Tarix va falsafa

2.2. Imperator Syandu boshqaruvi xronikasi (190-219-yillar)
… Chupin (190-yil) ning boshqaruvini birinchi yili birinchi oyida “Oq to‘lqinlar” qaroqchilari Dun viloyatini taladilar. Ikkinchi yilda (191-yil) o‘n birinchi oyda Sin Chjoudan “Sariq peshonabog‘lilar” Tayshan (Shandun provinsiyasidagi viloyat) ni taladilar. In Shao, Tayshanni hokimi ularni tor-mor qildi. “Sariq peshonabog‘lilar” Boxay (Xubey va Shandun provinsiyalaridagi viloyat)ni talashga ketdilar. Gunsun Szyan ular bilan Dunguan (Xubey provinsiyasidagi u`yezd)da ular bilan jang qildi va ularni kuchli yanchib tashladi. Uchinchi yil (192-yil) birinchi oyida Sin Chjoudan bo‘lgan “Sariq peshonabog‘lilar” Yan Chjou (Xubey provinsiyasi) hokimi Lyu Dayni Dunpinda o‘ldirdilar. Dun viloyati hokimi Sao Sao-Shouchjanda (Shandun provinsiyasidagi u`yezdni nomi) “Sariq peshonabog‘lilar”ni katta mag‘lubiyatga uchratdi va ular taslim bo‘ldilar.²⁴
O‘ninchi yilda (205-yil) birinchi oyida Sao Sao Sinchjouda Yuan Tanni yengdi va uni qatl qildi. Yozda to‘rtinchi oyda “Qora tog‘lar” qaroqchilari lashkarboshisi Chjan Qaldirg‘och o‘z qo‘shinlarini olib keldi va taslim bo‘ldi…
Xitoy tarixi o‘rganish uchun mavjud bo‘lgan manbalarni tahlil qilish evaziga Xitoy tarixiga oid bo‘lgan kеrakli xulosa va takliflarni bugungi kun talabida еchishimizga imkon yaratadi. Xitoy manbashunosligi.
V-VI ming yilliklar oraligida xozirgi Xuanxе daryosi buylarida dastlabki Xitoy qabilalarining yoyilishi fakat 1 ming yillikdan boshlab butun Xitoy buy.shO yoyildi. Xitoy o‘lkasi 1U-1I ming yillikda Xuanxе daryosi buylari yirik xaynon gurlari va urmonchilik sohalari yiriklashdi. Er.avv. I ming yillikdan boshlaS dеxkonchilik uchun sharoit yaratishda I ming yillikni o‘rtalariga kеlib tеmirni ishlatilihi tufayli butun Shimoliy Xitoy o‘lkasi o‘zlashtirildi. Ammo xozirgacha Xuanxе daryosi buyida yashagan xalqlar kaysi tilda so‘zlagani nеolit davrida. Taxmin "kilish orkali aytish mumkinki buyokli sopolchilik madaniyatiga kura U-1g‘ ming yilliklarda Qadimgi tibеtliklar bilanetnik guruxlari kushiluvi yuz bеrdi. II ming yillikda ikkinchi tomondan tibеt va Chjou qabilalari ba`zasida Qadimgi Xitoy ztni "guruxi paydo bo‘ldi. Xitoy tarixini o‘rganishda Qadim Xitoy yilnomalari muxim u)1I1; tutadi. Masalan: "Chuntsyu" yilnomasi Lu podsholik davri USh-U asrlardagi vokеlar xalq ogzaki ijodi va kushiklar tarixi buyicha "Sinzin" muxim o‘rin gutadi. Birinchi asrning boshlarida er.avv. tarixiy asarlar paydo bo‘la boshladi. Bu fakat xalqi uchg‘i emas O‘zok Shark xalqalarini ochib bеrishga yordam bеradi. Jumladan Sima Siyanish "tarixiy yo‘zishmalar" bo‘lib.bu asar bеsh bulimni o‘z ichiga oladi. Bundan tashkari Simi Syan traktat hamda davrlshtirishga oid jadval nomli asarlarini yozib koldir1an. Manbashunoslikka oid asarlar yozish Sima Syandan tashkari Bon-Tu tomonidan ham yozildi jumladan uning "Xan tarixi" asari Bon-Tu Xan dinastiyask davrini yoznb koldirdi hamda Xitoy tarixida manbashunoslik jangriga asos soldi 1921 yili shvе;` arxеologi I. Andеrson Xuanxе buyida izlab topdi. Kеyinchalik IIIan-11n davlatinish poytaxti Anyandan muxim mеhnat kurollarini yupqdi. Xitoyning X1g‘`-X1 asrlar)a niG‘, tarixiga shuningdеk xitoy tarixini yoritishda frantso‘z arxеologi E. Shavoni, Mosj-rе, Billеnstеin kabi olimlarni izlanishlari aloxida ko‘rsatib o‘tish muxim.
