Таълимни ташкил этиш турлари ва шакллари

Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Ta’lim olganlikni tashxis etish.

Reja:

1. Ta’lim turlari va shakllarining tavsifi

2. Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi

3. Darsda ukuvchilar ukuv faoliyatini tashkil etish zamonaviy shakllarining turlari.

Ta’lim turlari va shakllarining tavsifi. Didaktik goyalar (tizimlar) tarixiy tarakkiyot jarayonida yangi goyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga aylanadi. Didaktik tizimlarning ketma-ketligi ukitish nazariyasi va amaliyotining umumiy konuniyatidir.
Ta’lim turlari (yunoncha «species» aloxida, uziga xos xususiyatga ega) ukuv jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir. Pedagogik tizimlarning asosiy turlari kuyidagilardir:

• 
  arxaik (ibtidoiy);
  
• 
  kadimgi (Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik);
  
• 
  avestiy (Baktriya, Sugdiyona, Xorazmda – eramizdan avv. VII-VI asrlar);
  
• 
  yunon (Ellins, rim-yunon, rim – eramizdan avv. V-I asrlar);
  
• 
  urta asr (dogmatik, sxolastik V-XVI asrlar);
  
• 
  yangi (tushuntirish, tushuntirish-kurgazmali, dasturlashtirilgan, masofali ukitish muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterlashtirilgan innovasion);
  
• 
  xorijiy (tushuntirish, tushuntirish-kurgazmali, dasturlashtirilgan, muammoli-dasturlashtirilgan, kompyuterli ukitish, masofali, Internet yordamida ukitish va shu kabilar).
  

Avesto goyalariga kura shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo xududida zardushtiylik dini yuzaga kela boshlaganda tashkil topdi. “Avesto” zardushtiylik mukaddas manbai bulib, u uz davrining ensiklopediyasi xisoblagan. “Avesto” goyalariga binoan bolalar va yoshlarni ukitish xamda tarbiyalash kuyidagilardan iboratdir:

1. 
   diniy va ma’naviy tarbiyalash;
   
2. 
   jismoniy tarbiya;
   
3. 
   ukish va yozishga urgatish.
   

Yoshlarni tarbiyalashda ona yerga, atrof-muxit, tabiatga muxabbat xissini uygotish muxim yunalish xisoblangan. “Avesto”da barkamol shaxs obrazi xakida anik tasavvurlar ifoda etilgan.
Muntazam ukitishning ilk turi kadimgi yunon faylasufi Sukrot (eramizdan avvalgi 469-399 er. avv. yillar) va uning ukuvchilari tomonidan keng kullagan yordamchi savollarga javob topish metodi xisoblanadi. Bu metod sukrotcha suxbat metodi nomini olgan. Ukituvchi (faylasuf) ukuvchida kizikish, bilishga intilishni uygotadigan savoldan foydalanadi, muloxaza yuritish asosida ukuvchini vokea-xodisalarning moxiyatini idrok etishga undaydi. Ukituvchining muloxazasi kupincha ritorik savollarni muxokama kilish bilan tuldirilib turiladi. Sukrotcha suxbatlar bir yoki bir necha ukuvchilar ishtirokida tashkil etiladi.
Dogmatik ukitish – jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bulib, urta asrlarda keng tarkalgan. Urta asrlarda /arbiy Yevropada dogmatik ukitishda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi urin tutgan. Musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli intellektuallik xususiyatiga ega bulgan. Komillikka bilimlaridan faol foydalana oladigan odamgina erishishi mumkin deb xisoblangan. “Xakikiy goyalar” (Abu Ali Ibn Sino. «Donishnoma» /«Bilimlar kitobi»), xakikiy bilimlarni uzlashtirishga ikki tusik xalakit kiladi: suzlarining anik va fikrlarining tushunarli emasligi. Mazkur kamchilikni bartaraf etishda logika aloxida urin egallaydi. Musulmon mamlakatlarida bolani ukitish va tarbiyalashda u tomonidan kur’onning arab tilida yod olinishi bilim eshallashning asosiy shart xisoblangan. Bundan tashkari XV-VII asrlarda bir kator maktablarda fors tili xam urgatilgan. Asosiy ta’limni bolalar maktablar – boshlangich maktabda olganlar (mukaddas kitobni ukish va talkin kilish mashgulotlari, ukish, yozish va xisobga urganganlar). Dogmatik ukitishda ukuvchilarning asosiy faoliyatlari tinglash, ukish, yod olish, eslab kolish va matnni suzma-suz takrorlashdan iborat bulgan.
Oliy ta’lim madrasalarda berilgan. Movarounnaxrdagi eng yirik ukuv maskanlari sirasiga Samarkand, Buxoro, Urganch va /ijduvondagi madrasalarni kiritish mumkin. Bu ma’rifiy markazlarining rivojlanishi XV-VII asrlarga tugri kelgan. Madrasalarda ukitish fors tillarida olib borilgan. Talabalar majburiy tarzda arab tilini xam urganganlar. Ukuv rejasiga grammatika, kur’on, Xadis, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, xukukshunoslik kabi fanlar kirgan. Ukitish asosan ogzaki shaklda olib borilgan. Birok talabalar foydalangan ukuv adabiyotlari asta-sekin ancha kup kirrali, turli-tuman bulib boradi. Maktab ta’limi erkaklar uchun muljallangan. Ammo xar bir badavlat oila kiz bolani ukitish uchun uyga ukituvchini taklif etgan.
Dogmatik ukitish urniga asta-sekin ukuv jarayonida kurgazmalilikni keng jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta’lim shakllari kullanila boshlandi.
Ayni vaktda respublika xududida faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta’lim muassasalarida ta’limning eng muxim kuyidagi uch turidan foydalanilmokda:

• 
  tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim (u an’anaviy yoki axborot beruvchi ta’lim xam deb ataladi);
  
• 
  muammoli ukitish;
  
• 
  dasturlashtirilgan ta’lim yoki kompyuterli ukitish.
  

