қисқа муддатли қарздорлик бўйича ҳам шундай I
1
i
индекслар 
ҳисоблаб чиқилади. Агар корхона раҳбарияти ходимлар олдидаги 
мажбуриятларни бажаришни банклар, давлат (бюджет) ва ўзаро боғлиқ 
корхоналар олдидаги мажбуриятларни бажаришдан кўра устуворли деб 
ҳисобласа, у ҳолда бу меҳнат жамоаси томонидан эгалик қилиш, тасарруф этиш 
ва даромад олиш ҳуқуқига норасмий эгалик қилинишидан далолат беради. 
«Узоқ муддатли кредитлар: таъминланмаган» 
I
2
=
«Жами узоқ муддатли мажбуриятлар» 
Банклар томонидан корхона устидан назорат даражасини аниқлаш учун I
2 
индексни ҳисоблаб чиқиш ҳам фойдали, чунки банк томонидан гаров билан 
таъминланмаган кредитлар, фақат берилган кредит қайтарилишининг бошқа, 
норасмий кафолатлари кўзда тутилган ҳолатларда берилиши мумкин
30
. 
«Дебиторлар ҳисобварақлари: тижорат»