Tasdiqlayman O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor


Arifmetik masalalar echish


Download 1.46 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/17
Sana18.09.2020
Hajmi1.46 Mb.
#130195
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17
Bog'liq
Matematik tasavvur 2019


Arifmetik masalalar echish 
Masala  echishda  «qo`shish»,  «ayirish»,  «barobar»  matematik  terminlaridan  foydalanish 
zarur. Keyin masalani «yoziladi».  
-  Lolada  3  ta  shar  bor  edi,  u  yana  1  ta  shar  oldi.  Sharlar  ko`paydimi,  kamaydimi? 
Ko`paysa  qaysi  belgidan  foydalanamiz?  qo`shuv  belgisidan,  qo`shuv  bir  barobar  4  (shar). 
Doskada  3  raqami.  Lola  nechta  shar  oldi?  1  ta  3  qo`shuv  1  barobar?  Masalada  bizga  nima 
noma'lum? Sharlarning  nechta bo`lgani  va 3 qo`shuv 1 barobar? Keyin  masala bir necha marta 
qaytariladi va echiladi. Doskaga 3 qo`shuv 1 barobar 4 deb «yoziladi».  
Bolalar  yozishni  mashq  qiladilar.  1  —  2  bola  mustaqil  yozganlarini  o`qib  beradilar.  «3 
sharga  1  ta  shar  qo`shilsa,  4  ta  shar  bo`ladi».  Kim  masalani  echadi?  3  ga  1  ni  qo`shish  kerak. 
Lolada  nechta  shar  bo`ldi?  4  ta.  Doskada  3  qo`shuv  1  barobar  4.  Bolalar  ko`pincha  masalani 
hikoya, topishmoq bilan aralashtirib yuboradilar. Masalan: Akvariumda 6 ta baliq bor edi. Yana 
bir nechta baliq solib qo`yishdi. Bu masasalani echish mumkinmi? Yoki to`rtta og`ayni bitta tom 
tagida  yashaydilar.  Bular  masala  emas,  balki  hikoya  va  topishmoqdir.  Masalada  doim  eng 
kamida 2 ta son ishtirok etishi uqdiriladi.  
Tevarak atrofni (joyni) bilish 
 Bolalarning  maktabdagi  ko`pgina  faoliyatlari  tevarak  atrofda  o`rnini  aniqlash 
(orientatsiya  qila  bilish)  bilan  bog`liqdir.  Shuning  uchun  bolalar  maktabga  chiqqunga  qadar 
harakat  yo`nalishlari  (o`ngda,  chapda  to`g`ri,  burchakdan  burchakka  va  hokazo)ni  bilishlari, 

tevarak atrofdagi narsalarning o`zlariga nisbatan (o`ng tomonda, chap tomonda, yuqorida pastda, 
orqada,  oldinda)  joylashishini  bilishlari;  bir  biriga  nisbati,  joylashishini  (stolning  oldida  stul) 
xonada, uchastkada, mikrofond orientatsiya qila bilishni, bog`chadan uyga qaytishni, ko`chadan 
o`tish  qoidasini  bilishlari  lozim.  Bolalarni  qog`oz  sathini  aniqlay  bilish  o`pgatish  muhimdir. 
Chunki bu bilimlar kitobning kerakli beton topishda, 1 varaq qog`ozning yuqorigi chap burchagi, 
daftarning  yuqori-pas  tomonlari,  burchaklarini  topishi,  kerakli  yo`nalishda  daftarda  chiziqda 
chizishga o`rgatadi. Bolalarga quyidagi topshiriqni berish mumkin: pastgi chap burchagiga 4 ta 
kvadrat,  yuqorigi  o`ng  burchagiga  1  ta  optiq,  uchburchak  aziz.  Bolalarni  bajargan  ishlarini 
to`laroq  so`zlab  berishga  o`rgatish  zapyp.  Tevarak  atrofni  bilish  vazifasi  matematika 
mashg`ulotida kam vaqtni oladi, uni ko`proq boshqa bo`limlar bilan birgalikda olib borish kerak 
(kundalik  turmush  faoliyatida,  o`yinda,  mehnatda,  jismoniy  tarbiya  muzika  mashg`ulotlarida, 
gimnastika vaqtida).  
Didaktik  o`yinlar  bolalarning  tevarak  —  atrofni  aniqlashda  ko`nikmalarini 
takomillashtiradi.  (Masalan:  «Predmetni  top»,  «Xona  bo`ylab  sayohat»  va  hokazo  o`yinlar) 
Barcha  asosiy  harakat  yo`nalshiga  ko`rsatma  berib  turiladi:  «To`g`riga  borasan,  keyin  chapga 
burilib,  shkaf  oldidan  o`tasan  va  hokazo.  Bunda  bolalar  tevarak  atrofda  o`z  o`rinlarini  aniqlay 
boshlaydilar.  
Topqirlikka  masalalar.  «Top  kim  qaerda  turibdi?»  Agar  Salimaning  oldida  Alisher, 
Nodiraning  orqasida  Akmal  turgan  bo`lsa,  Nodira  qaerda  turgan  bo`ladi?  «Xonaning  har 
burchagida bittadan mushuk, o`tirgan bo`lsa, har bir mushukning  qarshisida nechtadan mushuk 
o`tiribdi?  Asta  sekin  vazifa  murakkablashtirilib,  ular  o`rtasidagi  munosabatlar,  predmetlar  soni 
ko`paytirib boriladi.  
Avval  tevarak  atrofii  aniqlash  ko`rgazmali  materiallar  asosida  olib  borilsa,  keyinroq 
hayoliy dastur asosida olib boriladi. 
 Birinchi o`nlik sonlarning har biriga nisbatan uning qatorida, o`zidan ollin keladigan 1 ni 
ayirish bilan yoki undan keyin keladigan sondan 1 ni ayirish bilan hosil qilishni bilish. Birinchi 
beshlik sonlarning ikki sonini qo`shishdan hosil bo`lishnnig barcha hollatini 3-5 sonlarining ikki 
qo`shiluvchidan  iborat  tarkibining  hamma  hollarini  bilish,  6  —  10  sonlariga  nnsbatan  esa 
ularning  har  biri  1  ni  qo`shish  (ayirish)  bilantina  emas,  balki  boshqa  usullar  bilan  bo`lishini 
bilish,  6-10  sonlarining  ikki  sonni  qo`shish  natijasila  hosil  bo`lishi    bu  sonlarni  ikki 
qo`shiluvchiga ajratishning ba'zi hollari bilan tanishish.  
Sonlar hosil bo`lishini («Q», « - », «q» belgilaridan foydalanib) misol ko`rinishida yoza 
olish, bunday misollarni o`qishni ularni echa olishni, o`rganish.  
Masalan:  2  ta  doirachani  qo`ying.  Doirachalar  3  ta  bo`lishi  uchun  nima  qilish  kerak? 
Yana 1 ta doiracha qo`ying. Doirachalar nechta bo`ldi? 3 ta doirachani qanday hosil qildingiz? 2 
ta  uchburchak  qo`ying.  1  ta  uchburchak  qolishi  uchun  nima  qilish  kerak?  1  ta  uchburchakni 
qanday  hosil  qildik?  Sutka  shunday  mashqlarni  kiritish  kerakki,  bolalarda  bajarilayotgan 
amallarni yozish uchun yangi belgilarga ehtiyoj paydo bo`lsin.  
M: Bir bola 2 ta baliq tutdi va ularni chelakchaga qo`yib yubordi. (ko`rsatadi). So`ngra u 
yana 1 ta baliq tutdi (ko`rsatadi) va uni ham chelakchaga qo`yib yubordi. Chelakchadagi baliqlar 
nechta  bo`ldi?  (3)  (Bolalar  oldingi  mashg`ulotlarda  3  raqamigacha  yozishni  o`rgangan  bo`lishi 
kerak).  
Endi  buni  qanday  yozish  mumkin  ekanini  ko`ramiz.  Diqqat  bilan  tinglang  va  biz  nima 
qilayotganimizni o`ylab toping, belgilanmagan so`zlarni bir oz baland ovoz bilan aytamiz: «Ikki 
qo`shuv bir barobar uch» 2Q1q3.  
Bu  qo`shish  belgisi,  bu  esa  hosil  bo`ldi  yoki  barobar  belgisi.  Tarbiyachi  bolalarga  yana 
bir  marta  qo`shishni  taklif  etadi.  Ayirishga  doir  ushbu  masala  ham  yuqoridagiga  o`xshash 
qaraladi.  «Suvda  2  ta  o`rdak  suzib  yurgan  edi.  1  ta  o`rdak  chetga  chiqib  ketdi.  Nechta  o`rdak 
qoldi?  Shundan  keyin  tarbiyachi  bolalarga  2  ta  cho`pni  ko`rsatishni  taklif  qiladi  va  undan  1  ta 
cho`pni  olsa,  nechta  qolishini  so`raydi.  Demak  2-1q1  bu  ayirish  belgisi.  Bolalarga  bir  necha 
marta o`qitiladi va shunta o`xshash misollarni echishni o`rganadilar. 
Soat bilan tanishtirish metodikasi. 