Bugungi kunda urta asrda keng kullanilgan ta’lim turlari – dogmatik va sxolastik ukitish elementlari xam saklanib kelinmokda.
Tushuntiruvchi-namoyil etuvchi ta’lim nomidan moxiyati anglanib turibdi. Kurgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash va eslab kolish sanaladi.
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi ta’lim turi vaktni tejash, ukituvchi va ukuvchilarning kuchlarini asrash, kiyin bilimlarni tushunishni osonlashtirish, ta’lim jarayonini ancha samarali boshkarishni ta’minlaydi. Birok muayyan kamchilikka xam ega, ya’ni, “tayyor” bilimlarni berish va ukuvchilarni bilimlarni uzlashtirishda mustakil xamda maxsuldor fikrlashdan ozod etish, ukuv jarayonini individuallashtirish, differensasiyalashtirish imkoniyatlarining kamligi..
Muammoli ukitishda ukuv muammolarini xal etish jarayonida bilimlarni mustakil egallash, ukuvchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok etish faoliyatlarini rivojlantirish yuli bilan ta’lim tashkil etiladi. Uning texnologiyasi turli-tumanligi bilan ajralib turmaydi, chunki ukuvchilarni faol idrok etish faoliyatiga jalb etish bir necha boskichlardan iborat buladi. Ular ketma-ket tartibda va kompleks amalga oshirilishi kerak.
Bunday ukitishda muammoli vaziyatni yaratish muxim boskich xisoblanadi. Bunday vaziyatda fikrlash jarayonida kiyinchilik xis etiladi. Ukuv muammosi bir kadar kiyin, lekin ukuvchilarning kuchi yetadigan bulishi kerak. Muammoni ilgari surish bilan birinchi boskich yakunlanadi. Muammoni xal etishning keyingi boskichida ukuvchilar savol buyicha mavjud muammoni kurib chikadilar, taxlil kiladilar, javob topish uchun ularning yetarli emasligini aniklaydilar va yetishmayotgan axborotni topishga intiladilar. Uchinchi boskich muammoni yechish uchun zarur bulgan bilimlarni turli usullar bilan egallashga karatilgan. U xayoliga birdan fikr kelishi bilan yakunlanadi (“Men nima kilishni bilaman!”). Shundan keyin muammoni xal etish, olingan natijalarni tekshirish, dastlabki gipoteza bilan solishtirish, olingan bilimlar, malakalarni tizimlashtirish va umumlashtirish boskichlari keladi.
Muammoli topshiriklar savollar, ukuv masalalari, amaliy vaziyatlardan iborat bulishi mumkin. Muammoli savolda izlash va javoblar turli variantlari kuzda tutiladi, ya’ni, oldindan tayyor javob bu yerda mumkin emas. Muammoli savolga misool: “Nima uchun temirdan yasalgan mix suvda chukadi, temirdan yasalgan kema esa chukadi?”.
Muammoli masala uni yechish yullarini mustakil izlashga intilishni yuzaga keltiruvchi ukuv-urganish topshirigidir. Muammoli masala asosini mavjud bilimlari urtasidagi karama-karshiliklar tashkil etadi. Muammoli masalaga misol: “2k5*3k21 tengligi tugri bulishi uchun kanday amallarni bajarish kerak?”.
Ukish jarayonida muammoli vaziyat sub’yekt (ukuvchi) uzi uchun kiyin bulgan masalani yechishni istashi, lekin unga ma’lumotlar yetishmasligi va u uzi ularni izlashi zarurligini kuzda tutadi. Muammoli vaziyatga misol: “6 ta gugurt kutisidan tomonlari bir gugurt kutisi kattaligiga teng 4 ta bir xil tomonli uchburchaklar yasang”.
Muammoli ukitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil etish asosida bilimlarni mustakil egallash, ukishga kizikishni uygotish, maxsuldor fikrlashini rivojlantirish, ukitishning mustaxkam va amaliy natijalari. Kamchiliklari ukuvchilar idrok etish faoliyatlarini boshkarishning kiyinligi, muammoni kuyish va xal etish uchun kup vakt sarflanishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustakil yechish imkoniyatini xar bir ukuvchiga takdim etishning kiyinligi bilan belgilanadi.
Dasturiy ta’lim (dasturlashtirilgan ukitish) xarakat (operasiya)lar ketma-ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish ilgaridan rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi “dastur” terminidan kelib chikadi. Ushbu turning asosiy maksadi ukuv jarayonini boshkarishni yaxshilashdan iborat. Bunday ukitish asosini kibernetik yondoshish tashkil etadi. Unga binoan ukitish murakkab dinamik tizim sifatida karaladi. Dasturiy ta’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik goyalar asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga keldi. U ukuvchining bilim egallashi yulida xar bir kadamni nazorat kilishga imkon beradigan va shuning asosida uz vaktida yordam kursatish, kiyinchiliklarini oldini olish, kizikishini yukotmaslik va salbiy okibatlarning oldini olishga imkon beruvchi ukuv jarayonining texnologiyasini yaratishga yunaltiradi.
Dasturiy ta’limning asosiy xususiyatlari kuyidagilardan iborat:

• 
  ukuv materialining aloxida kismlarga ajratilishi;
  
• 
  ukuv jarayonining bilimlarni uzlashtirish buyicha bilimlar porsiyalari va fikrlash amallaridan iborat bulgan ketma-ket kadamlardan iborat bulishi;
  
• 
  xar bir kadamning nazorat bilan yakunlanishi (savol, topshirik va shu kabilar);
  
• 
  nazorat topshiriklarini tugri bajarganida ukuvchining yangi materiallarni olishi va navbatdagi kadamni bajarishi;
  
• 
  tugri javob topganda ukuvchining yordamchi va kushimcha tushuntirishlarni olishi;
  
• 
  xar bir ukuvchining mustakil ishlashi, kuchi yetadigan mavzu buyicha ukuv materialini egallaishi;
  
• 
  barcha nazorat topshiriklari bajarilish natijalarining kayd etilishi (ular ukuvchilarning uzlariga (ichki kayta aloka) va pedagogga (tashki kayta aloka) ma’lum kilinadi);
  
• 
  ukituvchining ta’lim tashkilotchisi va kiyinchilik yuzaga kelganda yordamchi (maslaxatchi) sifatida ishtirok etishi, individual yondoshuvning amalga oshirilishi;
  
• 
  ta’lim jarayonida ukitishning uziga xos vositalarining keng kullanilishi (dasturlashtirilgan ukuv kullanmalari, trenajerlar, nazorat kilish kurilmalari, ukitish mashinalari).
  

Kompyuterli ta’lim. Ukitish soxasida jaxon didaktikasining muxim tajribasi - shaxsiy elektron-xisoblash mashinalari (SHEXM) rivojlanishi kompyuterli (kompyuterlashtirilgan) ta’limning shakllanishiga imkon berdi. Maxsus ta’lim dasturlari bilan ta’minlangan kompyuterlarni deyarli barcha didaktik masalalar: axborotni berish, ukitish jarayonini boshkarish, natijalarini nazorat kilish va tuzatib borish, mashklarni bajarish, ukuv jarayoni rivojlanishi xakida ma’lumotlarni tuplash va boshkalarni xal etishga moslashtirish mumkin.
Rivojlangan mamalakatlarda kompyuterlardan ta’limdan foydalanishning keng rivojlanishi bu boradagi kuyidagi asosiy yunalishlarni aniklashga imkon berdi:

• 
  aloxida ukuv fanlari (matematika, tabiiy fanlar, ona tili, chet tili, georafiya va boshkalar) buyicha uzlashtirish darajasini oshirishni ta’minlash;
  
• 
  umumiy kognitiv (idrok etish) kobiliyatlari – kuyilgan masalani xal etish, mustakil fikrlash, kommunikativ malakalarni egallash (axborotni tuplash, analiz, sintez kilish)ni rivojlantirish, u yoki bu kunikmani shakllantirishga imkon beruvchi jarayonlarga e’tiborni kuchaytirish.
  

Bundan tashkari kompyuterlardan avtomatlashtirilgan test sinovlari utkazish, baxolash va boshkarishda keng foydalaniladi, bu ukituvchi vaktini tejashga imkon beradi, natijada pedagogik jarayonning samaradorligi oshadi.
Dasturiy va kompyuterli ta’limlar ukitish algoritmlarini ajratishga asoslanadi. Algortm tugri natijaga olib keluvchi ketma-ket amallar tizimi sifatida bilim, kunikma va malakalarni tula uzlashtirish uchun zarur bulgan ukuv faoliyati tartibi va ketma-ketligini ukuvchiga kursatadi. Ukuv dasturlari va kompyuterli ta’limning samaradorligi fikrlash faoliyatini boshkarish algoritmlarining sifatiga boglik. Yomon tuzilgan algortmlar kompyuterli ukitishning sifatini keskin pasaytiradi.
Kompyuterli ta’limning sifati kuyidagi ikki asosiy omil bilan aniklanadi:

1. 
   ukitish dasturlarining sifati;
   
2. 
   xisoblash texnikasining sifati.
   

