Tarixiy antropologiya

5. Postmodernizm tushunchasi. XX asr oxiri va XXI asr 
boshlariga kelib dunyoning turli mamlakatlarida tadqiqotlar olib 
borayotgan etnologlar orasida informasion, intelektual va tashkiliy 
aloqalar kuchaydi. Etnik chegaralar va milliy ilmiy maktablar turfa 
xilligiga qaramay ilmiy maktablar rivojlanmoqda. Aynan mana shunday 
maktablardan biri bu – postmodernizmdir. Postmodernizm tushunchasi 
ilk bora XX asrning 60-yillarida me‘morchilikda ilk bora qo‗llanilgan va 
shundan boshlab zamonaviy dunyo (modern) inqirozi bilan bog‗liq 
intelektual harakatni anglatuvchi yo‗nalish tarzida keng qo‗llanilgan. 
Fanda postmodernizm avvalo yaqin vaqtlargacha ustuvor bo‗lib turgan 
ilmiy-metodologik yo‗nalish va dunyoqarashni tanqid qilishni anglatadi. 
Shu ma‘noda postpozitivizm, postmarksizm, poststrukturalizm, 
dekonstrukturavizm kabi ko‗plab nazariyalarni misol tarzda keltirish 
mumkin. 
Postmodernizm g‗oyasi Amerika madaniy antropologiyasida 
ayniqsa mashhur bo‗lib, bu yo‗nalishda tadqiqotlar olib borgan 

---

46 
mutaxassislar mazkur oqimni tanqidiy antropologiya deb yuritadilar. 
Qisqa qilib uning mohiyatini quyidagi tezislarda bayon qilish mumkin: 
1. Madaniy (ijtimoiy) antropologiya qat‘iy ma‘nodagi fanni 
anglatuvchi atama emas, balki badiiy ijod mahsuli bo‗lib, ko‗plab 
antropologlar o‗zlarining tadqiqotlarini ilmiy asosda tasdiqlamaydilar. 
Balki badiiy uslubni qo‗llagan holda o‗quvchini ishontirishga harakat 
qiladilar. 
Chunonchi 
aynan 
mazkur 
yo‗nalishda 
bajarilgan 
tadqiqotlardan biri tarzida Klifford Girsning ―Hayot va turmush: 
antropolog muallif nazdida‖ (1988 y) nomli kitobini misol keltirish 
mumkin. Kitob muallifi B.Malinovskiy, R.Benedikt, K.Levi-Stross kabi 
fanning klassiklari bo‗lgan yirik olimlarning mualliflik uslublarini tahlil 
qilish asnosida ularning ko‗plab ―kashfiyotlari‖ badiiy konstruksiya 
mahsuli tarzida baholaydi. 
2. Antropolog/etnolog dala tadqiqotlari jarayonida maxsus ilmiy 
moslama yordamida mavjud voqyelikga aniq tashhis qo‗yish 
imkoniyatiga ega emas. Har bir tadqiqotchi avvalo inson sifatida o‗zga 
madaniyat vakillari orasida ko‗rgan-kechirganlarini va kuzatganlarini 
o‗z madaniyatidan kelib chiqib tahlil qiladi. Ushbu muammo tufayli 
zamonaviy xorij antropologiyasida juda ko‗plab adabiyotlar yaratilib, 
bular sirasiga Jon Van Maanenning ―Dala hikoyalari. Etnografiya 
yozuvlari haqida‖ (1988 y), Pol Rabinovning ―Marokashdagi dala ishlari 
haqida mulohazalar‖ (1977 y) kabi asarlarini kiritish mumkin.
XX 
asrning 
90-yillariga 
kelib 
ko‗plab 
g‗arb olimlari 
postmodernizm o‗zining ―jo‗shqin‖ tanqidlari bilan asrlar davomida 
fanda ustuvor bo‗lib kelgan ustunlariga jiddiy zarar keltirishini va hatto 
uni yo‗qotib yuborishi mumkinligini e‘tirof qildilar.
Antropologiyaning kelgusidagi istiqbolli mavzulari to‗g‗risida gi 
mutaxassis olimlar orasida kechayotgan bahs-munozaralarda ko‗plab 
tadqiqotchilar germenevtik antropologiyani fanning istiqbolli yo‗nalishi 
deb ta‘kidlamoqdalar. Bunga sabab mazkur yo‗nalish tarafdorlari 
―alohida madaniyatlarning o‗zaro yaqinlashuvi va birlashuvi jarayoni 
ularni yagona global madaniy tizimda birlashishlari‖, fanda boshqa 
madaniyatlarni nafaqat tadqiqot obyekti tarzida tadqiq etish, balki 
tarixiy-madaniy jarayonlar muammolariga ham alohida e‘tibor 