Za nixoyat Xitoy tarixini o‘rganishiga XIX asrda ijod qilgan N. Ya. Bigirun L.V.
Simyonovskiylarni ishlarini aloxida takidlab o‘tish mumkin
Yuqorida Xitoy tarixini bayon qilganimizda Yanshao hamda Lunshan madaniyatlarito‘g‘risida fikr yuritdik. Ayniqsa Lunshan madaniyati davrida Xitoyda dеxkonchilikni usnshi mеhnat kurollari takomillashdi. Ayniqsa Lunshan madaniyati buyicha ma`lumotlarni oladigan bo‘lsak kеngrok xususiy mulk alomatlari ko‘rina boshlaganidan darak bеradi. Manbalar buyicha oladigan bo‘lsak aynnksa Sima Siya ma`lumotlariga kura dastlab dinastiyalardan xisoblangan Siyanning tashkilotchnsi Buyuk Yuyaning ugli hisoblanadi. Ammo yozma manbalar kamligi
tufayli Qadimgi davlat jamoasining tarkibi xususiyatini qanday bo‘lganligi xozirgacha noma`lumligicha kolmokda.
Ma`lumotlarga kura Sya xukumati raxbarlari o‘z qul ostidagi qabilalarga zulm o‘tkazganliklari ma`lum. Jumladan Shan qabilalariga ham zulm kilingan, shundan sung Shan qabilasi ko‘zgolon orkali Sya xokimiyatini agdarib davlatni nomini Chen Tan nomi bilan atadilar. Shan dinastiyasi nomini oldi, kеyinchalik bu dinastiyasi Shan In a shla boshladi. XIV asrga kеlib Shan xududi
xozirgi Anyan bo‘lib, u еrda buyuk Shan shaxrnni `"^qurdilar. Shu vaktdan e`tiboran Shan In nomi bilan ataldi va X1V-XVI asrlarni o‘z ichiga oladi, bunga fakatgina arxеologik ma`lumotlar emas balki manbalar ham mavjud. Ammo Shan In davlati tarakkiyoti bir nеcha asrlar oldingi yuksalishdan fark qiladigan tomoni qishloq xujaligi sohasida, ayniqsa mеhnat kurollari buyicha lеkin Shan davlatining usha davrdagi muxim yutuqlarini uchga bo‘lishimiz mumkin: 1 -Bronzani ishlatilishi. 2-shaxarlarning paydo bo‘lishi. 3-Yozuvning paydo bo‘lishi. Yuqoridagi yutuqlar natijasida Shan davlati muxim jarayonlarni - bronza kurollari. sun`iy kanallar, yirik saroylar va Har-xil tipdagi mеhnat turlarini barpo etdilar. Shunday qilib maxsus mеhnat turlari paydo bo‘ldi hamda ishlab chikarishni o‘sishi natijasida xunarmandchilik dеxkonchilikdan ajralib chiqdi. Shan In davlati muxim o‘zgarishlarni amalga oshirib borganligi arxеologik ma`lumotlar orkali bilib olamiz. ayniqsa usha dairda In raxbarlarini saroylari, kabrlari va u еrdagi kar xil turdagi zеbi ziynatlarni toyilishi jixati bilan ahamiyatli. Ayniqsa In davlatining oxirI•i xukmdori U-Din davrida shaHar va davlat mustaxkam edi. Uningulimidan sung xoknmnya1 mustaxkam emas edi. XI asrga kеlib Chjouslar xukmronligi boshlandi.

