Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Yodda tuting!

G. Rozenbax boshlangTch maktablar, rus-tuzem maktablari tarmog‘ini yaratish loyihasini ishlab chiqdi. Shu asosda birinehi rus-tuzem maktabi 1884-yilda Toshkentda, Said- g‘ani Saidazimboy uyida ochildi.
Yan i usul davrda odkadagi mahalliy ziyolilar, jadidchilik
, , ., . harakatining namoyandalari tomonidan milliy mada-
niyat, diniy e’tiqod, mahalliy an’analar asosidagi
yangi maktablar ochilgan edi. Bunday yangi usuldagi jadid maktablarida tarix, matematika, geografiya, ona tili kabi fanlar ham o‘qitilgan. Yangi usul maktablarining diniy maktab va madrasalardan yana bir farqi shunda bodganki, unda nafaqat islom dini va tarixi, balki mahalliy - turkiy xalqlar tarixi bo‘yicha ham ta’lim berilgan. Turkistonda dastlab jadid maktablari Buxoro, Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Xiva kabi shaharlarda ochilgan edi.
Yangi usul maktablari jadidchilik harakati, uning namoyandalari fao- liyatlari bilan birga mahalliy aholining umummilliy g‘oyalari, o‘zbek xalqining milliy-ma’naviy birli- gini mustahkamlashga xizmat qildi. Jadid maktab- larining ta’lim tizimida o‘quvchilarga vatanga mu- *

SOYIBJON TILLABOYEV, AbCBAR ZAMONOV 1
0‘ZBEKISTON 1
TARIXI 1
(XIX ASRNINGIKKINCHI YARMI - XX ASR BOSHLARI) 1
I в 0‘ L I М 4
XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘ZBEK XONLIKLARINING SIYOSIY, IQTISODIY VA MADANIY HAYOTI 4
l-§. XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘RTA OSIYO DAVLATLARINING HUDUDI VA AHOLISI 4
2-§. XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘ZBEK XONLIKLARINING MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI 6
3-§. XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘ZBEK XONLIKLARINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI 8
0‘rta Osiyo davlatlarida joriy etilgan soliqlar jadvalini to‘ldiring.XIX ASR 0‘RTALARIDA 0‘RTA OSIYO AHOLISINING MADANIY HAYOTI 11
ROSSIYA IMPERIYASINING 0‘RTA OSIYONI BOSIB OLISHI 14
6-§. ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN 0‘RTA OSIYONI BOSIB OLISH UCHUN ISTILOCHILIK HARAICATLARINING 14
BOSHLANISHI 14
7-§. TOSHbCENTNING BOSIB OLINISHI 17
8-§. TURbaSTON GENERAL-GUBERNATORLIGINING 19
TASHbQL ETILISHI 19
9-§. BUXORO AMIRLIGIGA QARSHI HARBIY HARAKATLARNING BOSHLANISHI 22
10-§. BUXORO AMIRLIGI USTIDAN ROSSIYA IMPERIYASI PROTEKTORATINING 0‘RNATILISHI 23
ш\ 27
ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTONDAGI MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI 37
13-§. TURiaSTON GENERAL-GUBERNATORLIGINING SIYOSIY-MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI 37
16-§. XIX ASRNING IKKINCHI YARMI - XX ASRNING BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOL 50
XIX ASR OXIRIDA TURKISTONDAGI В 53
MILLIY-OZODLIK HARAKATLARI 53
17-§. TURKISTONDA MILLIY-OZODLIK HARAKATLARINING BOSHLANISHI VA UNING SABABLARI 53
18-§. TOSHbCENTDA «VABO ISYONI» 56
19-§. ANDIJON QO‘ZG‘OLONI 58
\* 62
20-§. MILLIY-OZODLIK HARAbCATLARINING AHAMIYATI 62
26-§. JADIDLARNING DASTURIY MAQSAD VA VAZIFALARI 78
27-§. JADIDCHILIK HARAKATI NAMOYANDALARI VA ULARNING FAOLIYATI 80
28-?§. JADIDCHILIK HARAbCATINING TURbaSTON IJTIMOIY-SIYOSIY VA MADANIY HAYOTIGA TA’SIRI 84
30-§. TURbaSTONDA 1916-YILGI QO‘ZG‘OLONNING 91
BOSHLANISHI 91
31-§. JIZZAX QO‘ZG‘OLONI 95
34-§. YOSH BUXOROLIbCLAR FAOLIYATI VA BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI 104
41-§. ME’MORCHILIK VA TASVIRIY SAN’AT 135
0‘ZBEbaSTON 144
TARIXI 144

