Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Moliyaviy muammolar markschilar asarlarida.
XIX asrning o‘rtalaridan uning oxirigacha moliya fani 
marksistik ta’limotning ta’siri ostida bo‘ldi. Kapitalizm sharoitida 
moliyaning mohiyati, ayrim moliyaviy kategoriyalarning roli va 
ahamiyati K.Marks (1813-1883-yillar) va F.Engels (1820-1895 
yillar) tomonidan ishlab chiqildi. Albatta, davlat moliyasi 
masalalariga bag‘ishlangan maxsus katta ishlar ularda bo‘lmasa-
da, shunday bo‘lishiga qaramasdan, kapitalizmning juda ko‘p 
moliyaviy muammolari ularning qator asosiy asarlarida, jumladan 
“Siyosiy iqtisod tanqidi”, “Kapital” nomli asarlarida va XIX asrning 
o‘rtalaridagi ingliz byudjetlari, 1840-yillardagi pruss va fransuz 
byudjetlarining tavsifiga bag‘ishlangan ko‘p sonli maqolalarida o‘z 
aksini topdi. K.Marks monopolistik kapitalizmgacha bo‘lgan 
davrdagi 
davlat 
byudjetlarining 
sinfiy 
xarakterini, 
davlat 
xarajatlarining unumsiz, xalqqa qarshi xarakterini ochib berdi va 
davlat qarzlarining soliqlar bilan bog‘langanligini ko‘rsatdi. 
Kapitalning dastlabki jamg‘arilish usullarini tadqiq qilib, 
ularning safiga birinchi navbatda, moliyaviy metodlar sifatida 
davlat xarajatlari, davlat krediti va soliq tizimini kiritdi. Uning 
fikricha, aynan ana shu metodlar kapital jamg‘arilishining yuqori 
sur’atlarda o‘sishini ta’minladi, kapitalistik ishlab chiqarishning 
shiddatli rivojlanishi uchun moddiy shart-sharoitlarni yaratdi. 
K.Marks va F.Engels eng muhim moliyaviy kategoriya 
hisoblangan soliqlarga jiddiy e’tibor berishdi. Ularning mohiyatini 
o‘rganib, soliqlar barcha mehnatkashlar uchun qo‘shimcha 
ekspluatatsiya qilishning quroli ekanligini doimiy ravishda ta’kidlab 
keldilar. Soliqqa tortishni baholashda K.Marks to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
181 
Auditorlik faoliyatini litsenziyalash O‘zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirligi (litsenziyalovchi organ) tomonidan amalga 
oshiriladi. 
Auditorlik faoliyati mustaqillik, xolislik, erkinlik, professional 
malakalilik va maxfiylik prinsiplari asosida amalga oshiriladi. Audit 
nazoratining asosiy tamoyili uning mustaqilligi bo‘lib, bunda 
asosan 
tekshirilayotgan 
subyektning 
moliyaviy 
hisoboti 
to‘g‘risidagi kasbiy fikrini ifodalashda biror tomonning ta’siri ostida 
bo‘lishdan uning ozod ekanligini tushunish lozim. Shu bilan birga, 
yana shuni hisobga olish kerakki, audit barcha mamlakatlarda 
yyetarli darajada qattiq tartibga solinadi. 
Ayrim davlatlarda (masalan, Fransiyada) bu jarayonga davlat 
aralashib, u audit me’yori va normativlarini belgilaydi, auditorlarni 
va auditorlik firmalarini ro‘yxatdan o‘tkazadi hamda ularning 
faoliyati ustidan nazorat o‘rnatadi. O‘zbekistonda ham xuddi 
shunday ahvol tarkib topgan bo‘lib, bu yerda davlat auditorlik 
faoliyatini tartibga solishni faol amalga oshiradi. U moliyaviy 
qiyinchiliklari iqtisodiyotga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan muhim 
korxonalarni ajratib, ularda audit o‘tkazish majburiy ekanligini 
belgilaydi, 
auditorlarga 
(ma’lumoti, 
malakasi, 
imtihonlarni 
topshirish tartibi, mas’uliyati, javobgarligi va boshqalar bo‘yicha) 
talablar qo‘yadi.
Auditni davlat tomonidan tartibga solishni tashkil etish 
qonunchilik va boshqa normativ hujjatlar vositasida amalga 
oshiriladi. Bunda auditorlar jamoatchilik tashkilotlari tomonidan 
auditning o‘zini o‘zi boshqarishiga katta imkoniyat beriladi. Qayd 
etish lozimki, har bir mamlakatda jamoat tashkilotlarining 
rivojlanishi va ta’siri turlicha amalga oshiriladi. Masalan, AQSh va 
Angliyada 
auditorlik 
faoliyati 
asosan 
ixtisoslashtirilgan 
professional jamoat auditorlik tashkilotlari tomonidan tartibga 
solinadi. 
Ko‘pgina mamlakatlarda mustaqil Auditorlar palatalari ishlab 
turibdi. Ularning asosiy vazifalari auditorlik faoliyati va auditorlar 
axloq me’yorlari bo‘yicha standartlarni ishlab chiqish, auditorlar 
ish faoliyatining sifatini nazorat qilish, auditorlik faoliyati bo‘yicha 
bilimlarini attestatsiya qilish va hujjatlar berish hamda auditorlik 
me’yorlarini buzgan shaxslarga nisbatan intizomiy jazo choralarini 
qo‘llash (bu - davlatga xos xususiyat bo‘lmagan mamlakatlarda) 
kabilardan iboratdir.

---

182 
Ammo ayrim mamlakatlarda, masalan, Shvetsiyada, garchi 
Vakolatli auditorlar uyushmasi va Tasdiqlangan auditorlar 
uyushmasi ishlab turgan bo‘lishiga qaramasdan, umuman 
auditorlik faoliyatini tartibga solish davlat tomonidan amalga 
oshirilib, bu bizning Respublikamizga ham xos bo‘lgan 
xususiyatdir. O‘zbekiston Auditorlar palatasi tuzilish jihatidan 
davlat organlari bilan o‘zaro birgalikda harakat qiladi. Ammo uning 
auditorlik faoliyatini tartibga solish bo‘yicha asosiy funksiyalari 
davlat tomonidan mustahkamlab qo‘yilgan.