Shan In davlati U-Din vafotidan sung Chjous qabilalarining siyosiy aktivligi oshib tyxminan 1027 yilgi Chjouslar In xukmronligiga barham bеrdi hamda xokimiyat tеpasiga kеlgan Chjouslar xo‘jalikni ko‘p turlarini tеz o‘zlashtirib oldilar. jumladan bronzann kayta ishlash sohasi juda yaxshi yulga kuildi, Bundan tashkari In davri san`ati ayniqsa sopol idishlari mеtalga bеrilgan bеzaklarini hamda Qadimda mashxur bo‘lgan Inlarni Harbiy aravalarini kayta o‘zlashtirib oldilar va Harbiy MAQSADlarda foyd;1landilar. Shuningdеk Inlarni yozuvlari o‘zlashtirildi extimol In xatlarini kabul qilgan bo‘lishi mumkin chunki X1-1X asrlarda Chjous epigrafnk manbalri In iеrogli4)ida yozilganligi ma`lum, VIII asr bsshlariga kеlib Chjous bilan Shun qabilalari o‘rtasida jang bo‘lib o‘tdi lеkin ular karindosh qabilalar bo‘lsa ham ou kurashda yarim ko‘chmanchi Shunlar g‘olib chikib xokimiyatga Yu-Van kеldi taxminan 770 yillarga kеlib gyuytaxtni Yoyanga kuchirib USh-Sh asrlar oraligida Sharkin Chjou davlati nomi bilan foliyat ko‘rsatdi.

VIII asrda Qadimgi Xitoy manbalarida ko‘rsatilgan qabilalari juda urushkok qabila xisoblangan bo‘lib, ko‘p davlatlarga hujumlar qilib turdi. Masalan 636 yili Chjous podshosi Syan-Van Chjеn podsholiIiga hujum uyushtirmokchi bo‘ldi. Soliklarni to‘langani uchun bu kurashda Chjouslar kushinlaridan (})oydalandilar. Yana Qadimgi Xitoy podsholiklaridan biri O‘rta Xitoyda joylashgan Si xukmronligi boshladi. Ammo Si xukmronligi urn1:ga kuchli Szin podsholigi boshlandi.Bts poshlolik ayniqsa Vchts Gg‘n davrida aynikеa kudratli -xisoblanardi. Szin podsholigi tarixi juda murakkab xolatlarga boy. Jumladan, UN asr oxirida Di yarim ko‘chmanchilarni siyosiy xolatidan foydalanib 594 yili Di qabilasini bosib oldilar. Szin yana bir dushmanlaridan biri 1.1^` podsholigi bo‘lib ular o‘rta Xitoy tеkisliklarini egallashga kirishdi.char. Ikki podsholik o‘rtasidagi jang 575 yil bo‘lib, Szin galabasi bilan tugadn. Kurash lеkin Szin podtopit 1;`,rixi kеyingi davrda ancha mur.akka&kеchib. Yanpzp buylarida yashovchi U va Yue podsholiklari o‘zaro urushlar qilib turdi. Bu o‘z navbatida Szinnish faoliyatiga ta`sir etishi mumkin edi va shunday ham bo‘ldi.
Bu ikki davlat o‘rtasida kurash 493 yili,yuz bеrdi. Bu kurashda Yue g‘olib chiqdi va Szin podsholigini uchta mustaqil podsholikka bo‘lib yubordi. (403 yili - Chjao, Vey va Xan) .

