Таркибида терпеноидлар бўлган доривор ўсимликлар ва маҳсулотлар

 
Qayin kurtagi va bargi – Gemmae Betulae et folia Betulae 
 
O’simlikning nomi. Oq qayin – Betula pendula Roth. (Betula verrucosa 
Ehrh., Betula alba L.) 
Paxmoq qayin – Betula rubessens Ehrh., 
Oilasi. Qayindoshlar - Betulaceae. 

---

33 
Oq po’stloqli, bo’yi 10-20 m ga yetadigan daraxt. Shoxlari osilgan, novdalari 
(bir yoshdagilari) qizil-qo’ng’ir rangda. Bargi oddiy, uchburchak, romb shaklida 
yoki yuraksimon, o’tkir uchli, qirrasi qo’sh tishli bo’lib, poyada bandi bilan ketma-
ket o’rnashgan. Shoxchalari va barglari xushbo’y hidli, smolali bezlar yoki 
sugalchalar bilan qoplangan. Gullari bir jinsli, kuchalaga to’plangan. Mevasi – 
yong’oqcha. 
Aprel-may oylarida gullaydi. Mevasi avgustda pishadi. 
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot cho’ziq, konus shaklidagi 
o’tkir uchli kurtakdan iborat. Kurtak tuksiz, yopishqoq, uzunligi 3-7mm, 
yo’g’onligi 1,5-2mm, cheti zich va cherepitsasimon o’rnashgan qizil-qo’ng’ir 
tangachalar bilan qoplangan. Kurtaklar xushbo’y hidga, burishtiruvchi va smola 
mazaga ega. 
Kimyoviy tarkibi. Qayin daraxti kurtagi tarkibida 3,5-8,0% efir moyi, flavon 
birikmalari (sakuranetin, apigenin, akatsetin, kemferid, izoramnetin va boshqalar), 
3 % saponinlar, smola, askorbin kislota, oshlovchi va antibiotik moddalar bo’ladi. 
XI-DFga ko’ra kurtaklar tarkibidagi efir moyining miqdori 0,2% dan kam 
bo’lmasligi kerak. 
CH
2
OH
Kurtakning efir moyi sariq rangdagi xushbo’y, quyuq suyuqlik. Efir moyi past 
haroratda kristal - stearopten qismini ajratadi. 
Moy tarkibida bisiklik seskviterpen spirti - betulen (41-47% sof va 30-45% 
sirka kislota bilan birikkan holda), betulenol, betulol, kariofillen, naftalin va 
boshqa birikmalar bo’ladi. 
Barg tarkibida 0,04-0,81% efir moyi, 2,8% gacha askorbin kislota, 5-9% 
oshlovchi moddalar, 3,2% gacha saponinlar, betuloretin kislota efiri, triterpen 
spirtlari, flavonoidlar (giperozid, miritsetin-3-digalaktozid, kvertsetin, apigenin va 
kempferol) va boshqa moddalar bor. Barg va kurtak bakteritsid xossaga ega. 
Qayin po’stlog’i tarkibida triterpin spirti - betulin, betulozid va gaulterin 
glikozidlar, 15% gacha oshlovchi moddalar, efir moyi va alkaloidlar bo’ladi. 
Ishlatilishi. Qayin daraxti kurtagi va bargining preparatlari siydik haydovchi 
dori sifatida qo’llaniladi. Bundan tashqari, bargi avitaminoz kasalliklarida, kurtak 
preparatlari esa o’t haydovchi vosita sifatida (xoletsistit va boshqa kasalliklarda) 
ishlatiladi. Qayin bargi buyrakning nefroz va nefrit kasalliklarini davolash uchun 
tavsiya etilgan. 
Daraxtning qatroni - qora moyi yaralarni davolash uchun qo’llaniladigan 
Vishnevskiy suyuq surtmasi, qo’tir va boshqa teri kasalliklarini davolashda 
ishlatiladigan Vilkinson surtmasi tarkibiga kiradi. Faollashtirilgan ko’miri - 

---

34 
karbolen qorin dam bo’lganda hamda kolit, me’da shirasining kislotasi ko’paygan 
hollarda va zaharlar bilan zaharlanganda qo’llaniladi. 
Qayin daraxti shirasi o’pka kasalliklari (bronxit, o’pka sili)ni davolashda 
ishlatiladi.