Bolalarga  turli  soatlar  ko`rsatilib,  soatnnng  kishi  hayotidagi  ahamiyati  tushuntiriladi. 
Bolalar  diqqati  hamma  soatlarning  umumiy,  bir  xil  belgilari  borligiga  qaratiladi.  (Tsiferblat, 
ko`rsatkich).  Strelkaning  harakat  qilish  printsipi  bilan  tanishtiriladi.  Soat  maketida  strelkaning 
ikkalasi  ham  12  ga  qo`yiladi.  Strelakalarning  uzunligi  bir  xilmi?  Bolalar  1  ta  strelka  uzun, 
ikinchisi qisqa deydilar. qisqa strelka soat nechalitini ko`rsatadi, uzun strelka minutni ko`rsatadi. 
Ikkala strelka 12 da turibdi, soat 12 ligini ko`rsatyapti deydi. Hozir qisqa strelkani aylantiramiz. 
Uzuniga  tegmaymiz:  qisqa  strelka  1  raqamiga  o`tkazildi,  hozir  soat  bir.  Keyin  2  ga  o`tkazadi, 
coat ikki, deydi va hokazo. 
 Bolalar  o`z  soatlarida  tarbiyachining  topshirig`ini  mustaqil  bajaradilar.  Bolalar  aniqlik 
bilan soatni bir, ikki, uch va hokazo. 12 bo`lganini aniqlay olganlaridan keyin, yuqorida aytilgan 
metodik,  asosida  yarim  bilan tanishtiriladi.  Bolalar o`z nutqlarida vaqtni ifodalovchi so`zlardan 
to`g`ri  foydalana  bilishlari  lozim.  «Nechta  soat  emas»,  «Soat  necha  bo`ldi?»,  «qaysi  payt?», 
«Kimniki 5 ni ko`rsatyapti?».  
Pedagogik masala. 
 Ba'zida  maktabga  tayyorlov  gruppasida  mustaqil  arifmetik  masala  bu  o`ylab  topa 
olmaydigan, uning sharti va uni echishni takrorlay olmaydigan bolalar uchrab turadi. Bu bolalar 
o`ychan,  buni  quyidagi  faktlar  asosida  bilish  mumkin:  masala  echishda  ular  javobning  to`liq 
variantlarini o`zlari topadilar, hikoya tuzishda hayol qiladilar.  
Nazorat savol va topshiriqlari 
1. Olti yoshli bolalarning yosh xususiyatlariga xarakteristika.  
2. Ikki o`lchamli fazoda mo`ljal olishga o`rgatish.  
3. Soat bo`yicha vaqtni aniqlash 
Mustaqil ish topshiriqlari: 
1. Matematika mashg`ulotida bolalarning passivligi nima uchun namoyon bo`ladi?  
2. Tarbiyachi bunday xususiyatlarni qanday hisobga olishi kerak?  
Tavsiya etiladigan qo’shimcha adabiyotlar  
1.  Kurmakaeva  R.,  A'zamova  M.,  Normatova  S.,  Yusupova  M.,  Elementar  matematika 
rejalari. T. 1992y.  
2.  Bikbaeva  N.U.,  Ibroximova  3.I.,  qosimova  X.I.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalarda 
matematik tasavvurlarni shakllantirish, T., 1995   
 
 

12 MAVZU: ARIFMETIK MASALALARNING TURLARI  
Dars  o’quv  maqsadi:  Talabalarga  olti  yoshli  bolalar  bilan  matematikaga  oid  olib 
boriladigan ishlarning mazmuni va masalalar turlari  haqida bilimlar berish. 
 