Bu soxada xam muayyan muammolar mavjud, ya’ni, ukuvchilarning idrok etish faoliyatini tashkil etish konuniyatlarini xisobga olgan xolda yaratilgan ta’lim dasturlari xozircha juda kam, ularni tuzib ishlab chikish kup vakt va kuch talab etiladi, shu bois ularning narxi xam kimmat. Respublika ta’lim muassasalarida EXMlar soni va ulardan foydalanish kulami ortib va takomillashib bormokda, birok, bu soxada xali jaxon tajribasidan ortda kolish xolati bartaraf etilgani yuk.


Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi. Dunyoda shunday ta’lim tizimi yuzaga kelganki, uni kupchilik “kullab turuvchi, ta’minlovchi, yordamchi ukitish” deb ataydilar. U odamni kundalik muammolarni xal etishga tayyorlashga asoslangan bulib, shaxsning faoliyati va xayot tarzini kullab turish uchun muljallangan.
Ayni vaktda “innovasion” (yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga aloxida axamiyat berilmokda. Mazkur ta’limning kuyidagi uziga xos xususiyatlar mavjud:

1. 
   bu oldindan kura bilish, ya’ni, ukuvchinini avvalgi va xozirgi tajribasi asosida ukitish emas, balki uni uzok kelajakni muljallashga urgatishdan ibora bulib, ukuvchi ijtimoiy xayot va kasbiy faoliyatda taxmin kilish, kuzlash, modellashtirish va loyixalashtirish amalga oshira olishi zarur.
   
2. 
   ukuvchining xamkorlikda ta’lim olish va muxim karorlarni kabul kilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivilizasiya rivojlanishini xisobga olishdan global muammolarni xal etish)da faol ishtirok etishini ta’minlash.
   

Keyingi yillarda masofaviy ta’lim (lotincha distantia – masofa) – masofadan turib ukitish keng rivojlanmokda. Masofaviy ukitish – ta’lim texnologiyasi bulib, unga kura ukuvchi kayerda va kanday xolatda bulishidan kat’iy nazar muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini urganish imkoniyatiga ega buladi. Bu maksadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va boshka bosma nashrlar, urganilayotgan materialni kompyuter telekommunikasiyalari orkali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar utkazish, regional va milliy televideniye xamda ravdio orkali ukuv dasturlarini namoyish etish, kabelli televideniye va ovozli pochta, ikki tomonlamali videokonferensiyalar, telefon orkali kayta aloka bilan bir tomonlama videotranslyasiya va boshkalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali ukitish ukituvchilarga vaktini tejashda kulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, jumladan uzok rayonlarda yashovchilarga ukish imkonini yaratadi, ukuv fanlari erkin tanlanadi, fan, ta’lim va madaniyat mashxur namoyondalari bilan munosabatlar imkonini beradi. Ukuvchi va ukituvchilarning faol uzaro munosabatlari, mustakil ishlashni faollashtirish va ukuvchilarning mustakil bilim olish extiyojlarini koniktirishga xizmat kiladi.


Ta’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi. Jaxon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining xar bir yangi boskichi ta’limni tashkil etishga uz ta’sirini utkazadi.
Ayni vaktda ta’limning kuyidagi shakllari ajratib kursatiladi: individual, individual-guruxli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashkari, auditoriyadan tashkari, maktab va maktabdan tashkari. Ular ukuvchilarni kamrab olishi, ukuvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustakilligi darajasi va ukish jarayoniga raxbarlik kilish xususiyatlari kabi belgilariga kura kuyidagi uch asosiy turga ajratiladi:

1. 
   individual;
   
2. 
   sinf-darsli;
   
3. 
   ma’ruza-seminarli.
   

kadim zamonlarda mavjud bulgan ukitishning eng kadimgi shakli ta’limning individual shakli xisoblanadi. Xayotiy tajribalarni ajdodlardan-avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bulishi bilan kavm boshligi turli belgilar yordamida uzining tajribalarini yoshlarga urgatgan. Ukituvchi va ukuvchining bevosita va individual alokasiga misol sifatida repetitorlikni kursatish mumkin. Ukishni tashkil etishning individual shakli antik davr va urta asrlarda yagona usul bulgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan.
Individual ta’lim bir kator afzalliklarga ega, shuning uchun bu usuli bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saklanib kolgan. Uning usutunligi ukuv faoliyati mazmuni, metodi va suratini tula individualashtirish, anik bir masalani xal etishda uning xar bir xarakati va operasiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta’lim ukituvchining yukori pedagogik malakaga ega bulishini talab etadi.
Individual ukitishning ustunliklari bilan bir katorda bir kator kamchiliklari xam mavjud bulib, ular kuyidagilardan iborat:

1. 
   vaktning tejamli emasligi;
   
2. 
   ukituvchi ta’sirining cheklanganligi (ukituvchining vazifasi ukuvchiga topshirik berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat);
   
3. 
   boshka ukuvchilar bilan xamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu xolat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta’sir kursatadi);
   
4. 
   jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi.
   

Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual ukitish usulining axamiyati pasayib, uning urnini ta’limning individual-guruxli shakli egallashiga imkon berdi.
Ta’limning individual-guruxli shaklidagi Yevropada XVI asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan kadim davrlarda xam foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bula oladi, bu davrda ukuvchilar uchun asosiy ukuv kullanma zardushtiylikning mukaddas manbai “Avesto” (eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bulib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual ukitish jamoali ukitish bilan birga olib borilar edi. Ukituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va ukuvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chikarib ukiydilar, keyin esa xamma birgalikda ukilganni takrorlaganlar, mashklarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Akliy mashklar ukituvchining ukuvchi bilan erkin suxbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashgulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maksadi yoshlarni xarbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bulgan. Otda yurish, ov kilish, kilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar xarbiy tayyorgarlikning majburiy turlari xisoblangan. Ta’lim olish jarayoni kun chikkandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bulmagan¹.
XI asrdayok Abu Ali ibn Sino uzining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” («Bolalarni maktabda ukitish va tarbiyalash») bulimida ukuvchilarga jamoali ukitish xakida kuyidagi tavsiyalarni beradi:
1) agarda ukuvchilar birgalikda ukisalar, ular zerikmaydilar, fanni urganishga kizikish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda kolmaslik uchun uzaro musobakalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning ukishi yaxshilanishiga yordam beradi.
2) uzaro suxbatlarda ukuvchilar kitobdan ukish yoki kattalardan eshitgan kizikarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar;
3) bolalar birgalikda yigilganlarida bir-birilari bilan dustlashadilar va bir-birlarini xurmat kiladilar; ular fakatgina musobakalashmaydilar, balki bir-birlariga ukuv materiallarini uzlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar magrurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni urganadilar².
Burxoniddin Zarnuji (XII asr) «Bilim olish yulida ukuvchiga maslaxatlar» nomli uzining ilmiy asarida dars olib borish buyicha tavsiyalar beradi. Uning kup yillik dars utish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha uziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanilib kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. Ukituvchi maktabda darsga tushinish va uzlashtirish mumkin bulgan ukuv materiallarini tanlab olishi, darsda urganilagandigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. Ukuv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda uzlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni kismlarga bulish va boshka darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi¹.
XV asrda jamoali ukitishni tashkil etish goyasini Muxammad Taragay Ulugbek davom ettiradi. Mutafakkir uzining madrasalarida individual mashgulotlar tizimini bekor kiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yakin bulgan shaklini joriy kiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruxga odatda uz soxasida mashxur bulgan olim mudarris (ukituvchi-professor) ukiydi, amaliy mashgulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruxda kichik mudarris (ukituvchi) olib boradi. Ukitishning muxim metodlari munozara va tortishuvlar xisoblangan. Samarkand madrasasida ma’ruzalarni allomaning uzi va kozizoda Rumiy, Mavlono Muxammad, Ali kushchi, Avaz Kirmani kabi va boshka mashxur olimlari ukiganlar. Muxammad Taragay Ulugbek va uning izdoshlari tomonidan matematika, metafizika, astronomiya, georafiya, tarix fanlaridan yangi darsliklar yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin “jamoa” usulida xam uzining salbiy tomonlari bulgan. Jamoa usulida XX asr maktabida mashxur bulgan guruxli-laboratoriya metodida bulgani kabi uzlashtirishni individual xususiyati xisobga olinmagan. Yaxshi uzlashtirmagan ba’zi shogirdlar xam ilgorlar katorida bir kullanmani urganishdan boshkasini urganishga uz-uzidan utavergan, kerakli bilimni egallay olmagan xolda madrasani bitirib chikadilar².
Individual-guruxli shaklining mazmuni mashgulotlarni ukituvchi bir ukuvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bulgan turli yoshdagi bolalar guruxi bilan olib borishidan iborat edi. Ukituvchi navbat bilan xar bir ukuvchidan utilgan materialni suraydi, yangi savollarni tushuntiradi, mustakil ishlash uchun individual topshiriklar beradi, kolgan bolalar uz ishlari bilan shugullanadilar. Ukishni bunday tashkil etishda bolalar mashgulotlarga yilning turli davrlarida xamda kunning turli vaktlarida kelishlari mumkin bulgan.
XV va XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chikarishning rivojlanishi kuzatildi. Ushbu uzgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga kelishiga zamin yaratdi.
Ulardan biri bolalarni guruxli (jamoali) ta’lim sanaladi. U /arbiy Rossiya (xozirgi Belorussiya va Ukrainaning garbiy kismlari) birodarlik¹ maktablarida ilk bor kullanilgan va ukish sinf-darsli shaklining asosi bulib kolgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy jxatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga ukuv yili, ukuv kuni, dars, mashgulotlar orasidagi tanaffus, ukuv ta’tillari kabi tushunchalarni kiritdi. kuyosh it yulduzlari turkumida bulganida bolalarni dam olishga yuboradilar («ta’til» lotinchada – kunlarning eng kizigan davri deganini bildiradi).
Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bulsada bugungi kunda xam keng kulamda kullanilib kelinmokda.
Sinf-dars tizimining mazmuni ukuv ishlarini tashkil etish uziga xos shakli sifatida kuyidagilarda iborat:

• 
  bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bulgan ukuvchilar sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda ukishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saklab koladi;
  
• 
  sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida, doimiy dars jadvali buyicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vakti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak buladi.;
  
• 
  mashgulotlarning asosiy birligi dars xisoblanadi;
  
• 
  dars odatda bir fan yoki mavzuga bagishlangan buladi, shu bois ukuvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar;
  
• 
  darsda ukuvchilarning ishiga ukituvchi raxbarlik kiladi, u uz fani buyicha ukish natijalari, xar bir ukuvchini aloxida bilimini baxolaydi va yil oxirida ukuvchini keyingi sinfga utishi xakida karor kabul kiladi.
  

Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantiriladi. U bu shaklning xamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniksa, uning tashkiliy kurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy xar bir darsning bir-biri bilan ketma-ket boglangan kuyidagi uchta kismini ajratib kuratadi:

1. 
   ilgari urganilgan bilimlar asosida yangi bililarni anglashni amalga oshirish va ukuvchilarda materialni jadal kabul kilishga maksadli kursatmani yaratishga karatiladi. Darsning bu kismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga guyoki “eshik” xisoblanadi.
   
2. 
   asosiy masalani xal etishga yunaltiriladi va darsning muxim, markaziy kismi xisobalanadi.
   
3. 
   amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, kunikma va malakalarni mustaxkamlashga karatiladi.
   

Darsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chikishga A.Disterveg xam katta xissa kushdi. U ukituvchi va ukuvchining faoliyatiga taallukli ukitish tamoyillari va koidalari tizimini ishlab chikdi, ukuvchilarning yoshi imkoniyatlarini xisobga olishni zarurligini asoslab berdi.
Ta’limning sinf-dars tizimi aloxida ukuv fanlarini ukitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini kursatib berdi.
Afzalliklari: yaxlit ukuv-tarbiyaviy jarayonning tartibli ketishini ta’minlovchi anik tashkiliy tizim; jarayonlarning oddiy boshkarilishi: muammoning jamoa bulib muxokama kilinishi, masalaning yechimini birgalikda izlash jarayonida bolalar urtasida uzaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati; ukituvchining ukuvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emosional ta’sir kursatishi; ta’limning emosionalligi (zero, ukituvchi bir vaktning uzida ukuvchilarning katta guruxi bilan ish olib boradi), ukuv faoliyatiga musobakalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan bilimlarni uzlashtirish sari xarakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi.
Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni urtacha darajada uzlashtiruvchi ukuvchilar uchun muljallanganligi, bush uzlashtiruvchi ukuvchilar uchun kiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli uzlashtiruvchi ukuvchilar kobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; ukituvchi uchun ukitish mazmuni va ukitish sur’atlari xamda metodlari buyicha individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, ukuvchilarning individual xususiyatlarini xisobga olishdga kiyinchilikning yuzaga kelishi; katta va kichik yoshli ukuvchilar urtasidagi munosabatlarning karor topmasligi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida akliy rivojlanishida farki bulgan ukuvchilarni ukitishda individuallashtirishga axamiyat karatish masalasi ayniksa dolzarb xususiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab ukitish shakli yuzaga keldi (AkShda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi).
Yevropa va AkShda XX asr boshida ukuvchilarning individual, faol, mustakil ukuv ishlarini ta’minlashga karatilgan kuplab ta’lim tizimlarining samaradorligi sinab kurilgan. 1905 yili Dalton shaxrida (Massachusets shtati) ukituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor kullanilgan ta’limning individuallashtirilgan tizimi ular orasida eng radikal xisoblangan. Bu tizim dalton-reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. U ba’zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb xam ataydilar.
Bu tizimning mazmuni kuyidagilardan iborat: ukuv faoliyatining muvaffakiyati maktabda ishlash sur’atining xar bir ukuvchining imkoniyatlari, ularning kobiliyatlariga moslashtirilishiga boglik: ta’lim faoliyati ustun turadigan ukishni an’anaviy tashkil etish ukuvchining mustakil ukuv faoliyatining markaziy xisoblanishi, ukituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi, sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi, darslarning bekor kilinishi, ukituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, ukuvchining laboratoriya yoki ustaxonalarda ukituvchidan olingan topshirik asosida mustakil shugullanishlari va zarur bulgan paytda ukituvchidan yordam surashlari.
Mazkur tizim bir kator kamchiliklariga kura keskin tanki dga uchragan.
XX asr 20-yillarida maktab ishlari Ilmiy tekshirish instituti ta’limning loyixali tizimini targib kila boshladi. Uni amerikalik U.Kilpatrik ishlab chikkan. Ukitish bu tizimining mazmuni ukuvchilarning uzlari loyixa ishlari mavzuni tanlab olishlaridan iborat. U mavjud xakikiy xayot bilan boglangan bulishi va ukuv guruxi ixtisoslashishlariga karab (yunalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xujalik-ishlab chikarish yoki madaniy-turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bulgan.
60-yillarda Tramk rejasi juda mashxur buldi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Tramk ishlab chikkan. Ukitishni tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100-150 odam) mashgulotlarni, 10-15 kishilik guruxlarda va ukuvchilarning individual ishlarini birgalikda olib borishni taklif etadi. Turli xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma’ruzalarni olib borishga ukuv vaktining 40 % iajratiladi. Kichik guruxlarda mashgulotlarga (seminarlar) – 20 % i kabinet va laboratoriyalarda individual mustakil ishlarni bajarishga 40 % i ajratiladi.
70-yillarda ukishni tashkil etish noan’anaviy shakllarini izlash davom ettiriladi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars tizimini modernizasiyalashtirish fikri bilan boglik bulgan. Izlanishlar asosiy masalasi – ukishni individuallashtirish edi.
Birinchi universitetlar paydo bulishi bilan ta’limning ma’ruza-seminar tizimi yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri xali deyarli xech bir katta uzgarishlarga ega emas. Ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari, konsultasiya va tanlagan kasbi buyicha amaliyot xozirgacha leksion-seminar tizim sifatida ukishning asosiy shakllaridan biri bulib kelmokda. Leksion-seminar tizimi uzining sof kurinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta’lim amaliyotida kullaniladi. Uzbekistonda uch yillik urta maxsus, kasb-xunar ta’limini tadbik etilishi bilan leksion-seminar tizimidan akademik lisey va kasb-xunar kollejlarida foydalanila boshlandi. Oxirgi paytlarda leksion-seminar tizimi elementlaridan urta maktab katta sinflarida xam kullanila boshlandi.