---

47 
qaratilishi va mazkur yo‗nalishlar doirasidagi mavzular fanning 
istiqboldagi yo‗nalishlari deb e‘tirof etilmoqda.
Bugungi kunga kelib, tarixiy antropologiya, antropologiyaning 
rivojlanishi va uning boshqa fanlar bilan aloqalari sababli yangi 
etnoiqtisodiyot, etnometodologiya, etnopsixologiya, etnolingvistika kabi 
yo‗nalishlar 
paydo 
bo‗lmoqda. 
Tarixiy 
antropologiya 
va 
antropologiyada ko‗proq insoniyat va uning madaniyatini tadqiq qilishga 
va ularni ilmiy tahlil etishga e‘tibor qaratilmoqda.
XXI asr boshiga kelib dunyoning etnik manzarasini keskin tarzda 
o‗zgarib borishi tadqiqotchi olimlarni antropologiyaning tadqiqot 
obyekti muammosiga yana qayta murojaat qilishlariga sabab bo‗lmoqda. 
Yevropa va Shimoliy Amerikadagi turli muammolarni paydo qilgan 
ko‗p sonli diasporalar, emigrantlar va qochoqlar (migrantlar) rivojlangan 
davlatlarning etnik tarkibini jiddiy o‗zgartirib hamda mahallliy avtoxton 
etnoslar orasida kamsonli etnik jamoalar o‗zlarining mustahkam 
mavqeyini topishiga olib keldi. Bu holat esa Yevropa Ittifoqida qator 
yangi millatlaro muammolarning paydo bo‗lishiga sabab bo‗lmoqda. 
Natijada ayrim Yevropa mamlakatlarida so‗nggi o‗n yillar davomida 
izchil amal qilib kelingan multikulturalizm siyosati tanqid ostiga 
olinmoqda.
Xullas, zamonaviy tarixiy antropologiya fani ―postmodernizm‖ 
falsafasiga asoslangan bo‗lib, bunda asosiy e‘tibor ijtimoiy guruhlar 
orasidagi jarayonlarga qaratilmoqda. Shuningdek, fanda lokal va global 
jarayonlarni o‗rganishda tadqiqotchilar tomonidan tanqidiy tanlanish, 
ya‘ni jamiyat hayotidagi barcha jarayonlarni emas, balki etnos va turli 
tuman madaniyatlarning o‗ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
eng muhim deb hisoblangan ko‗rinish lar bo‗yicha tadqiqotlar olib 
borilmoqda. Boshqacha aytganda, so‗nggi yillarda bajarilayotgan 
tadqiqotlarda asosiy e‘tibor insoniyatning rivojlanish bosiqichlari, ya‘ni 
paydo bo‗lganidan to hozirgi kunga qadar bo‗lgan tarixiy davrning 
global miqyosdagi tavsifi emas, balki muammoviy tanlanish asosidagi 
tadqiqotlarga ko‗proq e‘tibor berilmoqda. 
Demak, yuqoridagi mulohazalarga yakun yasab umumlashma 
tarzida shuni ta‘kidlash mumkinki, postmodernizm g‗oyasi bilan 

---

48 
boyitilgan tarixiy antropologiya fanining bugungi kundagi asosiy 
vazifasiga etnomadaniy munosabatlarni hosil qiluvchi etnosni o‗zining 
ichidagi va etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilish kiradi. Tadqiqotchilar 
oxirgi paytlarda etnik madaniyatlarga va ularning lokal xususiyatlariga, 
odamlarning kundalik turmush tarzi va madaniyatiga ko‗proq e‘tibor 
qaratmoqda. Eng muhimi hozir bajarilayotgan ko‗plab etnologik 
tadqiqotlar amaliyotda qo‗llanilmoqda va rivojlangan mamlakatlarda 
bajarilayotgan ilmiy tadqiqotlarning aksariyati jamiyat hayotida aynan 
muhim va eng dolzarb deb e‘tirof etilgan ijtimoiy muammolar doirasida 
amalga oshirilayotganligi yuqoridagi aytilganlarni tasdiqlaydi.