Tayanch  so’zlar  va  iboralar:  Maktabgacha  tarbiya  konsepsiya,  arifmetik  masalalar, 
maktab ta’limiga tayyorlash, zamonaviy talablar. 
 
Asosiy savollar: 
Drammalashtirilgai masalalar 
Illyustratsiyali masalalar 
Og’zaki masalalar. 
Asosiy o’quv materiali qisqacha bayoni. 
1.  Drammalashtirilgai  masalalar  —  bu  bolalarning  kuzatgan,  ko`pincha  o`zlari  bevosita 
bajargan harakatlari aks ettiriladi.  
2 Illyustratsiyali masalalar — bunda rangli rasmlar va o`yinchoqlardan foydalaniladi.  
Katta  tarbiyachi:  Maktabgacha  bolalar  muassasasidagi  ta'lim-tarbiyaviy  ishga  metodik 
rahbarlikni amalga oshiradi. «Bolalar bog`chasida ta'lim-tarbiya programmasi»ning bajarilishini 
ta'minlaydi  va  kontrol  qiladi,  ta'lim-tarbiyaviy  ishning  to`g`ri  uyushtirilishi  uchun  javobgar, 
ilg`or  pedagogik  tajribani  o`rganadi,  umumlashtiradi  va  tarqatadi,  pedagogik  sovetda  ko`rib 
chiqish  uchun  zarur  materiallarni  tayyorlaydi,  maktabgacha  bolalar  muassasasidagi  metodik 
kabinetning  ishini  tashkil  qiladi,  bolalarning  yoshlariga  muvofiq  pedagogik  qo`llanmalar  va 
o`yinchoqklarni tanlaydi.  
Atrofimizdagi  har  xl  hodisa  va  voqealar  bolalar  oldida  harakat  va  boshqa  bog’liqliklar 
shaklidagina  emas,  balki  sonli  bog’lanishlarda  ham  sodir  bo’ladi.  Bola  gullardan  asal  (nektar) 
yig’ayotgan  asallarilarni  kuzatadi.  U  gulda  qo’yib  turgan  uchta  aridan  bittasi  uchib  ketganini 
ko’radi.  Tashqi  dunyoning  bu  o’zgarishi  bolaning  idrokida,  tafakkurida  akslanadi,  bu 
o’zgarishlar aslida ko’rilgan buyumlar, vaziyatlarning miqdoriy o’zgarishlari bilan ham bog’liq. 
Bolalar  uchastkadagi  no’xatning  o’sishini  kuzatadilar  va  kecha  ikkita  yaproq  o’sib 
chiqqanini, bugun esa yana bitta yaproq chiqqanini qayd qiladilar va h.k. tabiyatning, hayotning 
o’zgarishlari  bolalar  oldiga  har  xid  masalalarni  qo’yadi,  shu  masalalar  orasida  arifmetik 
mazmunli masalalar ham bor. Bolalarni arifmetik masalalar bilan tanishtirish tartibsiz (stixiyali) 
bo’lmasligi uchun maktabgacha yoshdagi bolalarga sodda arifmetik masalalarni to’g’ri tushunish 
va echishga o’rgatishda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. 
Bolalar  bog’chasida  bolalarga  masalalar  echishning  asosiy  momentlari  ustida  to’xtab 
o’tamiz. Ish masalani echishni o’rgatish ishini dramallashtirishdan boshlanadi. Bungacha bolalar 
konkret to’plamlar bilan ish bajarishda katta tajribaga egadirlar. Masala – drammalashtirishning 
ma’nosi  shundan  iboratki,  unda  bolalarga  buyumlarning  ikki  guruhini  birlashtirib,  bu  ikki 
guruhning har biridagi buyumlar miqdoridan katta bo’lgan sonni, buyumlarning biror miqdorini 
ajratish  bilan  esa  oldingi  bor  sondan  kichik  son  hosil  bo’lishi  ko’rsatiladi.  Bu  bosqichda 
bolalarga  masalaning  tarkibi  tushuntirib  berilmaydi,  ularning  butun  e’tibori  masalada  berilgan 
sonlar orasidagi munosabatlarga qaratiladi. Tarbiyachi bolalarni o’zlari ko’rib turganlari haqida 
qisqa gapirib  berish (ya’ni masala shartini tuzish)ga o’rgatadi: “Vali ikkita kubcha keltirdi, Parpi 
esa  bitta  kubcha  keltirdi”.  Vali  nechta  kubcha  keltirganini,  Parpi  nechta  kubcha  keltirganini, 
kubchalar qancha bo’lganini so’rash mumkin. Shundan keyin bolalarga bunday savollar beriladi: 
- Bizdagi kubchalar Parpidagi kubchalardan ko’p bo’ldimi? (Parpida 1 ta kubcha bor edi, 
bu erda 3 ta kubcha bo’ldi). 
- Bizdagi kubchalar Valida bo’lgan kubchalardan ko’p bo’ldimi? Nega? (Vali 2 ta kubcha 
keltirdi, bunda esa uchta kubcha. Uch ikkidan katta). 
-  Bizda  uchta  kubcha  bo’lishi  uchun  nima  qildik?  (ikkita  kubcha  oldiga  bitta  kubcha 
qo’ydik, uchta kubcha bo’ldi). 
O’qitishning bu bosqichida tarbiyachi arifmetik amalni ifodalaydi: “Ikkita kubchaga bitta 
kubchani qo’shamiz”. 

