Tarbiyachining nutq madaniyati

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Qung’urov, E.Begmatov, Yo.Tojiyev. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari, Toshkent, 1992 -yil.

2.Qudartov. Nutq madaniyati asoslari, Toshkent, 1993 -yil.
3.Nazarov. Nutq madaniyatiga oid masalalar, Toshkent, 1973 -yil.
4.Begmatov, A.Boboyeva, M.Asomiddinova, B.Umrqulov. O’zbek nutqi madaniyati ocherklari, Toshkent, 1988 -yil.
5.Inomxo’jayev. Notiqlik san’ati asoslari, Toshkent, 1982 -yil.
6.Nosirov. Nutq madaniyati va davr. Nutq madaniyatiga oid masalalar, Toshkent, 1973 -yil.
7.Umrqulov. Lektor nutqi va badiiy til, Toshkent, 1981 -yil.
8.Fozilov. Nutq madaniyatining ba’zi – bir nazariy masalalari. «Nutq madaniyatiga oid masalalar» to’plami, Toshkent, 1973 -yil.
9.Inomxo’jayev. O’tmish sharq notiqligi, Toshkent, 1972 -yil.
10.Ahmedov. Notiqlik san’ati, Toshkent, 1967 -yil.
11.Vinokur. Kulьtura yazьpsa, Moskva, 1929 -yil.
Tanlangan asarlar. III tom, 1982 -yil.
13.Abu Nasr Forobiy. Risolalar. Toshkent, 1975 -yil.
14.Qobusnoma, Toshkent, 1968 -yil.
15.Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai Султоний. Тошкент, 1994-йил.
16.www.Talaba.su


3-Ma’ruza: Til va nutq. Nutq odobi
Reja:
1. Til va nutq bir-biri bilan bog’liq hodisa ekanligi.
2. Til moddiy material bo’lib, shu material asosida nutq tashkil topishi.
3. Til va nutqning dialektik munosabati.
4. Tilning o’z vazifasini nutq orqali amalga oshirishi.Nutq faoliyati.
5. Nutq odobi va nutqiy etiket.

Til va nutq bir-biriga bog`liq hodisalardir, ularni bir-biridan ajratib qarab bo`lmaydi.

Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu material asosida nutq tashkil topadi. Tildagi hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo`ladi. Tilda ruhiy va moddiy material mavjud. So`z, moro’ema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruhiy material hisoblanadi. Nutq yaratish jarayonida ma`lum tovush to`plamida namoyon bo`ladigan so`z shakllari moro’emalar, tovushlar moddiy materialdir. Bunday til bir tomondan, moddiy hodisa bo`lsa, ikkinchi tomondan ruhiy hodisadir, degan xulosa kelib chiqadi. Tilning ruhiy hodisaligini uning ongda saqlanishi ko`rsatadi. Uning moddiyligini esa nutq jarayonida yuzaga keluvchi mavjud real tovushlar belgilaydi. Biz xotiramizda saqlangan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, biror fikrni yuzaga chiqarish uchun so`zlar va grammatik ma`no tashuvchi morfemalardan so`z shakllarini va gaplarni hosil qilamiz. Masalan, miyamizda u kitobni qayerdan olganini bilish fikri tug`ildi, deylik. Uni savol tariqasida shunday yuzaga chiqaramiz. Sen kitobni qayerdan olding? Bunda biz sen, kitob, qayer, ol leksemalardan: -ni, -dan, -da, -ng morfemalaridan va so`roq gap modelidan hamda qoidasidan foydalandik. Bu gapni aytish jarayonida ongimizdagi leksemalar alohida mofemalarnn qabul qilib, so`z shakllaridan aylandi va yuqoridagicha tartibni egalladi. Til ruhiy hodisadan moddiy hodisaga aylandi. Bu jarayon tugashi bilan tilga tegishli narsalar yana alohidalik holiga qaytadi va ongimizda avvalgidek saqlana beradi. Demak, ma`lum til jamoasidagi kishilar ongida tovush obrazlari sifatida saqlanadigan va hamma vaqt haqiqatga aylanishga tayyor turgan so`z, fonema, tufayli lisoniy qoidalar, gapning modellari tilga tegishlidir. Chegaralangan narsalar miqdoridadir, nutq esa cheksizdir.
Tilda paydo bo`lgan narsalar dastlab ayrim shaxslar nutqida ko`rinadi, so`ng asta-sekinlik bilan butun jamoa ongiga singadi. Nutq tildagi mavjud ifoda vositalardan foydalangan holda mavjudlikka aylangan fikrdir. Nutq nutq a`zolarining harakati jarayonida paydo bo`ladi. Ruhiy hodisa bo`lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o`tgach, haqiqatga aylanadi. Til bilan nutq orasidagi munosabatga dialektik nuqtai nazardan yondashilgandagina u haqdagi tasavvur bilimlarimiz to`laqonli bo`ladi, mukammallashadi. Til bilan nutqning o`zaro munosabatini yaxish anglamoq uchun avvalo, tilning o`zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq his etmoq kerak. Tilning lisoniy imkoniyatlarini egallash ikki bosqichda amalga oshadi:
Birinchi bosqich til vositalarini bilishdan iborat. Bu nutqni tinglaganda unda ishlatilgan til vositalarining ma`nosi va vazifasini anglashda ko`rinadi. Ya`ni tinglovchi tinglagan va o`qigan narsalarini tushunadi. Bunday shaxs o`zgalar nutqini yaxshi tushunadi. Ammo o`zining nutqi tilning rang-barang imkoniyatlaridan mahrum qilmoq bo`ladi. Ikkinchi bosqich til sistemasi taqdim etgan imkoniyatlarining katta qismini chuqur o`zlashtirishdan ularni nutq tezkorligiga aylantirib olishdan iboratdir. Bunga erishgan shaxsning nutqi ravon, boy, obrazli, o`rindi bo`ladi. Birinchi bosqichda anglab olingan nutq vositalari ustida doimiy mashq qilish, ularni xotirada saqlashga doimo e`tibor berish, bu imkoniyatlarni nutqiy tezkorlikka aylantiradi.
Nutq madaniyati fani hozirgi davr tilshunoslik fanining aktual muammolaridan biridir. Tafakkur nutq yordamida ro`y berib, shu tufayli kishilar bir-birlari bilan aloqa bog`laydilar. Nutq madaniyati esa biror tilda to`g`ri so`zlash va yozish, o`sha tilda o’ikri qisqa va aniq, soda va obrazli, uslub jihatdan ravon ifodalash demakdir.
Tinglovchida kuchli taassurot qoldirish va kishining nutqi noaniq bo`lmasligi uchun dastlab til qoidalarini puxta bilish lozim.
Nutq turli shaklga ega bo`lib, quyidagicha klassifikatsiya qilinadi.
Xulq-atvor madaniyati, muloqot madaniyati va jamiyat hayoti... “Madaniyat” tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha narsalar bugungi kunda nihoyatda dolzarbdir.Til insonning eng muhim muloqot vositasi va badiiy ijod qurolidir. Nutq madaniyati (yoki til madaniyati) tilning bitmas-tuganmas boyliklariga egalik darajasidir. Shu ma'noda ular yuqori nutq madaniyati yoki shaxsning past, etarli darajada nutq madaniyati haqida gapiradi. Har qanday bilim sohasida bo'lgani kabi, bu erda ham ko'nikmalarning umumiyligi o'zimizga, madaniyat cho'qqilarini egallashga bo'lgan intilishimizga bog'liq.
Rus tili Milliy til buyuk rus xalqi. U deyiladi qayta ishlangan va normallashtirilgan qismini ta'kidlaydiadabiy til . Demak, adabiy til ham bir xilrus tili, faqat qayta ishlangan. Uni sayqallagan ustalar yozuvchilar, tanqidchilar, olimlar, jamoat arboblari edi. Madaniyat faqat o'sha so'zni tanlash va to'g'ri qo'llash qobiliyatida, yagona va muhim so'z bo'lib, bu holda sizning fikringizni yanada aniq va ravshanroq etkazadi. Nutq madaniyatini o'zlashtirish ma'lum miqdordagi til bilimlarini, ko'nikmalarini, rus tili normalarini o'rganishni o'z ichiga oladi. adabiy til.
Maqsad Ushbu asar muallifi oldida turgan vazifa odamlarning lingvistik muloqotining asosiy maqsadi - bir-birini tushunish va to'g'ri tushunishni hal qilishga hissa qo'shish va buning uchun odamlarni to'g'ri gapirish, so'z boyligini tozalash zarurligini tushunishga undashdir. keraksiz lug'atdan va ba'zan hatto jargondan.
Ushbu ishning mavzusi dolzarb va shubhasizdir. O‘z lavozimiga ko‘ra odamlar bilan bog‘langan, ishini tashkil etuvchi va yo‘naltiruvchi, ishbilarmonlik muzokaralari olib boruvchi, ta’lim-tarbiya beruvchi, sog‘lig‘i haqida qayg‘uruvchi, odamlarga turli xizmatlar ko‘rsatuvchi har bir shaxsda nutq madaniyati bo‘lishi muhim.