Darsda ukuvchilar ukuv faoliyatini tashkil etish zamonaviy shakllarining turlari. Turli dars tuzilmalaridan yanada samaralirok foydalanish yullarini izlashda darsda ukuvchilar ukuv faoliyatlarini tashkil etish shakllari aloxida axamiyatga ega bulmokda. Pedagogik adabiyotlar va maktab amaliyotida asosan uchta shunday shakllari kabul kilingan – ommaviy, guruxli va individual.
Ta’limning ommaviy shakli sinfdagi jami ukuvchilarning ukituvchi raxbarligi ostida birgalikda xarakatlarini kuzda tutadi. Guruxli shaklida esa ukuvchilar 3-6 kishidan iborat guruxlar yoki juftliklarda ish olib boradilar. Guruxlar uchun topshiriklar bir xil yoki turlicha bulishi mumkin. Individual shakli xar bir ukuvchining aloxida mustakil ishlashini kuzda tutadi.
Ukitish frontal shaklida ukituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan butun sinf ukuv faoliyatini boshkarib boradi. U ukuvchilarning xamkorliklarini ta’minlaydi va xamma uchun bir bulgan ish sur’atini belgilaydi. Frontal ishlashning pedagogik samaraliligi kup jixatdan ukituvchining butun sinfni nazorat kila bilishiga va shu bilan bir vaktda xar bir ukuvchining ishini kuzdan kochirmasligiga boglik buladi. Agarda ukituvchi ijodiy jamoali ishlash muxitini yarata olsa, ukuvchilar dikkatini va faolliklarini ta’minlab tura olsa samarasi yana oshadi. Ammo frontal ishlash individual farklarni xisobga olmaydi, u urta ukuvchiga muljallangan. Shuning uchun ba’zi ukuvchilar berilgan ish sur’atidan ortda koladilar, boshkalari esa zerikib kiynalib ketadilar.
Ukish guruxli shaklida ukituvchi sinf ukuvchilari guruxlari ukuv-urganish faoliyatilarini boshkaradi. Ukuvchilarni zvenoli, brigadali, birlashtirish-guruxli va differensiyalangan guruxlarga taksimlash mumkin. Ukish zvenoli shakli ukuvchilar doimiy guruxi ukuv faoliyatini tashkil etishni kuzda tutadi.
Birlashtirish-guruxli shaklida sinfni odatda katta umumiy topshirikni xar biri fakatgina bir kismini bajaradigan guruxlarga ajratishni kuzda tutadi.
Differensiyalashgan-guruxli ta’lim shakli doimiy guruxlar xam, bir xildagi ukuv imkoniyatlariga ega va ukuv kunikmalari bir xil darajada shakllangan ukuvchilarni birlashtirishini kuzda tutadi. Guruxli shakllariga ukuvchilarning juft bulib ishlashlarini xam kiritiladi. Ukuv guruxlari faoliyatlarini ukituvchi uzi bevosita xamda uz yordamchilari – ukuvchilar fikriga karab tayinlangan zvenolar va brigadar orkali boshkaradi.
Individual ta’lim ukuvchilarning boshka ukuvchilar bilan bevosita alokalarini kuzda tutmaydi. Uz moxiyatiga kura sinf jamoasi yoki muayyan guruxlar bilan ishlashdan tubdan fark kilmasa-da, birok ukuvchi uzining shaxsiy imkoniyatlariga muvofik ukituvchi tomonidan berilgan topshirikni mustakil bajaradi. Bu maksad yulida maxsus tayyorlangan kartochkalardan foydalanish mumkin.
Darsda ukituvchiining e’tibori bir necha ukuvchiga karatilsa, bu vaktda kolgan ukuvchilar mustakil ishlasalar ta’limning bunday shakli individual-guruxli shakl deb ataladi.
Zamonaviy ta’lim amaliyotida kuprok ikki tashkiliy shakl:: ommaviy va individual shakllardan foydalaniladi. Ayni vaktda guruxli va juftli ukish shaklidan amaliyotda ancha keng foydalaniladi.
Ta’limning ommaviy shakli xam, guruxli shakli xam jamoaviy xisoblanmasa-da, lekin ayrim pedagoglar ularni ommaviy ta’lim deb kursatishga xarakat kiladilar.
Jamoaviy ishlash fakatgina differensiyalashgan guruxli ishlar asosidagina tashkil etiladi. Ukuv ishlarini tashkil etishning jamoaviy shakli ukituvchi va ukuvchilarning dinamik yoki uzgaruvchan tartibli juftliklarida kechayotgan munosabatlaridir.
Ta’lim maksadlari va foydalanshning kulayligi nuktai nazaridan ta’lim shakllari kuyidagicha darajalanadi:: asosiy, kushimcha va yordamchi ta’lim.


Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuktai nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli xisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi, unda ukuvchilarni ommaviy kamrab olish, tashkiliy tartib va ukuv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iktisodiy jixatdan foydalidir. Ukuvchilar xamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi ukituvchi uchun xar bir ukuvchi faoliyatiga ragbatlantiruvchi ta’sir kursatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruxli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bulmaydigan ustunligi xisoblanadi.
Dars bevosita ukituvchi raxbarligida anik belgilangan vakt davomida muayyan ukuvchilar guruxi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli sanaladi. Darsda xar bir ukuvchi xususiyatlarini xisobga olish, barcha ukuvchilarning mashgulot jarayonida urganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish kobiliyatlari va ma’naviy-axlokiy sifatlarini tarbiyalash xamda rivojlantirish uchun kulay sharoitlarni yaratiladi.
Dars ta’limning boshka shakllaridan fark kiluvchi uziga xos belgilarga ega, chunonchi: ukuvchilarning doimiy guruxi, ukuvchilar faoliyatiga ularning xar biri xususiyatlarini xisobga olish bilan raxbarlik kilish, urganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning fakat mazmunini emas, balki uz xususiyatini xam aks ettiradi).
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bulishi mumkin. Bu ukuv materialining mazmuni, darsning didaktik maksadi, ukuvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga boglik..
Zamonaviy didaktikada dars kuyidagi turlari ajratib kursatilgan:

• 
  aralash darslar;
  
• 
  yangi ma’lumotlar, anik xodisalar bilan tanishish buyicha yoki umumlashtirishlarni anglab yetish va uzlashtirish maksadiga ega darslar;
  
• 
  bilimlarini mustaxkamlash va takrorlash darslari;
  
• 
  urganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maksadiga ega darslar;
  
• 
  malaka va kunikmalarni ishlab chikish va mustaxkamlash darslari;
  
• 
  bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini urganish darsi;
  
• 
  uz tuzilishi buyicha oddiy bulgan, ya’ni bitta asosiy didaktik maksadga ega bulgan dars turlari (urta va katta sinflarda kullash uchun mos keladi).
  

Boshlangich sinflarda ukuvchilar yoshlarini xisobga olib ukuv ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari urganilganni mustaxkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga tugri keladi. Xatto tekshirish darslari xam bu yerda kupincha ishlar boshka turlarini uz ichiga oladi: materialni ogzaki yetkazish. kizikarli xikoyani ukish. Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinasiyalashgan), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinasiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va ukuvchilar bilan savol-javob, yangi materialni urganish, uzlashtirishini dastlabki tekshirish, mashk misollari davomida yangi bilimlarini mustaxkamlash, ilgari urganilganlarni suxbat kurinishida takrorlash, ukuvchilar bilimlarini tekshirish va baxolash, uyga vazifa berish.
Ukuvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni berish (urganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni uz ichiga olgan va uni urganishga kup vaktini talab kiluvchi, ukuvchilarga tanish bulmagan yangi material uning mazmuni bulgan ta’lim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, anik maksadi va ukuvchilarning mustakil ish bajarishga tayyorgarliklariga karab ba’zi xollarda yangi matyerialni uzi bayon etadi. Boshka xollarda esa – ukituvchi raxbarligi ostida ukuvchilarning mustakil ishlari olib boriladi, uchinchi xolda – unisi xam bunisidan xam foydalaniladi. Yangi material bilan tanishish darsining tuzilishi: yangi materialni urganish uchun asos bulgan avvalgi materialni takrorlash. ukituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustaxkamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni mustaxkamlash darslarida ukuv ishining asosiy mazmuni ilgari uzlashtirilgan bilimlarni mustaxkam uzlashtirish maksadida ularni ikkinchi bor tushunib olish xisoblanadi.
Ukuvchilar uz bilimlarini yangi manbalar buyicha anglab oladilar va chukurlashtiradilar yoki ularga ma’lum bulgan koidaga yangi masalalar yechadilar, ilgari olgan bilimlarini ogzaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari urganganlarini yanada chukurrok va mustaxkam uzlashtirish maksadida ulardan aloxida masalalar buyicha axborot beradilar. Tuzilishi buyicha bunday darslar kuyidagi boskichlardan utishni kuzda tutadi: uy vazifasini tekshirish, ogzaki va yozma mashklarni bajarish, topshirikni bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish.
Kunikma va malakalarni ishlab chikish va mustaxkamlash darslari bilimlarni mustaxkamlash darslari bilan boglikdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshka darslarda yangi mavzularni urganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashkni bajarish ishlari bolalar tomonidan ukituvchi yordamida va ular topshirikni kanday tushunganlarini daslab jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa kayerda kanday koida kullanilishini ukuvchilarning uzlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka va kunikmalarini kullash, shu jumladan, xayotiy amaliyotida kullashni uzlashtirib olishlari kerak.
Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) ilgari utilgan materialdan eng muxim savollari kayta takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, ukuvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari tuldiriladigan va urganilayotgan kursning muxim goyalari ochib beriladigan darslar xisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bulim va ukuv kurslarining yakunida utkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi xisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning uzi xikoya, kiskacha xabarlar, darslikni ukib berish yoki ukituvchining ukuvchilar bilan suxbatlashishi shaklida utkazilishi mumkin.
Tekshirish (nazorat) darslari ukituvchiga ukuvchilarning ma’lum soxadagi bilim, malaka va kunikmalari shakllanganlik darajasi, ukuv materialini egallashdagi kamchiliklarni aniklash, shuningdek, navbatdagi topshiriklarning bajarish yullarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari ukuvchidan ushbu mavzu buyicha uning xamma bilim, kunikma va malakalarini kullashini talab etadi. Tekshirish ogzaki xamda yozma shaklda xam amalga oshirilishi mumkin.
Yukorida ifodalangan xamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va yakuniy boskich xisoblanadi. Tashkiliy boskich maksadlarni kuyish va ularni ukuvchilar tomonidan kabul kilish sharoitlari ta’minlash, ish sharoitini yaratish, ukuv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, eslab kolish yuzasidan beriladigan kursatmalarni shakllantirishni kuzda tutadi. Darsga yakun yasash boskichida maksadlarga erishish kayd etiladi, ularga erishishda barcha yoki yakka ukuvchilarning aloxida ishtiroki belgilanadi, ishlari baxolanadi va istikbollari belgilanadi.
Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik xodisadir. U pedagogik jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi.
Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bulgan talablarda uzining anik ifodasini topadi.
Zamonaviy darslar kuyidagi talablarga javob bera olishi lozim:

• 
  fanning ilgor yutuklari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, darsni ukuv-tarbiyaviy jarayon konuniyatlari asosida tashkil etish;
  
• 
  darsda barcha didaktik tamoyil va koidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash;
  
• 
  ukuvchilarning kizikishlari, layokati va talablarini xisobga olish asosida ular tomonidan bilimlarning puxta uzlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni yaratish;
  
• 
  ukuvchilar anglab yetadigan fanlararo boglikliklarni urnatish;
  
• 
  ilgari urganilgan bilim va malakalari, shuningdek, ukuvchilarning rivojlanish darajasiga tayanish;
  
• 
  shaxsning xar tomonlama rivojlantirishni motivasiyalash va faollashtirish;
  
• 
  ukuv-tarbiyaviy faoliyat barcha boskichlarining mantikiyligi va emosionalligi;
  
• 
  pedagogik vositalardan samarali foydalanish;
  
• 
  zarur bilim, kunikma va malakalar, fikrlash va faoliyat rasional usullarini shakllantirish;
  
• 
  mavjud bilimlarni doimo boyitib borish extiyojini yuzaga keltirish;
  
• 
  xar bir darsni puxta loyixalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin kilish.
  