Ko’pincha  birinchi  sinf  o’quvchilari  “ishlatdi”,  “sarfladi”,  “bo’lib  oldi”,  “sovg’a  qildi” 
mazmunidagi  so’zlar  qatnashgan  masalalarni  echa  olmaydilar.  Tayyorlov  guruhi  tarbiyachilari 
masalalar  tuzishda  bolalarga  bu  tushunchalarni,  ularning  ma’no  –  ahamiyatlarini  bir  –  biridan 
farq  qilishga,  qarama  –qarshi  ma’noli  so’zlarni,  ya’ni  keldi  –ketdi,  oldi  –  bedi,  uchib  keldi  – 
uchib  ketdi,  kelishdi  –  ketishdi,  ko’tarishdi  –  tushirishdi  kabi  so’zlarni  tanlab,  o’rgatishi  kerak. 
Shu  bilan  birgalikda  bolalarga,  ular  mazmunini  tushunishlari  qiyin  bo’lgan  qarama  –  qarshi 
so’zlarni berish kerak: berdi (u) – berishdi (unga), sovg’a qildi (u) – sovg’a qilishdi (unga); oldi 
(u) – olishdi (undan). 
Ayniqsa, ta’limning 1 bosqichida dramalashtirish masalalari ahamiyatlidir; bolalar o’zlari 
haqida  masalalar  tuzadilar,  bir  –  birlarining  harakatlari  haqida  gapirib  beradilar,  echish  uchun 
savollar qo’yadilar. 
Rasm  (kartinka)  lar  va  o’yinchoqlar  asosidagi  masala  –  illyustrasiyalar  mustaqillikni 
rivojlantirishga  hamda  miqdoriy  munosabatlarni  o’rnatish  tajribasini  to’plashda    xizmat  qiladi. 
Bolalarga mavzu ham, syujet ham, son ma’lumotlar ham ifodalangan rasmlar berishadi. Bunday 
masalalarni  dastlab  tarbiyachining  o’zi  tuzishi  kerak.  Masalan  rasmda  olma  terayotgan  bolalar 
tasvirlangan.  Bolalar  3  yashik  olma  terishda,  bir  yashikni  mashinaga  ortishmoqda.  Rasmlarga 
qarab,  ushbularni  so’rash  kerak:  bunda  nimaning  rasmi  tasvirlangan?  Bolalar  nimani  ushlab 
turishibdi?  Ulardagi  yashiklar  nechta?  Ular  nima  qilishmoqda?  Agar  ular  bir  yashikni  ortishsa 
(berishsa),  ularda  yashiklar  ko’p  qoladimi  yoki  kam  qoladimi?  Biz  nimani  bilamiz?  Masala 
shartini  tuzing.  Nima    haqida  so’rash  mumkin?  Buning  uchun  oldin  bolalarga  yo’naltiruvchi 
savollar  berish  bilan  yordam  berish,  keyin  reja  tuzish  kerak:  “Nimaning  rasmi  tasvirlangan? 
Nechta? Nima  o’zgardi? Ko’p bo’ldimi yoki oz bo’ldimi? Bolalar sekin – asta rasmlarga qarash 
va masalalar tuzishni o’rganadilar. 
Masalalan  tuzish  uchun  umumiy  fon  (o’rmon,  daryo,  vaza,  savat,  archa,  olma) 
tasvirlangan rasmlardan foydalanish ma’qul. Rasmning kesimlariga buyumlar (olmalar, sharlar, 
qayiqlar, g’ozlar, daraxtlar va h.k.) ning yassi tasvirlari qo’yiladi. 
Rasmlarga  qarab  ushbularni  aniqlash  kerak:  bunda  nimaning  rasmi  solingan?  Savatda 
nima bor? Jami qancha? Agar savatdan bitta bodring olinsa, bodringlar ko’p qoladimi yoki kam 
qoladimi? Biz nimani bilamiz? Masalan shartini tuzing. Nima haqda so’rash mumkin? 
Savatda  7  ta  bodring  bor.  Qizcha  bitta  bodringni  cho’ptagiga  solda.i  savatda  nechta 
bodring qoldi?. 
Yo’naltiruvchi  savollar  berish  bilan  rejani  berish  mumkin:  Nimaning  rasmi  solingan? 
Nechta?  Nima    o’zgarli?  Ko’paydimi  yoki  kamaydimi?  Shundan  keyin  bolalar  asmga  qarab, 
mustaqil masalalar tuzishga o’rgatiladi. O’yinochlar haqida masalalar tuzish bolalarning tasavvur 
va  mustaqilliklarning  rivojlanishiga  imkon  beradi.  Masalan,  qo’g’irchoqning  stolida  4  ta 
kichikina va 1 ta katta piyolacha turibdi. Stolda hammasi bo’lib nechta piyolacha turibdi? 
Bolalar  mazkur  savolga  javob  berishni  o’rganib  olganlaridan  keyingina,  demak, 
masalaning son ma’lumotlarini amalda ajratadigan bo’lganlaridan keyingina ularga masalaning 
sharti nima ekanini  aytish mumkin: masalaning sharti buyumlarning soni  haqida nima ma’lum 
bo’lsa,  shularning  hammasidir.  Shu  erda  tarbiyachi  og’zaki  masalalar  tuzish  va  echishga  
kirishadi. 
Masalalarni  tuzishga  shoshilmaslik  kerak,  chunki  bolalar  masala  sxemasini  osongina 
“ilib” olib, unga taqlid qila boshlaydilar. Bolalarga og’zaki masalalarni dastlab tarbiyachi beradi. 
Masalan, “Ota 6 ta shar sotib oldi. U 1 ta sharni qizchasiga berdi. Uning nechta shari qoldi?”. 
Bolalarni  og’zaki  masalalarni  echishga  tayyorlashda  bunday  usuldan  foydalanish 
mumkin:  ularga  masalani  gapirib  berish  va  uni  doirachalar,  kvadratlar  yoki  cho’t  donalari 
yordamida  illyustasiyalashni  taklif  qilish  kerak.  Bolalarni  masala  shartini  eslab  qolishga 
o’rgatish lozim. Masalan bilan bolalar birinchi mashg’ulotda tanishtiriladi. Ikkinchi va uchinchi 
mashg’ulotlarda  esa  bolalar  masalaning  mazmunini  bilib  oladilar.  Bolalar  masalada  shart  va 
savol  borligini  aniqlaydilar.  Masala  ashrtida  kamida  ikkita  son  bo’lishini  alohida  ta’kidlash 
kerak:  ularga  miqdoriy  o’zgarishlarning  ma’nosi  haqida  tushuncha  berishadi:  predmetlarning 