Xitoyda podsholiklarni bo‘linib kеtishi hamda paydo bo‘lgan mustaqil davlatlar ma`lum bir darajadagi xokimiyani yuzaga kеltirdilar. Oqibatda bu davlatlarga nisbatan Xitoyning siyosiy xayotida muxim o‘rin egallagan kqabilalar ta`siri kеskin sеzila boshladi. Shunday siyosiy kurash natijasida yuzaga kеlgan Xan impеriyasini oladigan bo‘lsak, siyosiy xayotidagi vokеalarni ko‘rishdan oldin uning iktisodistiga va undagi o‘zgarishlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, ayniqsa Xan impеriyasi Gao Szu impеratorlik kilayotgan paytda ko‘p muammolarga duch kеldi Asosiy sabab o‘zaro urushlar Sin davlati bilan bo‘lgan tuknashuvlar o‘z ga`sirini impеriya ko‘rsatdi. Xan impеriyasi axoli turmush tarzi, yashash-sharoitiga karab juda o; ir vaktlarni boshdan kеchirdi. Xan impеriyasi orkali turmush tarzi yashash sharoitiga ka[)ab juda ogir vaktlarni boshdan kеchirdi. Xan impеriyasi raxbarlari ushbu kiyinchilikdan chikish uchun Harbiylarga ham еr ajratib bеrdi. Soliklar turi kamaytirildi. Iktisodiy iikirozdan chikishni yana bir muxim jixati shu bo‘ldiki, bu boshqaruvni islox kilish, chunki Sin impеriyasi boshqaruvi koldiklarini yo‘qotishdan iborat edi. Birinchi navbatda Snn davridagi ma`muriy boshqaruv sistеmasini hamma tomonlarnnn saklab kolmadi.
Umuman 1U-1P asrlarga kеlib Xitoyda mеtalldan ishlangan tangalarning paydo bo‘lishi - xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlarni o‘sishiga olib kеldi. Ammo mamlakatda ishlab turgan tumanlar boshqa rеgionlarga o‘z ta`siri unchalik ko‘rsata olmas edi. Anikrok qilib aytadigan bo‘lsak. Sharkiy podsholikdagi tangalar birligi shimoldagi kеskin fark kilar edi.
Xitoy xalqi oldida turgan yana bir muxim masala siyosiy tarqoqlikka barham bеrish va kuchli davlatni yuzaga kеltirish bo‘lib chunki Xitoy xalqi ko‘chmanchi varvarlar bilan kushilib kеtish jaryoni kuchaydi. Ayniqsa bu xolat o‘rni Xitoyda yuz bеrdi.
Qadimgi Xitoy podsholiklarining siyosiy jixatdan birlashuviga asosiy sabab siyosiy vaziyat edi. Chunki Xitoy podsholiklari orasida o‘zaro siyosiy tuknashuvlar juda ko‘p bo‘lgan eng asosiisi
Tan impеriyasi vakillari ikki boshqaruvga barham bеrdi. Ya`ni xokimiyat boshqaruvi bir kishi quliga o‘tdi. Ayniqsa umuman Xan impеriyasi davrida odamlar toifasi 20 ta rangga bo‘lingan (toifa) bo‘lib, 19-20 toifa vakillari katta boylik egasi bo‘lib, ishlamasdan kun kеchirish mumkin edi. 10 va undan esp majburiyatlar utashdan ozod etilgan edi. Xan impеriyasi ko‘p sonli axolisini oddiy xalq tashkil etadi.
Asosan ishlab chikaruvchi еr bilan ishlovchilar kirardi. Kеyingi urinda kichik va o‘rta toifadagi xunarmandlar turardi. Xan impеriyasida asosiy o‘rinlardan bnring qullar egallagan. Ular o‘z karzlari uchun karindoshlarini imkoniyatlari uchun Har xil turdagi majburiyatlarni utashlari shart bo‘lgan.
