Tarix o’tmishning ko’zgusi

Millatlar ligasining 
tuzilishi. Tinchlik 
shartnomalari 

---

- 14 - 
deyiladi, degan savolga aniq javob yo'q. Bu esa har bir davlatga xalqaro nizomlar 
xarakterini o'zicha talqin etish imkonini beradi. 
Millatlar Ittifoqi o'zi faoliyat ko'rsatgan 1946-yilgacha amalda biror marta ham 
jazo choralarini qo'llay olmadi. Bunga Ittifoqning amalda Buyuk Britaniya va Fransiya 
siyosatining quroliga aylanib qolganligi sabab bo'ldi, (AQSH kongressi Versal 
shartnomasini tasdiqlamaganligi uchun Ittifoq a'zoligidan chiqqan edi.) Nizomda uning 
a'zolari zimmasiga «barcha a'zolarning hududiy yaxlitligini hurmat qilish va asrash» 
vazifasi ham yuklatilgan edi. Biroq amaldagi Ittifoqning hech bir a'zosi bu vazifani 
bajarishga astoydil intilgan emas. 
Millatlar Ittifoqining Nizomida ―Mandat tizimi‖ deb atalgan xalqaro huquqning 
yangi bir normasi belgilab qo'yildi. Unga ko'ra, Millatlar Ittifoqi mustamlaka bo'lib 
kelgan yoki bo'lib qolayotgan hududni boshqarish huquqini u yoki bu davlatga 
topshirishi mumkin edi. Bunday huquqni olgan davlat o'sha mustamlakani 
―mustaqillikka tayyorlashi‖ lozim edi. Aslida bu ayyorona tizim mustamlakalarni bo'lib 
olish siyosatini niqoblovchi mash'um vosita vazifasini o'tadi. 
Fransiyada, Germaniyadan tashqari, urushda mag'lub bo'lgan boshqa davlatlar 
bilan ham alohida-alohida shartnomalar imzolandi. Chunonchi, Avstriya bilan bunday 
shartnoma 1919-yilning 10-sentabr kuni Parij yaqinidagi Sen-Jermen saroyida 
imzolandi. Shartnoma sobiq Avstriya-Vengriya imperiyasi tugatilganligini e'lon qildi. 
Avstriya hududi esa sezilarli darajada o'zgartirildi. Xususan, Janubiy Tirolning bir 
qismi Italiya ixtiyoriga o'tkazildi. Chexiya va Moraviya yangi tuzilgan Chexoslovakiya 
davlatiga qo'shildi. Bukovina esa Ruminiyaga nasib etdi. 
Avstriya qo'shinlarining soni 30 ming kishidan oshmasligi belgilab qo'yildi. 
Floti esa Antanta ixtiyoriga o'tkaziladigan bo'ldi. Bundan tashqari Avstriyaning 
Germaniya bilan qo'shilishi batamom taqiqlab qo'yildi. 
1919-yilning 27-oktabrida Parijga yaqin Neyi shahrida Bolgariya bilan 
shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko'ra, Bolgariya hududining katta qismi 
Yugoslaviya, Gretsiya va Ruminiyaga o'tdi. Ayni paytda unga 2,5 mlrd. oltin frank 
kontributsiya to'lash majburiyati yuklandi. Bolgariya qurolli kuchlarining soni 20000 
kishidan oshmasligi belgilandi. 1920-yilning 4-iyulida Versal saroyining Trianon zalida 
Vengriya bilan shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko'ra, Vengriya o'z hududining 
ancha qismidan mahrum etildi. Chunonchi, Xorvatiya, Bachka va Banatning g'arbiy 
qismi Yugoslaviyaga o'tdi. Ruminiyaga Transilvaniya va Banatning sharqiy qismi 
berildi. 
Chexoslovakiyaga Slovakiya va Karpatorti Ukrainasi nasib etdi. Vengriyaga 
berilgan og'ir zarbadan biri - bu uning dengizga chiqish imkoniyatidan mahrum 
etilganligi bo'ldi. Vengriya 30 ming kishidan ortiq qurolli kuchga ega bo'Ia olmas edi. 
Antanta davlatlari 1920-yilning 10-avgustida Fransiyaning Sevr shaharchasida 
Turkiya bilan shartnoma imzolashdi. Shartnomaga ko'ra, Turkiyaga 1914-yilning 1-
avgustigacha qaram bo'lgan hududlar to'rtdan uch qismga kamaydi. Turkiya hududi 
Kichik Osiyo va Istambul shahrini o'z ichiga oigan Yevropadagi ozgina joy bilan 
cheklab qo'yildi. Istambul shahri poytaxt sifatida qoldirildi. Biroq g'olib davlatlar, agar 
Turkiya Sevr shartnomasi talablarini bajarishdan bosh torta boshlasa, bu qarorni qayta 
ko'rib chiqish huquqiga ega edilar. Qora dengiz bo'g'ozlarining barcha davlatlar savdo 