ikki guruhini birlashtirishdi (bir guruhini ikkinchi guruhga qo’shishdi), ular boridan  ko’p bo’ldi, 
shuncha buyumni ajratishdi, kamaytirishdi – boridan kam qoldi. 
Sherzod  3  ta  koptok  keltirdi.  Hilola  yana  1  ta  koptok  keltirdi.  Sherzod  bilan  Hilola 
birgalikda nechta koptok keltirishdi?  
Masalaning  son  ma’lumotlari  orasidagi  miqdoriy  munosabatlarga  bolalar  e’tiborini 
qaratish  muhim:  Sherzod  bilan  Hilola  nechta  koptok  keltirishdi?  Hilola nechta  koptok  keltirdi? 
Hilola yana 1 ta koptok keltirganidan keyin koptoklar ko’p bo’ldimi  yoki kamaydimi? Bizdagi 
koptoklar Hilola keltirganidan ko’p bo’ldimi yoki kamaydimi? Nega? 
Bolalar  Hilola  1  ta  koptok  keltirganini,  hamma  koptoklar  4  ta,  4  birdan  katta  ekanini 
tushuntiradilar. 
Tarbiyachi bunday deydi: 
-  Men  masala  tuzdim,  siz  uni  echdingiz.  Endi  biz  masalalar  tuzish  va  ularni  echishni 
o’rganamiz. Men masalalar tuzish va ularni echishni o’rganamiz. Men masalani bunday tuzdim: 
oldin Sherzod qancha va Hilola qancha koptok keltirganini so’zlab berdim keyin Sherzod bilan 
Hilola birgalikda qancha koptok keltirganini so’radim. Siz,Sherzod bilan Hilola 4 ta bayroqcha 
keltirdi, deb javob berdingiz. Siz savolga to’g’ri javob berdingiz, masalani to’g’ri echdingiz. 
Masala  savoliga  aniq,  to’la  javob  bo’lishiga  erishmoq  kerak.  Agar  bola  biror  nimani 
o’tkazsa (faqat miqdor haqida gapirsa), uni ta’kidlash, qayd qilish kerak: 
- Tushunarsiz, qanday quyonchalar haqida so’z bormoqda? 
Topshiriqni    -  ular  nima  qilganliklarini,  nima  bilan  shug’ullanganliklari  haqida  masala 
tuzish borasida topshiriqni hamma bolaga bir vaqtda berish kerak. 
Kartochkaning  ustki  poloskasiga  1  ta  jo’ja,  pastki  poloskasiga  esa  3  ta  jo’ja  qo’ying, 
Nima qilganingizni gapirib bering.  
Gapirib berish qisqa, bog’liqli, konkret bo’lishini kuzatib borish kerak. 
-  Bu  xil  gapirib  berish  masala  emas.  Bu  biz  biladigan  narsaning  o’zi.  Nimani  bilish 
mumkin? 
Masalaning  tuzilishi  (tarkibi  )  bilan  bolalar  2  –  3  mashg’ulot  davomida  tanishadilar. 
Masalaning sharti va savoli borligini, shartda esa kamida 2- 3 son borligini bilib oladilar. 
Tarbiyachi tushuntiradi: 
-  kartochkaning  ustki  poloskasida  1  ta,  pastkisida  3  ta  jo’ja  bor.  Bu  masalaning  sharti. 
Masalada  nima  haqida  so’ralmoqda?  (Hamma  jo’jalar  nechta?)  buni  biz  bilamiz.  Bu  bilib 
olishimiz  kerak    bo’lgan  narsa.  Bu  masalaning  savoli.  Har  bir  masalada  shart  va  savol  bor. 
Bizning  masalamizda  qanday  sonlar  haqida  gapirilmoqda?  Siz  qanday  savol  qo’ydingiz? 
Masalamizni qaytaramiz. 
Shundan  keyin  bir  bolaga  masala  shartini  qaytarishni,  biriga  esa  masala  qanday  ikki 
qismdan  iboratligini  aniqlab  savol  qo’yishni  taklif  qilish  mumkin.  2  -3  ta  masala  shunday 
tuziladi. 
Bolalarga  har  gal  masalani  shart  va  savolga  ajratishni  taklif  qilish  kerak.  Ba’zida 
tarbiyachining  o’zi  bolalarga  masala  shartini  aytib,  masalada  hamma  narsa  aytilganmi,  nima 
etishmasligini  so’rashi  mumkin.  Masalani  rollar  bo’yicha  takrorlash  mumkin:  bir  bola  masala 
shartini  gapirib    beradi,  ikkinchi  bola  savol  qo’yadi,  uchinchi  bola  o’yinda  rolni    almashtirish 
mumkin: ba’zi bolalar masalaga shart o’ylab topadi, boshqalari savol qo’yishadi, tarbiyachi esa 
masala savoliga javob beradi, shundan keyin rollar almashinadi. 
Bolalarga  masalaning  mazmunini  ochib  berish,  masalaning  savoli  “qancha”  so’zi  bilan 
boshlanishi,  sanoq  buyumlarning  joylashuviga    ham,  ular  orasidagi  masofaga,  rangiga, 
kattaligiga, shakliga bog’liq bo’lmasligini uqtirish muhimdir. 
Bolalarni masalaga to’g’ri savol qo’yishga o’rgatish uchun ularga bu jihatlarning farqini 
ko’rsatish  zarur.  Bolalarga  yangi  narsalarni  bilish  uchun  nimani  bilish  mumkin,  nima  haqida 
so’rash mumkinligini o’ylab ko’rish taklif qilinadi. Masalan, ikkita olma bor edi.  Bittasi uzilib 
tushganini biz bilamiz. Bu olmalar haqida yangi narsalarni bilish uchun nimani so’rash mumkin? 
Ushbularni  so’rash  mumkin:  “Ular  qaysi  shoxda  turgan  edi?  Olmalar  shirinmidi,  yoki 
nordonmidi?, Olmalar qaysi rangda edi?” Bolalar odatda olmalar nechta bo’lganini so’rash kerak 