Xar bir dars kuyidagi uchta asosiy maksadga erishishga yunaltiriladi: ukitish, tarbiyalash, rivojlantirish. Ana shularni xisobga olib darsga umumiy talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda anik ifodalanadi.
Didaktik (yoki ta’lim)iy talablarga xar bir darsning ta’lim vazifalarini anik belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy extiyojlarni xisobga olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va kurinishlaridan mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish, jamoaviy faoliyat usullari bilan birga ukuvchilar mustakil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, operativ kayta alokani ta’minlash, amaliy nazorat va boshkaruvni amalga oshirish, ilmiy muljal va darsni maxorat bilan utkazishni ta’minlash kabilar kiradi.
Darsga nisbatan kuyilavdigan tarbiyaviy talablar ukuv materialining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniklash, darsdagi faoliyat, anik erishilishi mumkin bulgan tarbiyaviy maksadlarni shakllantirish va kuyish, fakat ukuv ishlari maksadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chikadigan tarbiyaviy masalalarni belgilash, ukuvchilarni umuminsoniy kadriyatlarda tarbiyalash, xayotiy muxim sifatlar (tirishkoklik, tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustakillik, ish bajarishga kobiliyatlilik, e’tiborlilik, xalollik va boshkalar)ni shakllantirish, ukuvchilarga dikkat-e’tiborli munosabatda bulib, pedagogik odob talablariga amal kilish, ukuvchilar bilan xamkorlik va ularning muvaffakiyat kozonishlaridan manfaatdor bulishdan iborat.
Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi talablarga ukuvchilarda ukuv-urganish faoliyati ijobiy sifatlari, kizikish, ijodiy tashabbuskorlik va faollik shakllantirish xamda rivojlantirish, ukuvchilarning idrok etish imkoniyatlari darajasini urganish, xisobga olish, “rivojlanishning yakin zonasini loyixalashtirish”, “uzib ketish” darajasidagi ukuv mashgulotlarini tashkil etish, rivojlanishidagi yangi uzgarishlarni ragbatlantirish, ukuvchilarning intellektual, emosional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan kura bilish, boshlanayotgan uzgarishlarni xisobga olish asosida ukuv mashgulotlarini operativ kayta kurish kabilar kiradi.
Nostandart darslar. XX asr 70-yillari urtalarida milliy maktablarda ukuvchilarning mashgulotlarga kizikishlarining pasayish xavfi aniklandi. Muammoni bartaraf etish maksadida nostandart darslarning tashkil etilishiga aloxida e’tibor karatildi. Nostandart dars an’anaviy tuzilishdagi improvizasion ukuv mashgulotidir.
Pedagogik adabiyotlarni taxlil kilish nostandart darslarning unlab turlari mavjudligini kursatdi. Ular orasida “berilish” darsi, amaliy uyinlar, matbuot konferensiyalari, ijodiy xisobotlar, musobakalar, KVN turidagi uyinlar, tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, xakikatni izlash, “paradokslar”, auksionlar, dialoglar va boshkalar kuzga tashlanadi.
Ukituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan boglik. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha uylab chikilmagan, shoshilinch tuzilgan va ukuvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bula olmaydi. Darsga tayyorgarlik anik sharoitlarda eng yukori yakuniy natijaga erishishni ta’minlovchi ukuv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta’minlash, komleks chora-tadbirlarni ishlab chikishdir.
Ukituvchining darsga tayyorgarligida kuyidagi uchta boskich kuzga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyixalashtirish (rejalashtirish). Shu bilan birga ukituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, uz fanini erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bulajak mashgultning algoritmlari, samaradorligi boglik bulgan omillar va xolatlarni xisobga olishni ta’minlovchi kadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi.
Algoritmni amalga oshirish anik sharoitlarni diagnostika kilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda ukuvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulklari, motivlari, talab va layokatlari, kizikish va kobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, ukuv materialining xususiyati, uning amaliy axamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni uzlashtirish, mustaxkamlash va tizimlashtirish, bilim, kunikma va malakalarini nazorat kilish xamda tuzatish kabi xolatlar namoyon buladi.
Bashoratlash bulajak darsni tashkil etilishining turli varianlarini baxolash va ulardan kabul kilingan mezonlarga muvofik eng ma’kulini tanlab olish.
Loyixalashtirish (rejalashtirish) ukuvchilarning ukuv faoliyatini boshkarish dasturini yaratish bulib, u darsga tayyorlanishning yakuniy boskichi xisoblanadi. Loyixa (boshkarish dasturi) kiska va anik, erkin tuzilgan, pedagog uzi uchun boshkarish jarayoni muxim vaziyatlari (kimdan va kachon surash, kayerda mavzuni kiritish, mashgulot keyingi boskichiga kanday utish, oldindan kuzda tutilmagan kiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni kaysi sxema buyicha kayta uzgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi xujjatdir. Boshkarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshkarish ta’sir kursatishlarini anik va tushunarli belgilab olish bilan fark kiladi.
Ta’limning yordamchi shakllari. Ta’limning yordamchi shakllari: tugarak, praktikum, seminar, konferensiya, maslaxat (konsultasiya), fakultativ mashgulot, ukuv ekskursiyalari, ukuvchilarning mustakil uy ishlari va boshkalar sanaladi.
Maktabdan tashkari mashgulotlarning asosiy va barkaror turlariga ukish jarayonining tarkibiy kismi sifatida karaladigan, ukuvchilarning mustakil uy ishlari kiradi. Uning asosiy maksadi – darsda uzlashtirilgan bilim, kunikma va malakalarini kengaytirish, chukurlashtirish, ularni esdan chikarishning oldini olish, ukuvchilarning individual layokati, iste’dod va kobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar ukuv dasturi talablari, ukuvchilarning kizikish va extiyojlari xamda ularning rivojlanish darajalarini xisobga olib kuriladi. Ukuvchilarning mustakil uy ishlari ma’lum didaktik vazifalarni bajaradi. Chunonchi, darsda uzlashtirilgan bilim, kunikma va malakalarni mustaxkamlash, sinfda ishlab chikilgan ukuv materialini kengaytirish va chukurlashtirish, mashklarni mustakil bajarish kunikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi xajmda individual topshiriklarni bajarish asosida mustakil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavxalari statistik ma’lumotlar kabi ukuv kullanmalarini tuplash va tayyorlash va boshkalar.
Darslarda pedagogning ukuvchilar tomonidan uy vazifalarining xalol bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga uninmasliklari, yaxshi uzlashtirayotgan ukuvchilarni ragbatlantirib bormasliklari ta’lim amaliyotda keng tarkalgan kamchilik xisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga kupincha vakt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam xollarda ukuvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan kiyinchiliklarini kursatib beradilar, ularni bartaraf etish yulini esa kursatmaydilar. Natijasida mustakil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bulib koldi.
Fan tugaraklari yunalishi, mazmuni, ish metodi, ukish vakti va boshka jixatlari bilan ajralib turadi. Ular ukuvchilarning kizikish va kobiliyatlarini rivojlantirish, ukishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.. Tugaraklar ukishni xayot bilan alokasini kuchaytiradi, fanlararo bogliklikni rivojlantiradi. Fan tugaraklarida ukuvchilarning ishlari ukuv jarayonini faollashtiradi, ukish sifatini oshirishga yordam beradi.
Ta’limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar xam kiradi. Ular ommaviy, guruxli va kichik guruxli bulishi mumkin. Ukuv ekskursiyalari aloxida fanlar xamda bir kancha fanlar buyicha xam rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffakiyatli utkazish uchun ukituvchi unga puxta tayyorlanishi: ob’yekt va mashrut bilan oldindan tanishib chikishi, tula rejani ishlab chikishi, ukuvchilarni bulajak topshiriklarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maksad, ob’yekt, u bilan tanishish tartibi, ukuvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshirikni bajarish uchun zarur bulgan vositalar va uskunalar, yakun yasash kursatiladi. Ekskursiyani utkazish metodikasi mavzu, didaktik maksad, ukuvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi xamda ekskursiya ob’yektiga boglik buladi.
Maktab ukuv rejasi turli fakultativ va tanlovi buyicha kurslarni tashkil etishni kuzda tutadi. Ular ukuvchilar, ularning ota-onalari istak va kizikishlarini xisobga olish bilan ishlab chikiladi. Amaliyotda fermerlik, iktisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika ba’zi soxalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musika kabi kurslarni fakultativ sifatida urganiladi. Fakultativ va fanlarni ruyxatini aniklashda fakat ukuvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chikiladi. Fakultativ va tanlovi buyicha mashgulotlar majburiy va umumiy urta ta’lim fanlari bilan uzviy bogliklikda utkazilishi kerak.
Maslaxat (konsultasiya - ukuv suxbati)ga talablar kupincha ukuvchilarning ma’lum ukuv materiali yoki topshirigi ustida mustakil ishlashi sababli yuzaga keladi. Bunda kuprok ukuvchi savol beradi. Tugri tashkil etilgan konsultasiya ukuvchilarga ukuv materialini egallashda kiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Konsultasiya davomida ukituvchi ukuvchilar faoliyatini u yoki bu masalani tugri tushunishga mustakil keladigan, ular uchun kiyin topshirikni tushunib oladigan kilib, urganilayotgan materialni moxiyatini ochishga urganadigan kilib yunaltiradi. Konsultasiya ukituvchiga ukuvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniklash, aloxida e’tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning dikkatini jalb etishga imkon beradi. Tugri tashkil etilgan konsultasiya ukuvchilarda uzini nazorat kilish, bilimlarga tankidiy kuz bilan karashni tarbiyalaydi. Ukimishlilik darajasini tugri aniklashga yordam beradi.