Ammo Xan impеriyasida davrida solikni ikki turi mavjud edi. Еr va jon solig‘i,
Еr solig‘ini kamaytirilishi yirik zamindorlarga qul kеldi. Ammo jop solshp oddiy xalqka ogir kеchdi. Sababi, jon solig‘i Har yili oshib borar edi, Eng asosiysi jon solig‘i xosil bilan yoki don bilan emas, balki pul bilan to‘lanardi. Jon solig‘i impеriya axolisining 7 yoshdan 56 yoshgacha bo‘lganlar uchun majburiy edi. Xatto U-Di davrida jon solig‘i 3 yoshdan bеlgilangan edi. Oddiy xalq solik to‘lashdan tashkari 20 dan to 56 yoshgacha bo‘lganlari Harbiy va mеhnat majburiyatlarini utashlari shart edi²⁵.
Xususiy mulkchilikni o‘sishi tufayli oddiy xalq ishlab bеruvchi kunbay dalada xolatiga kеlib koldi. Vaziyat shu darajaga borib еtdiki, qul va еrlarning mikdori boshlashga majbur bo‘lindi.
Еrni mikdori -30 Sin odam boshiga 1-Tsin-4,7 gеk. Ga tеng edi. Qullarning soni esa, 30-tadan oshmasligi zarur edi. Oddiy xalq uchun xukmdorlar uchun 100 tagach yuqori mansabdorlar uchun esa 2oo ta qilib bеlgilangan.
Xulosa:
Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biri bo‘lgan. Hozirgi Xitoyning g‘arbiy chegaralari bizning Turon zamin chegaralariga kelib tutashadi. Shimolda Mo‘g‘uliston, Rossiya, janubda esa Himolay tog‘lari orqali Hindiston bilan chegaradosh. Mamlakat sharqi Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlarining suvlari bilan o‘ralgan. Mamlakatning katta qismi tog‘lardan, qolgan ozroq qismi tekisliklardan iborat. Xitoyning kun chiqish tomonini Buyuk Xitoy pasttekisligi qoplab yotadi. Xitoyning iqlimi o‘ziga xos, yozi o‘rtacha issiq, qishi shimolda sovuqroq, janubda u qadar sovuq emas. Yog‘in-sochin mamlakat sharqida ko‘proq, markaziy va g‘arbiy qismida kamroq yog‘adi. Xitoyning eng yirik daryosi Xuanxe bo‘lib, uni «Tentak daryo», «Xitoyning sho‘ri», «Ming xil kulfat keltiruvchi daryo» deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylarida toshib odamlarga ko‘p tashvish va kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq daryo ham deyiladi. Xitoydan Yanszi, Siszyan kabi katta daryolar ham oqib o‘tadi. Bu daryolar bahor oylarida qattiq toshib xalq xo‘jaligiga katta zarar keltiradi. Xitoy o‘simliklar, hayvonot va qazilma ma`danlarga boy mamlakat.
Xitoyning qulay geografik muhiti juda qadim zamonlardan boshlab ibtidoiy kishilar diqqatini o‘ziga tortib kelgan. Arxeologlarning bergan ma`lumotlariga qaraganda Xitoyda 500–600 ming yillardan beri aholi yashab keladi. Ular sinantrop (xitoy odami) va Lantyan odamlaridir.
Xitoyda qadim zamondan boshlab juda ko‘p Xitoy qabilalari – tibetliklar, turkiy xalqlar va mo‘g‘ullarning ajdodlari yashaganlar. Qadimgi aholining katta qismi daryo bo‘ylari tekisliklarida, boshqa qismi esa tog‘ oldi va tog‘lik o‘lkalarda ham yashashgan. Chunki u joylarda xilma xil yovvoyi meva va hayvonlar ko‘p bo‘lgan. Ularning tirikchiligi, ovchilik, termachilik, keyinchalik esa baliqchilik bo‘lgan. Ular chorvachilik va ovchilikdan asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikka o‘tib, hunarmandchilik rivoj topgan.