deyishadi.  U  holda  masalada  har  doim  noma’lum  bo’lgan  narsa  (nima  haqida  bilishmaydi  –yu, 
ammo  bilash  mumkin  bo’lgan)  haqida  so’ralishini  tushuntirish  kerak.  Masalan,  biz  olmalar 
nechtaligini  bilamiz,  nechta  olma  uzilib  tushganini  bilamiz,  ammo  nechta  olma  qolganini 
bilmaymiz. 
Bolalarni  tayyor  masala  shartiga  savol  o’ylab  topishga  o’rgatish  foydali.  Bolalarga 
masalaga  savol  berish  zarurligini  ko’rsatish  kerak.  Masalan,  bir  bola  qandaydir  bir  harkatni  
bajaradi,  boshqa  bir  bola  savol  beradi.  Bunday  usulni  ham  qo’llash  mumkin.  Tarbiyachi  o’ng 
tomonda o’tirgan bolalarning hammasiga biror harakatni bajarishni, masalan, ikkita doirachaga 
bitta  doirachani  yaqinlashtirishni  taklif  qiladi.  Chap  tomonda  o’tirgan  bolalardan  yonlaridagi 
o’rtoqlariga doiralar haqida qanday savol berish mumkinligini o’ylab ko’rish aytiladi va bunday 
so’rashadi: “Vohiddan nima haqida so’raysan? Zuhraga qanday savol berasan?”. 
Bolalar savolni ifodalab, “bo’ldi”, “qoldi” so’zlarini to’g’ri qo’llanishni o’rganadilar. Bu 
keyinchalik  ularning  nutqlarini  qashshoqlashtiradi.  Savolning  ifodasi  har  xil  bo’lishi 
mumkinligini  bolalarga  ko’rsatish  kerak.  Masalan,  bolaga  bunday  masala  beriladi.  “Bir  qizcha 
sayr qilib yurgan edi. Keyin yana bitta qizcha keldi”. Bola savol qo’yadi: “Qizlar nechta bo’ldi?” 
“Bo’ldi”, “qoldi” so’zlari o’rniga “sayr qilmoqda” (kelishmoqda, o’ynamoqdalar va h.k.) deyish 
mumkinligini tushuntirmoq kerak. 
Bolalar  savolni  to’g’ri  ifodalashni  o’rganib  olgnalaridan  keyin  o’qitishning  navbatdagi 
bosqichi  –  tayyor  masalada  shart  va  savolni  ajratishga,  mustaqil  ravishda  masala  tuzishni 
o’rgatishga o’tish mumkin. Bu bosqichda bolalar masalaning ikki qismini farq qilish va aytishni, 
shuningdek  berilgan  masaladagi  sonlarni  aytishni  o’rganadilar.  O’qitishning  hammasi  turli  – 
tuman ko’rsatmali materiallardan foydalanib amalga oshiriladi. 
Bolalar  masala  tarkibi  bo’yicha  orientir  (yo’nalish)  olishni  o’rganib  olganlaridan  keyin 
ularga  masalani  hikoyadan,  sher’dan,  maqollardan,  matallardan  farq  qilish  o’rgatiladi.  Bu  usul 
matn (tekst) ni ushbu reja asosida tahlil qilishdan iborat: 
Bunda sonlar bormi? 
Bunda sonlar nechta? 
Bunda savol bormi? 
Masalaning tuzilishi haqida tegishli bilimlarga ega bo’lgan bola har qanday matndan (bu 
matn qofiyalangan yoki qofiyalanmaganligidan qat’i nazar) son ma’lumotlarni va savolni ajrata 
oladi,  masala  nima  degan  savolga  javob  bera  oladi.  Javob  taxminan  bunday  bo’lishi  mumkin: 
“Masala  –bu  bir  narsani  bilish  (echish,  sanash)  uchun  biror  narsani  bilish  deganidir:  Masalada 
ikkita son va bu sonlar  haqida savol  bo’lishi kerak”.  Bolalar bu usulni  egallab olgach, har xil, 
masalan,  ushbu  ko’rinishdagi  matini  tahlil  qila  oladilar?  “Vohidda  4  ta  konfet  bor  edi.  U  bir 
nechta konfetni eb qo’ydi. Vohidning nechta konfeti qoldi?”. 
Dalalar  bo’m  –  bo’sh,  er  nam  bo’lgan,  yomg’ir  quymoda.  Bu  qachon  bo’ladi?  “Oxiri 
ikkita,  xalqasi  ikkita,  o’rtasida  mix”.  Bu  tekstlarni  oddiygina  tahlil  qilishning  o’zi  etarli  emas, 
mumkin bo’lgan o’rinda bu xildagi tekstlarni masalaga aylantirish foydali. Buni etishmayotgan 
ma’lumotlarni  qo’shish  bilan  amalga    oshirish  mumkin.  Masalan,  oxirgi  topishmoqqa  savol 
qo’yib, uni masalaga aylantiramiz: “Qaychining nechta oxiri va nechta halqasi bor?” 
Endi,  bolalar  masala  nima  ekani  haqida  ma’lum  tasavvurga  ega  bo’lganlaridan  keyin, 
ularni qo’shish va ay1irishga doir masalalarni echish bo’yicha mashq qildirish mumkin, bunda 
arifmetik  amalning  ifodalanishiga  va  echish  usuliga  alohida  e’tibor  berish  kerak.  Masalalar 
echishga  o’rgatishning  boshidan  boshlaboq  bolalar  masala  savoliga  javob  izlaydilar,  albatta. 
Ammo, odatda, savolga javob bolalarni qiynaydi: odatda uncha katta bo’lmagan sonlar olinadi. 
Qo’shish  va  ayirish  bittadan  amalga  oshiriladi,  javob  berilgan  buyumlarni  sanash  bilan  ham 
topilishi  mumkin.  Bolalarni  amalni  oddiygina  bajarmay,  balki  uni  ifodalashga  ham  o’rgatish 
kerak. 
Bolalar ko’pincha olish (qo’shish) yoki ayirish (qo’shish) deyishganda nimani to’g’ri deb 
hisoblash mumkin, deb so’rashadi. Qo’shish, ayrish matermatikada ishlatiladigan amallardir. Bu 
atamalarga  turmushdagi  qo’yshish,  olish  so’zlari  mos  keladi.  Turmushdagi  so’zlar  bolalarning 
tajribalariga  yaqin  va  shu  sababli  o’qitishni  shulardan  boshlash  mumkin.  Maktab  uslubiyotida  