qarshi kurashi kuzatuv va nazoratda bodgan. Ma’muriyat jadid-
laming ta’lim tizimida olib borayotgan faoliyati
odkada mustamlakachilik siyosatiga jiddiy qarshilik kodsata oladigan harakatlantimvchi kuch ekanligini angladi va ularning faoliyatiga ochiq- dan ochiq qarshilik kodsata boshladi.
Jadidlar faoliyati qattiq ta’qibga olindi. Har qanday yod bilan bodsa ham yangi usul maktablari faoliyatiga zarba berishga harakat qilindi. Odkada ma’muriyat tomonidan chiqariladigan matbuot sahifalarida yan­gi usul maktablari tanqid etilib, ularning faoliyatiga noto‘gdi baho be­rilgan maqolalar e’lon qilindi. Dastlab jadid maktablarida turk va fors adabiyotlaridan foydalanish taqiqlab qo‘yddi.
0‘quv adabiyotlari nashrlariga senzura joriy qilindi. Mustamla- kachi hukumatning jadidlarga qarshi kurashiga mahalliy mutaassib dindor-mhoniylar ko‘maklashdilar. Yangi usul maktablariga, ayniqsa, ma’muriyat vakillari va ayrim din peshvolari qarshi turgan.
Natijada 1911-yilda 50 ga yaqin jadid maktablari yopib qo‘yildi. Jadid maktablarini ochish tashabbuskorlari qattiq nazorat ostiga olindi. 1913-yilga kelib Buxoro amirligida barcha jadid maktablari yopildi. Matbuotva ^ 870-yildan boshlab Turkiston general-gubernatorli-
jurnalistika rasmiy nashri - «Туркестанские ведомости»
— va uning o‘zbek tilidagi ilovasi «Turkiston viloya-
tining gazeti» muntazam chiqib turdi. Uning muharriri mustamlakachilik tuzumining targTbotchisi N. Ostroumov edi.
1906-yilda Ismoil Obidov muharrirligida ilk bor o‘zbek milliy gaze- tasi «Taraqqiy» nashr etildi. Gazetaning birinchi soni chiqqan sana, ya’ni 27-iyun hozirda 0‘zbekistonda Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni sifatida nishonlanadi.
Jadidlarning ma’rifatparvarlik faoliyati faqatgina maktablarda emas, balki matbuotchilik faoliyati, jumladan, gazetalarning ko‘plab vujudga kelishida ham koTindi. 1906-yilda Ismoil Obidovning muharrirligida «Taraqqiy», shu yili Munavvarqori muharrirligida «Xurshid», 1907- 1908-yillarda Abdulla Avloniy muharrirligida «Shuhrat», Ahmadjon Bek- temirov muharrirligida «Osiyo» gazetalari chop etildi. Ma’rifatchilikning yangi toTqinida 1913-1915-yillarda «Samarqand», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‘ona», «Е1 bayrogT», «Kengash», «Ulug‘ Turkiston», «Tu- ron» gazetalari, «Оупа» jurnali, 1917-yilda esa «Hurriyat», «Farg‘ona sahifasi» kabi ommaviy axborot vositalari ham paydo boTdi. Bu davr- dagi nashrlar orasida «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‘ona» gazetalari- ning milliy o‘zlikni anglashdagi xizmatlari katta boTdi. Uning ikki yillik (1914-1915) faoliyati davomida milliy ziyolilarning vatanparvar qatlam- lari tomonidan millat ozodligi va ravnaqini tarannum etuvchi, xurofot kabi eski aqidaparastlikni qoralovchi ko‘plab maqolalar cTon qilindi.