Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Yangi mumtoz nazariyalar. Ikkinchi Jahon urushidan 
keyingi yillarda yangi keynschilarning nazariyalari bilan bir 
qatorda davlat tomonidan tartibga solishni cheklash orqali erkin 
tadbirkorlik g‘oyalarini targ‘ib qiluvchi yangi mumtoz nazariyalar 
ham yaratildi. Yangi mumtoz maktabning nazariyotchilari 
(AQShda R.Slou, J.Kenrik; Buyuk Britaniyada – A.Robbins, J.Mid) 
iqtisodiyotga davlatning aralashmasligi asosiy prinsipini himoya 
qilib, bir vaqtning o‘zida maorif va fanga sarf qilinadigan xarajatlar 
salmog‘ini oshirish orqali ularning tarkibiy tuzilmasini o‘zgartirib, 
davlat xarajatlari umumiy hajmining qisqartirilishini yoqlab 
chiqdilar. Shuningdek, “inson kapitaliga investitsiyalar”ga alohida 
e’tibor qaratildi. Bir vaqtning o‘zida, soliqlarning darajasini 
pasaytirish taklif etildi va defitsitsiz byudjetga erishilishi talab 
qilindi. 
Takror ishlab chiqarish sharoitlarining yomonlashuvi va 
inflyatsion tendensiyalarning (oqimlarning) kuchayishi bilan 
iqtisodiy qiyinchiliklar uchun javobgarlik yuklatilgan keynschilik va 
yangi keynschilik qoidalarini tanqid qilish ham kuchaya bordi. Ana 
shunday murakkab iqtisodiy vaziyatda yangi mumtoz maktabdan 
“taklif 
iqtisodiyoti” 
nazariyasini 
ishlab 
chiqqan 
yangi 
konservativ yo‘nalish (AQShda – G.Steyn, M.Ueydenbaum; 
Buyuk Britaniyada – J.Xau, A.Uolters) ajralib chiqdi. Bu 
yo‘nalishning 
moliyaviy 
konsepsiyasi 
iqtisodiy 
o‘sishning 
jamg‘armalar va jamg‘arma bilan belgilanishiga asoslanadi. 
Davlat 
soliq 
tizimi 
orqali 
mamlakatda 
investitsiyalarning 
yetarliligini ta’minlash uchun jamg‘armalarni shakllantirishga zarur 
177 
hamda u bilan bog‘liq moliyaviy axborotni auditorlik tashkilotlari 
tomonidan tekshirishdir. 
Amaliyotda auditorlik tekshiruvi 2 xil shaklda o‘tkaziladi, ya’ni 
majburiy auditorlik tekshiruvi va tashabbus tarzidagi auditorlik 
tekshiruvi shaklida. 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
“Auditorlik 
faoliyati 
to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq quyidagi subyektlar har yili 
majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi kerakligi belgilab 
qo‘yilgan: 
• aksiyadorlik jamiyatlari; 
• banklar va boshqa kredit tashkilotlari; 
• sug‘urta tashkilotlari; 
• investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning 
mablag‘larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning 
investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilar; 
• manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy 
badallari bo‘lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; 
• mablag‘larining hosil bo‘lish manbalari qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan 
qilinadigan majburiy ajratmalar bo‘lmish byudjetdan tashqari 
fondlar; 
• ustav fondida davlatga tegishli ulush bo‘lgan xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar va davlat unitar korxonalari. 
• fond va tovar birjalari. 
Majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi xo‘jalik 
yurituvchi subyekt bo‘ladi. Auditorlik tashkilotini tanlash xo‘jalik 
yurituvchi 
subyekt 
mulkdori, 
shuningdek‚ 
qatnashchilari 
(aksiyadorlari)ning umumiy yig‘ilishi bilan kelishib olinadi. 
Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan xo‘jalik yurituvchi 
subyekt oldingi yil uchun o‘z yillik moliyaviy hisobotini hisobot 
yilining 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o‘tkazadi va 
auditorlik tekshiruvi tamom bo‘lgandan keyin 15 kun mobaynida 
tegishli soliq organiga auditorlik xulosasining belgilangan tartibda 
tasdiqlangan nusxasini taqdim etishi kerak. Auditorlik xulosasi 
nusxasi soliq organiga belgilangan muddatda taqdim etilmagan 
taqdirda xo‘jalik yurituvchi subyekt soliq organiga auditorlik 
xulosasi 
mavjud 
emasligining 
sababini 
aks 
ettiruvchi 
tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi kerak. 

---

178 
Hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy 
hisobot auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilmasligi hamda auditorlik 
xulosasi mavjud emasligi xo‘jalik yurituvchi subyektning majburiy 
auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlashi deb e’tirof 
etiladi. 
Qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvi 
o‘tkazilishidan bo‘yin tovlash xo‘jalik subyektining mansabdor 
shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo‘llanishiga olib keladi. Xo‘jalik 
subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo 
qo‘llangandan keyin kalendar yil oxirigacha majburiy auditorlik 
tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlash xo‘jalik subyektidan 
qonunchilikka muvofiq miqdorda jarima undirilishiga olib keladi.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo‘jalik yurituvchi 
subyektning yoki boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining 
qaroriga binoan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda 
o‘tkazilishi mumkin. 
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, 
muddatlari 
va 
boshqa 
shartlari 
auditorlik 
tekshiruvining 
buyurtmachisi bilan auditorlik tashkiloti o‘rtasida tuziladigan 
auditorlik tekshiruvini o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilab 
qo‘yiladi. 
Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi auditorlik tekshiruvi 
o‘tkazilishini qo‘zg‘atuvchi xo‘jalik yurituvchi subyekt, uning 
mulkdori, shuningdek‚ ustav kapitalida qonun hujjatlarida 
belgilanganidan kam bo‘lmagan miqdordagi ulushga ega 
qatnashchilar va aksiyadorlar, nazorat qiluvchi yoki huquqni 
muhofaza qiluvchi organlardir. 
Auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza 
qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra auditorlik tashkiloti va 
ushbu organlar o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida o‘tkaziladi 
hamda unga mazkur shartnoma asosida haq to‘lanadi. 
Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha ishlarga haq to‘lash 
auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga 
oshiriladi. 
Auditorlik tekshiruvining natijasida auditorlik hisoboti tuzilib, u 
auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning 
belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy 
hisobotdagi qoida buzarliklar to‘g‘risidagi mufassal ma’lumot-
lardan, shuningdek‚ auditorlik tekshiruvini o‘tkazish natijasida 
191 
S – soliqlar; 
I – investitsiyalar;
Dx – davlat xarajatlari. 
 
Shunday 
qilib, 
J.M.Keyns 
ishlab 
chiqarishning 
monopollashuvi 
sharoitida 
iqtisodiyotni 
tartibga 
solishga 
yo‘naltirilgan va prinsial jihatdan yangi bo‘lgan moliya nazariyasini 
ishlab chiqqan. 1970-yillarga qadar sanoati taraqqiy etgan 
ko‘pgina mamlakatlar moliyaviy siyosatining asosini tartibga solish 
keynscha nazariyaning boshlang‘ich holatlari (nuqtalari) tashkil 
etdi.