orttirish,  oluv  so’zlari  ishlatilmaydi.  Shu  sababli  tarbiyachi  o’z  nutqida  qo’shish,  ayirish 
so’zlaridan  foydalanishi,  asta  –sekin  bolalarning  ham  ularni  ishlatishlariga  harakat  qilish 
maqsadga muvofiqdir. Masalan, bola bunday deydi: “Ikkita samolyotdan bitta samolyotni olish 
kerak”, tarbiyachi esa bu fikrni bunday aniqlashtiradi.”Ikkita samolyotdan bitta samolyotni olish 
emas, ayirish kerak”. 
Bolalar  arifmetik  amallarni  to’g’ri  ifodalashga  o’rgatilar  ekan,  ularga  echish  uchun  har 
xil  mazmunli,  ammo  bir  xil  sonli  masalalarni  taklif  qilish  yaxshi  samara  beradi.  Masalan, 
“Muxtorning 3 shari bor edi. Bitta shari yorildi. Muxtorning nechta shari qoldi?” “Uchta kapalak 
qo’nib turgan edi. Bitta kapalak uchib ketdi nechta kapalak qoldi?” 
Tashqi ko’rinishidan bir –biriga o’xshash, ammo har xil arifmetik amalni qo’llashni talab 
qiladigan masalalarni ham ko’rsatish kerak. Bolalarga nega har xil amal qo’llanishi kerakligini 
tushuntirish  kerak.  “Uchta  bola  o’ynayotgan  edi.  Bitta  bola  ketib  qoldi.  Nechta  bola  qoldi?” 
“Uchta bola o’ynayotgan edi. Yana bitta bola keldi. Bolalar nechta bo’ldi?”. 
Bolalar  mustaqil  ravishda  masalalar  tuzayotganlarida  ularning  e’tiborini  masala 
mazmunining axloqiy tomoniga qaratish kerak. Masalan, bola ushbu masalani o’yladi: “Bolaning 
3 ta mashinasi bor edi. Boshqa bir bola kelib, bitta mashinani tortib oldi. Bolada nechta mashina 
qoldi?”  Masala  to’g’ri  tuzilgan  bo’lsa  –da,  tarbiyachi  bunday  deydi:  “O’yinchoqni  tortib 
oladigan bunday  bola haqida masala tuzging ham  kelmaydi.  Nimadir  yaxshiroq narsa topaylik: 
balki bolaning o’zi bitta mashinasini o’rtog’iga o’ynab turish uchun bergandir?” 
Hisoblash  usullarni  o’rgatishni  bittalab  qo’shib  sanash  va  bittadan  ajratib  sanashdan 
boshlashadi.  Bu  erda  bolalar  qo’shni  sonlarni  bilganliklariga  tayanadilar,  shu  sababli  bu  bilim 
puxta  bo’lishi  kerak.  Ba’zi  bolalar  hisoblashlarga  o’tishdan  oldin  birinchi  qo’shiluvchini  qayta 
sanay  boshlaydilar,  shu  sababli  nega  bunday  qilishning  hojati  yo’qligini  tushuntirish  kerak. 
Bolalar  birin  qo’shish  (ayirish)  usulini  yaxshi  egallab  olganlaridan  keyin,  ularga  ikkinchi 
qo’shiluvchi  (ayriluvchi)  sifatida  ikki  sonini  olish  va  bu  sonni  ketma  –  ket  bittadan  qo’shish 
(ayirish)  ni  o’rgatish  mumkin.  Bolalarga  uch  sonini  qo’shish  (ayirish)  ni  o’rgatish  mumkin. 
Bolalarga uch sonini qo’shish (ayirish)ni o’rgatish tishda shunday usuldan foydalanish uytiladi: 
bir,  bir,  yana  bir.  Bolalar  o’zlari  foydalangan  usullari  haqidagi  og’zaki  hisobot  berishga 
o’rgatiladi: “Men birni birga, qo’shdim, uch hosil bo’ldi”.  
Bolalarni hisoblash usullarida arifmetik amalni ifodalashdan farq qilishga o’rgatish uchun 
ular quyidagi savollarga javob berishga o’rgatiladi: a) qancha ... ekanini bilish uchun nima qilish 
kerak (javob arifmetik amalni ifodalashni talab qiladi, bunda ismli sonlar ishlatiladi: bitta olmaga 
bitta  olmani  qo’shish  kerak);  b)  Biz  buni  qanday  bilamiz?  (Javobda  hisoblash  usullarini 
tushuntirish  talab  qilinadi,  bunda  sonlar  ismli  bo’lmaydi,  ikkiga  birni  qo’shamiz,  uch  hosil 
bo’ladi,  yana  birni  qo’shamiz,  to’rt  hosil  bo’ladi).  Natija  topilgandan  keyingina  ism  beriladi: 
hammasi bo’lib 4 ta qo’ziqorni bo’ldi. 
Bolalarni  hisoblashlarga  qanday  o’rgatish  kerak?  Rasm  –  illyatrasiya  bo’yicha  masala 
tuzishni taklif qilish mumkin.  
-  Bir  qutida  5  ta,  ikkinchi  qutida  2  ta  qalam  bor.    Ikkala  qutida  hammasi  bo’lib  qancha 
qalam bor? 
Bolalar  masalani  tahlil  qilib,  uni  echish  uchun  5  ga  2  –  ni  qo’shish  kerakligini 
aniqlashadi. 
- Biz qanday qo’shamiz? Katta qutida nechta qalam bor? Agar biz katta qutida 5 ta qalam 
borligini bilsak, biz uni sanab o’tirmaymiz: 5 ta 1 ni ikki marta qo’shamiz, 5 va 1 – bu 6, 1-bu 7, 
5 ga 2 ni qo’shilsa, 7 hosil bo’ladi. Qutilardagi hamma qalam nechta?  
-  Bolalar  2  sonini  1  talab  qo’shishni  o’rganib  olganlaridan  keyin  berilgan  sonni  qanday 
qilib  1  talab  ayirishni  ayirishga  doir  masalalar  echish  bilan  ko’rsatish  kerak.  Ajratib  sanash 
usulini bunday ifodalamoq lozim, 1 tasi kam 5 – bu 4, 1 tasi kam 5- bu 3 va h.k. 
Bolalarni  arifmetik  amalni  hisoblash  usulidan  farq  qilishga  o’rgatish  uchun  qo’shib 
sanashda va so’zidan, ajratib sanashda siz qo’shimchasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Agar bolalarni hammasi ko’rsatmali buyumlardan foydalanib hisoblash usullarini yaxshi 
egallab olishgan bo’lsa, u holda masalani fikrda echishga o’rgatishni boshlash mumkin. Bu sekin 

