Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Alloma nomi | Yashaganyili | Asarlari
II в 0‘ L I М
ROSSIYA IMPERIYASINING 0‘RTA OSIYONI BOSIB OLISHI
Bo‘limni o‘rganish natijasida:

• 
  Rossiya imperiyasi tomonidan 0‘rta Osiyoning bosib olinishidan ko‘zlangan asosiy maqsadlar;
  
• 
  0‘rta Osiyoga Rossiya imperiyasining istilochilik yurishlari va ularning bosqichlari;
  
• 
  harbiy istilochilik yurishlariga qarshi kurashlar;
  
• 
  0‘rta Osiyoda Rossiya imperiyasi hukmronligining o‘rnatilishi va mustamlakachilik siyosatining olib borilishi haqida bilib olasiz.
  

6. 
   §. ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN 0‘RTA OSIYONI BOSIB OLISH UCHUN ISTILOCHILIK HARAICATLARINING
   

BOSHLANISHI
~Z .. .. . Г Rossiya imperiyasi tashqi siyosatidao‘z ehegarala-
osi о IS uc un tomon kengaytirish uehun dastlab
Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan
har tomonlama aloqalar o‘rnatishga harakat qildi. Bunda, eng avvalo, xonliklar to‘g‘risida ko‘proq maTumotlar to‘plash maqsadida o‘z elehi- larini bu yerlarga jo‘natdi. Pyotr I hukmronligi davridayoq Aleksandr Bekovieh-Cherkasskiy boshehiligidagi harbiy ekspeditsiya jo‘natilgan. Ammo bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uehragandan so‘ng pod- sho hukumati harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. 1718-yilda Irtish daryosi sohilida shunday istehkomlar dan yettitasi qurib bitkazildi.
Sayyoh, savdogar, elehilar sifatida yuborilgan ayg‘oqehilar tomoni­dan 0‘rta Osiyoning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va harbiy ahvoli, suv va quruqlikdagi yodlari to‘g‘risida maTumotlar yigTb borildi. XIX asrda Rossiya imperiyasining sanoat xomashyosiga boTgan ehtiyojining orti- shi, ishlab ehiqarilgan mahsulotlari uehun qo‘shimeha iste’mol bozor- larining zarurligi, to‘qimaehilik sanoati uehun arzon paxta tolasi yetka- zib beradigan hududga ega boTish muammolari 0‘rta Osiyoning bosib olinishini yanada tezlashtirdi. Shuning uehun XIX asrning oTtalarida bu hududni bosib olish Rossiya imperiyasining birinchi navbatdagi vazifasiga aylandi. Bundan tashqari xalqaro doirada ingliz tovarlarining 0‘rta Osiyoga kirib kelishi, Angliyaning bu hududga nisbatan qiziqishi ortib borishi Rossiya imperiyasi hukumatining istilochilik harakatlarini yanada tezlashtirdi. Buyuk Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasi XIX asrdan boshlab strategik ahamiyatga ega bo‘lgan xonliklarning tabiiy boyliklari, xomashyo mahsulotlariga qiziqa boshladi. 0‘rta Osiyoga 1825-yilda M. Murkroft Angliya bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish uchun yuboriladi. U Buxoroga kelib, qaytib ketayotganda ikki hamrohi bi­lan halok bodadi. 1832-yilda Buxoroga A. Byorns, 1844-yilda mayor

1. 
   Volf, 1843-yilda Xiva va Buxoroga kapitan J. Abbot yuborilgan.
   

0‘rta Osiyo davlatlariga harbiy sohada yordam berish va ularga Rossiya imperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kelgan Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakillari Ch. Stoddart va A. Konnoli 1842-yilda amir tomonidan qatl qilindi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi Afg‘oniston bilan sulh tuzib, ulami qurollantiradi. Shun- dan keyin Afg‘oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. Natijada 1855-yilda o‘zbeklar va tojiklar yashaydigan Amudaryoning ja- nubiy sohilidagi hududlar Afg‘oniston viloyatiga aylantirildi.
XIX asrning o‘rtalariga kelib Angliyaning 0‘rta Osiyoga nisbatan olib borayotgan bunday siyosati va podsho hukumatining Qrim urushi- dagi (1853-1856) magdubiyati Rossiya imperiyasini Buxoro amirligi, Qo‘qon va Xiva xonliklarini bosib olish harakatlarini tezlashtirishga un- dadi. Buning uchun u, eng awalo, unga olib boradigan yodlar, ayniqsa, Rossiya imperiyasini 0‘rta Osiyo bilan bogdovchi savdo yodlarini todiq o‘z qodiga olishga harakat qildi. Buning natijasida asosiy yod hisoblangan Toshkentga boradigan Orenburg yodida harbiy istehkomlar qurdi. Sirdar- yoning Orolga quyilish joyida 1847-yilda Raim qal’asi bunyod etildi.
Chegara hududlarida yashaydigan Rossiya imperiyasi fuqarolari bodgan aholiga talonchilik va bosqinchilik qilib turuvchi guruhlarning hujumlarini bartaraf etish podsho hukumatining Odta Osiyoga harbiy yurishlarini boshlashiga bahona boddi. Bundan tashqari to‘qimachilik sanoati uchun xomashyo bodgan paxtaning yetishmasligi Odta Osiyo yerlari va resurslariga ehtiyojni yanada oshirdi. Bu davrda AQSHda shi- mol va janub odtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861-1865) tufayli Rossiyaning to‘qimachilik sanoati uchun paxta xomashyosiga taqchillik vujudga keldi.
XIX asrning birinchi yarmida 0‘r- ta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi uzoq vaqt davom etgan o‘zaro umshlar ularning iqtisodiy va harbiy jihatdan zaiflashib qolishiga olib keldi. Bun- day vaziyat oxir-oqibat xonliklarning istilo qilinishlarini osonlashtirdi.
Shunday qilib, XIX asrning o‘rta- lariga kelib xonliklar o‘rtasidagi o‘z- aro urushlar, ichki nizo va ziddiyatlar, Turkiston harbiy okrugi askar- davlat boshliqlarining uzoqni ko‘zlab lari. 1867-yil
ichki va tashqi siyosat olib borma-
ganliklaridan nochor ahvolga tushib qoldi. Shunday vaziyatda Rossiya imperiyasi hukumati o‘zining siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaat- larini ko‘zlab 0‘rta Osiyoga harbiy istilochilik harakatlarini boshlaydi. : 0‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan
О rta Osiyoga bosib olinishi to‘rt bosqichda amalga oshirildi.
qarshi istilochihk Birinchi bosqich - 1847-1865-yillarda Rossiya