---

- 15 - 
va harbiy kemalari uchun ochiq ekanligi belgilab qo'yildi. Turkiyani bo'g'ozlardan o'z 
harbiy kuchlarini olib chiqib ketishga majbur etishdi. 
Aslida bu shartlar bo'g'ozlar ustidan Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya 
nazorati o'rnatilishiga imkon berdi. Turkiya o'z flotini Antanta ixtiyoriga topshirishi 
zarur edi. Bu ham yetmaganidek, Sevr shartnomasi g'olib davlatlarga Turkiyaning 
moliyasi va butun iqtisodiyoti ustidan nazorat o'rnatish huquqini berdi. Turkiya 
armiyasining soni 50 ming kishidan oshmasligi belgilandi. Sevr shartnomasi Turkiyaga 
Antanta davlatlarining yarim mustamlaka tartibini o'rnatdi. Birinchi jahon urushi 
tugagandan keyin Yevropada xalqaro kuchlarning yangi nisbati belgilangan Versal 
tizimi shu tariqa shakllandi. Bu tizim Yevropa siyosiy xaritasini qayta qurish va 
dunyoni qayta bo'lib olishni huquqiy jihatdan rasmiylashtirishning o'ziga xos shakli 
edi. 
AQSH Kongressining yuqori palatasi 
(Senat) Versal shartnomasida AQSHning 
manfaatlari hisobga olinmagan, degan vaj 
bilan 
bu 
shartnomani 
ratifikatsiya 
(tasdiqlash) qilmadi. Jahon urushidan qudratli bo'lib chiqqan AQSH Osiyo - Tinch 
okean mintaqasida yangi tartiblar o'rnatilishidan eng ko'p darajada manfaatdor davlat 
edi. Tabiiyki, o'rnatiladigan bu yangi tartiblar AQSHning manfaatlariga to'la mos 
kelishi shart edi. Chunki yer kurasining bu mintaqasidagi davlatlararo munosabatlar 
Buyuk Britaniya va Yaponiya o'rtasida 1902-yilda imzolangan shartnomaga asoslanib 
kelmoqda edi. Birinchi jahon urushi yillarida qudratli harbiy-dengiz floti yarata olgan 
va flotning katta qismini Tinch okeanga joylashtirgan AQSHni bu holat mutlaqo 
qoniqtirmas edi. 
Endi, AQSH bu qudratli floti yordamida ushbu mintaqaning yetakchi davlati 
bo'lib olishni astoydil xohlar edi. Buyuk Britaniya -Yaponiya mavqeiga shu yo'l 
bilangina putur yetkazishi va ularning ittifoqini yo'qqa chiqarishi mumkin edi. Shu 
niyatni ro'yobga chiqarish maqsadida AQSH yangi konferensiya chaqirilishiga erishdi. 
Bu konferensiya Vashington shahrida 1921-yilning 12-noyabridan 1922-yilning 6-
fevraligacha ish olib bordi. Konferensiya ishida Tinch okean havzasida 
shakllantiriladigan yangi tartiblar bevosita o'z manfaatlariga daxldor bo'lgan 9 davlat 
(AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, 
Portugaliya va Xitoy) vakillari qatnashdi. Sovet Rossiyasi bu konferensiyaga ham taklif 
etilmadi. Vashington konferensiyasida 3 ta muhim shartnoma imzolandi. Ularning 
birinchisi 1921-yil 13-dekabrda imzolangan «To'rtlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk 
Britaniya, Fransiya va Yaponiya) edi. Bu shartnoma Tinch okeandagi qaram orollar va 
mulklar xavfsizligining kafolati hamda bu joylarga nisbatan manfaatlarni birgalikda 
himoya 
qilish 
masalasiga 
oid 
edi. 
1922-yilning 
6-fevralida 
―Beshlar 
shartnomasi‖(AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya va Italiya) deb nomlangan 
shartnoma imzolangan. Bu shartnoma xalqaro munosabatlar tarixida qurollanishni 
cheklovchi birinchi shartnoma edi. 
Shartnoma bo'yicha AQSH va Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining umumiy 
suv sig'imi 525 ming, Yaponiya flotiniki 315 ming, Fransiya va Italiya flotlariniki (har 
biriniki) 175 ming tonnadan oshmasligi kerak edi. Bundan tashqari, tomonlar suv