asta  amalga  oshiriladi:  oldin  qo’shiluvchilar  (ayiriluvchi,  kamayuvchi)  ko’rsatmali  materialda 
namoyish  qilinadi,  shundan  keyin  bolalar  sodda  masalani  fikrda  to’la  echadilar,  masala 
echilganidan keyin javob buyumlar yordamida ko’rsatiladi. 
Yuqorida  bayon  qilinganlardan  ko’rinib  turibdiki,  o’quvchilarni  hisoblash  faoliyatiga 
o’rgatish va masalalar bilan tanishtirish bosqichma –bosqich amalga oshiriladi. 
1-bosqich  –  masalalar  tuzishga  o’rgatish.  Bolalar  masala  strukturasini  o’zlashtirishadi, 
qo’ishish  va  ayirish  amallarini  egallagan  holda  masalaning  sharti  va  savolini    ajratadilar. 
Masalalar uchun materiallarni bolalar atrofdagi olamdan olishadi. 
2-bosqich-qo’shish va ayirish amalllari, 1 tadan qo’shib sanash va 1 tadan ajratib sanash 
usullaridan  (oldin  2  sonini  qo’shib  yoki  ayirib,  so’ngra  3  sonini  qo’shib  yoki  ayirib)  to’g’ri 
foydalanish. 
Masalalar echishda bunday ketma –ketlik zarur. U hisoblash jarayonini engillashtiradi. 
Bunda  tarbiyachi  qiyinchiliklarni  va  masalalar  echishni  engillashtiradigan  har  xil 
usullardan foydalanadi. 
Masalalar echishning foydali usuli – mazmunni illyustrasiyalash usulidir. Rasmda ikkita 
qo’shiluvchini  ko’rsatmali  tasvirlash  kerak.  Doskada  savatni  tasvirlash  mumkin.  Unda  oltita 
olma  borligini,  savatning  yoniga  alohida  bitta  olmani  (savatdan  tushib  ketgan)  tasvirlash 
mumkin. 
Bolalarga rasmini solish oson bo’lgan sodda buyumlarni berib, ularning rasmini solishni 
so’rash kerak. Shundan keyin bolalar buyumlar haqida masalalar o’ylab topadilar (bunda ularga 
savolga javobni emas, masala sharti rasmini chizish kerakligini eslatib qo’yish kerak). 
Ayirishga  doir  masalalarga  ikkita  rasm  ishlashadi:  birinchi  rasmda  kamayuvchi, 
ikkinchisida  ayriluvchi  va  ayirma  (qolliq)  tasvirlanadi.  Masalan,  bir  rasmda  7  ta  jo’ja,  ikkinchi 
rasmda 6 ta jo’ja va 1 ta tovuq tasvirlanishi mumkin. 
Masalalar echishni uchinchi chorakdan (kvartaldan) boshlashni rejalashtirish mumkin. 2-
3-mashg`ulotni  masalalar  echishni  o`rgatishga  bag`ishlab,  unga  rejaning  boshqa  masalalarini 
kiritmaslik  maqsadga  muvofiq.  Shundan  keyin  masalalar  echishga  o`rgatish  uch-to`rt  qismdan 
iborat  mashg`ulotning  tarkibiy  qismi  sifatida  rejalashtiriladi.  Mashg`ulotni  rejalashtirishda  har 
gal  uning  uning  konkret  rejaviy  mazmunini  ko`rsatish  kerak.  Masalan,  bir  mashg`ulotda 
“bolalarni tayyor masalaga savol qo`yishni o`rgatish”, keyingi mashg`ulotda “bolalarga tuzilishi 
bo`yicha to`la tugallangan masalani mustaqil tuzish o`rgatiladi” va undan keyingi mashg`ulotda 
“bolalarni masalani topishmoqlar va maqollardan farq qilishga o`rgatish” rejalashtiriladi. 
Masalalar  echishni  o`rgatishga  hammasi  bo`lib  20-22  ta  mashg`ulot  ajratiladi. 
Bolalarning 
bilimlarini 
mustaxkamlash 
va 
ular 
dasturning 
bu 
bo`limini 
qanday 
o`zlashtirganliklarini  tekshirish  uchun  oxirgi  ikki  mashg`ulotni  butunlay  har  xil  masalalarni 
echishga ajratish ma’qul. 
Bolalar  bog`chasida  masalalar  echishga  maqsadiga  yo`naltirilgan  holda  o`rgatish 
natijasida  bolalar  bog`chalar  tarbiyalanuvchilari  maktabga  borishda  quyidagi  bilimlarga  ega 
bo`lishlari kerak: 
Masala  strukturasini  tushunadigan,  uning  sharti,  savoli,  son  ma’lumotlarini  ajrata 
oladigan, masalani hikoyadan, topishmoqdan, she’riy maqollardan farq qiladigan
Masalaning  son  ma’lumotlari  orasifagi  munosabatlarni  tushunish  asosida  arifmetik 
amalni ifodalay oladigan, “qo`shish”, “olish” so`zlaridan to`g`ri foydalana oladigan, “qo`shish”, 
“ayirish” so`zlarining mazmunini tushuna oladigan; 
Qisman  ko`rstama  materialga  asoslanib,  ifodalangan  arifmetikamalni  bajara  oladigan, 
katta  songa  kichik  sonni  `osha  oladigan,  katta  songa  kichik  sonni  qo`sha  oladigan,  katta  songa 
kichik sonni qo`sha oladigan, to`g`ri hisoblash usullaridan foydalana oladigan; 
Masalani  echish  uchun  bajariladigan  amallarning  zarurligini  tushuntirib  bera  oladigan, 
isbotlay oladigan bo`lishlari kerak.  
 
Download 1.46 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling