Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

VII в 0‘ L I М
TURKISTON VA BIRINCHI JAHON URUSHI
Bo‘limni o‘rganish natijasida:

• 
  Birinchi jahon umshining boshlanishi va unda Rossiyaning ishtirok etishi, umshning Rossiya va Turkiston o‘lkasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga, aholisining turmush tarziga ko‘rsatgan salbiy ta’siri;
  
• 
  Birinchi jahon urushiga Turkiston aholisining mardikorlikka safar- bar qilinishi va unga mahalliy aholining bildirgan munosabati;
  
• 
  1916-yilgi qo‘zg‘olonning boshlanishi, sabablari va oqibatlari;
  
• 
  Jizzax qo‘zg‘oloni, Turkiston ayollarining qo‘zg‘olonda ishtiroki;
  
• 
  1916-yilgi qo‘zg‘olonning mustamlakachi hukumat tomonidan ayovsiz ravishda bostirilishi;
  
• 
  Turkistondagi 1916-yilgi qo‘zg‘olonlarning ahamiyati haqida bilib olasiz.
  

28. 
    §. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISHI VA UNING TURKJSTONGA TA’SIRI
    

Birinchi asrning boshlarida jahondagi yirik davlatlar-
. . . ning mustamlakalarga ega boTish masalasida
ja on urns *Ming Q‘2aro munosabatlari keskin koTinish oldi. Birin-
Turkistonga ta sin i -, t-
2 chi jahon umshida Rossiya, Angliya va Fransiya
davlatlaridan iborat ittifoq - Antanta tomonida turib urushda qatnashdi.
Rossiya imperiyasining Birinchi jahon umshida ishtirok etishi uni iqti-
sodiy jihatdan yomon ahvolga solib qo‘ydi. Busiz ham G‘arbiy Yevropa
davlatlaridan taraqqiyoti ancha orqada qolib ketgan Rossiya urush tufayli
yanada nochor ahvolga tushib qoldi. Natijada podsho hukumati o‘z mus-
tamlakalaridan, jumladan, Turkiston oTkasidan ham yanada ko‘proq foy-
da olish uchun ularning tabiiy boyliklarini ko‘proq o‘zlashtirishga jon-
jahdi bilan kirishdi. Mahalliy aholidan esa arzon mehnat kuchi sifatida
foydalanishga harakat qildi.
Bu urush tufayli Rossiyada ommaviy safarbarlik eTon qilindi. Safar- barlik Rossiyaning mustamlakalariga ham, jumladan, Turkistonga ham tegishli edi. Unga ko‘ra Turkiston oTkasidan urushga 19 yoshdan 43 yoshgacha boTgan aholining yevropalik qismi vakillari chaqirildi. Ay- nan hosillami yigTb olish vaqtiga to‘g‘ri kelgan bu chaqimv Turkistono‘lkasidagi Rossiya gubernalaridan ko‘chirib keltirilganlarning oilalari uchun qiyinchilik tug‘dirdi. Asosiy ishchi kuchi bodgan erkaklarning umshga olinishi oilaning asosiy boquvchisidan ajralishiga va ularning yomon ahvolga tushishiga sabab boddi.

1914. 
      yilda Turkistonda «favqulodda muhofaza holati» deb edon qili- nishi natijasida mustamlaka hukumatning mahalliy aholi ustidan nazorat va jazo choralari kuchaydi. Turkiston aholisi umshga safarbarlik edon qilinishiga qarshi ehiqib, «favqulodda holat» tartiblariga rioya etmay qo‘ydilar. Bunday tartiblami buzganlar 50 so‘mgaeha jarima todaydigan yoki 3 oygaeha qamoqqa olinadigan boddi. Busiz ham aholi turmush sharoitining yomonligi, oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarning yetish- masligi, narx-navoning oshib ketganligi odkada norozilik kayfiyatining yanada oshishiga hamda ommaviy kodinishdagi qo‘zg‘olonlarning ku- ehayishiga sabab boddi.
      

Urush davomida qishloq xo‘jaligi vayron boddi, ekin maydonlari qis- qarib ketdi, qishloqda ishehi kuehlar yetishmas edi. Temiryodda bosh- boshdoqlik hukmron bodib, amalda esa u harbiy davr yuklarini tashir edi. Butun xo‘jalik aloqalari izdan ehiqqan. Rossiya iqtisodiyoti urush va bunday kodamdagi harbiy harakatlar uehun zaif ekanligi ay on boddi. Davlat moliyasi inqirozga yuz tutdi. Maorifga, madaniyatni rivojlanti- rishga xarajatlar kamayib ketdi va mayda kredit deyarli qolmadi. Faqat urushning bir yili davomida soliqlar miqdori 50 foizga ko‘paydi.
Talafotlar odnini toddirish va harbiy xarajatlar odishini qoplash maq- sadida qodhimeha mablagdar izlar ekan, ehor hukumati o‘zi uehun aneha odatiy va eng oson bodgan yoddan, ya’ni o‘z mustamlaka odkalarini talashdan, umsh olib borish uehun sarf-xarajatlarning katta qismini o‘z mustamlakalari, jumladan, Turkiston odkasi gardaniga yuklash yodidan bordi.

1914. 
      yildan boshlab, Turkistonda paxtaga o‘zgarmas davlat narxlari joriy etildi, narxlar umumiy o‘sishi sharoitida bu narx paxtakorlarning hosil yetishtirishdagi xarajatlarini qoplay olmas edi.
      

Mardikorlikka Urush ketayotgan joylardagi vayronagarehiliklar-
safarbarlikning tugatish, mudofaa inshootlarini qurish, urush-
e’lon qilinishi oziq-ovqat va qurol-yarogdarni tayyorlash va
ularni joylarga yetkazish ishlari katta muammoga
aylandi. Bu ishlarni amaliy boshqarish va tashkil qilish umuman izdan ehiqib ketdi. Muammoni hal qilish uehun qodhimeha ishehi kuehi va front ortida ishlash uehun ko‘plab odamlar zamr boddi. Shu vaziyatdankelib chiqib amaldagi hukumat tomonidan imperiya mustamlakalaridagi tub aholi vakillari va umshga safarbar qilinmagan kishilardan front or- qasidagi ishlarda foydalanishga qaror qilindi. 1916-yil 25-iyunda Rossi- ya imperatori Nikolay II (1894-1917) Oliy Bosh qo‘mondon va harbiy vazir taklifi bilan chiqargan farmoni bo‘yicha «front ortidagi xizmatlar uchun Turkiston, Sibir va Kavkazdan 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan erkaklar safarbarligi» boshlandi.
\ 0‘zingizni sinang!