Akademik lisey va kasb-xunar kollejlarida ta’limning ma’ruza-amaliy tizimi, uning belgilari va xususiyatlari. Uzbekiston Respublikasining “Ta’lim tugrisida”gi konuni va “Kadralar tayyorlash milliy dasturi”da kuzda tutilgan urta maxsus, kasb-xunar ta’limi muassasalari mustakil xayotga kirib kelayotgan yoshlarga muayyan soxa yunalishi buyicha chukur, differensasiyalashgan kasbiy bilimlar berish imkoniyatini yaratadi.
Akademik liseylar va kasb-xunar kollejlarida ta’limning ma’ruza-amaliy tizimidan foydalaniladi. Mashgulotlar ikkita birlashtirilgan darslar kurinishida 90 minut davom etadi. Ularning uziga xosliklari kuyidagilardan iborat:

• 
  ma’ruza ukuvchilarning mustakil ishlari uchun taxminiy asos sifatida katta xajmdagi tizimlashtirilgan axborotlarni berishning asosiy shakli (90 minut tashkil etiladi);
  
• 
  amaliy mashgulot akademik lisey, kasb-xunar kolleji ukituvchisi raxbarligi ostida olgan ukuv axborotlari (leksiya va mustakil ishlari)ni chukurlashtirish, taxlil kilish, kengaytirish, kullash va uzlashtirilishini nazoratni tashkil etish shakli;
  
• 
  akademik lisey, kasb-xunar kollejida ukish asosiy shakli sifatida ukuvchilarning mustakil faoliyatlari amalga oshiriladi;
  
• 
  ukuv guruxi ukuvchilarni uyushtirishning asosiy shakli (uning doimiy tartibi odatda butun ta’lim davomida saklanib koladi);
  
• 
  ukuv guruxlari tuplami akademik lisey, kasb-xunar kollejida kurslardan iborat buladi;
  
• 
  kurslarda ukuv mashgulotlari jadvalga binoan yagona ukuv rejasi va dasturlari buyicha amalga oshiriladi;
  
• 
  ukuv yili ikki semestr, attestasiya davri va ta’tillarga bulinadi;
  
• 
  xar bir semestr xamma ukuv fanlari buyicha yakuniy attestasiya (imtixon topshirish) bilan yakunlanadi;
  
• 
  akademik lisey, kasb-xunar kollejida ukish muxim fanlar buyicha attestasiya (bitiruv imtixonlarini topshirish) va mutaxassisligi buyicha bitiruv malakaviy ishni ximoya kilish bilan yakunlanadi.
  

Akademik lisey, kasb-xunar kollejlarda ta’lim ma’ruza, seminar, laboratoriya ishi, ukuvchilarning ilmiy tadkikotchilik ishlari (UITI), ukuvchilarning mustakil ukuv ishlari, ishlab chikarish amaliyoti, chet elda ish tajribasini oshirish kabi shakllarda tashkil etiladi. Ta’lim natijalarini nazorat kilish va baxolash shakli sifatida kundalik, oralik va yakuniy nazorat, baxolash reytingi tizimidan, referativ va kurs, bitiruv ishlaridan foydalaniladi.


Adabiyotlar:

1. 
   Uzbekiston Respublikasining «Ta’lim tugrisida»gi konuni //Barkamol avlod – Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. – Toshkent, Shark nashriyot-matbaa konserni, 1997.
   
2. 
   Uzbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» //Barkamol avlod – Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. – Toshkent, Shark nashriyot-matbaa konserni, 1997.
   
3. 
   Karimov I.A. Barkamol avlod – Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. - Toshkent, Shark nashriyot-matbaa konserni, 1997.
   
4. 
   Mavlonova R. va boshk. Pedagogika. – Toshkent, Ukituvchi, 2001.
   
5. 
   Podlasuy I.P. Pedagogika. Novuy kurs. V 2 kn. Kn. 1. – Moskva, Vlados, 1999.
   
6. 
   www.ziyonet.uz
   

1¹ Авесто. +адимги Шар= адабиёти. – Москва, МДНМ, 1984, -с. 352.

2² Ращимов С.Р. Абу Али ибн Синонинг психологик-педагогик =арашлари. – Тошкент, Ы=итувчи, 1978, - 103-бет.

1¹ Анатомия педагогической мысли Узбекистана. – Москва, 1986.

2² М.Тохиров. Мирзо Улу\бекнинг педагогик =арашлари. – Тошкент, Фан, 1984.

1^ ХVI-ХVII асрларда ¢арбий Русияда биродарлик ва диний-маърифатпарварлик деб аталувчи ташкилотлар пайдо б´лади.