«tasdiqlayman» O’quv ishlari bo’yicha rektor muovini –––––––––––––––– dots. Sh. A. Mutalov 2013 й yog‘lar va moyli xom ashyolar kimyosi

Gossipol qizdirilganda amin guruhi bo‘lgan ko‘plab moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Uning anilin bilan reaksiyasi gossipolning moydagi miqdorini aniqlash uchun ishlatiladi. Gossipolni moydan ajratish uchun antranil kislotasi ta’sir ettirilsa, ularning moyda erimaydigan birikmasi hosil bo‘ladi:

O H HOOCC₆H₄N

C OH CH OH

HO  H₂NC₆H₄COOH HO

HO CH₃ HO CH₃

CH CH

H₃C C₃H 2 H₃C CH₃ 2

Fosfatidlari ajratilmagan xom moylarni qizdirganda gossipol bilan reaksiyaga kirishib, to‘q jigarrang birikma – gossifosfatidlar hosil bo‘ladi. Bunda gossipolning aldegid guruhlari kefalin yoki fosfoserinning aminokislotalari bilan birikadi. Letsitin bu reaksiyaga kirishmaydi. Gossipol qizdirilganda moyli urug‘ tarkibidagi oqsillar bilan birikib, erituvchilarda erimaydigan birikmalar (gossiproteidlar) hosil qiladi. Bu birikmalar xom paxta moyini qizdirganda ham hosil bo‘lib, erkin gossipol miqdorini kamaytiradi. Gossiproteidlar ancha mustahkam. Bunday birikmalar gossipolning oksidlanish va parchalanish maxsulotlari bilan ham hosil bo‘ladi. Mana shu birikmalar xom paxta moyining rafinatsiyalanishini qiyinlashtiradi.

Tabiiy gossipol ishqor bilan karboksil guruhlariga nisbatan orto-holatda bo‘lgan ikkita gidroksil guruhi orqali reaksiyaga kirishib, natriy gossipolati hosil bo‘ladi:

O H O H

C OH C OH

HO  2NaOH NaO

HO CH₃ HO CH₃

CH CH

H₃C CH₃ 2 H₃C CH₃ 2

Natriy va kaliy gossipolatlar suvda eriydi. Oshiqcha ishqorli bu eritmalar havo kislorodi ta’sirida tez oksidlanadilar. Bunda gossipolatlar qorayadi. Gossipolat natriy kuchli ishqoriy eritma qo‘shib qizdirilganda, ikki molekula chumoli kislotasi ajralib, kuchli kislota tabiatiga ega bo‘lgan rangsiz modda - apogossipol hosil bo‘ladi.U turg‘un bo‘lmagan modda bo‘lmaganligi uchun havo ta’sirida tez qorayadi.

Moysiz erkin kristall gossipol kislorodli muhitda qizdirilganda uning molekulyar massasi ortadi va fenol guruhlarining qisqarishi hisobiga uning kislotaliligi kamayadi. Buning natijasida tabiiy (nativ) gossipol miqdori kamayib, “o‘zgargan gossipol maxsulotlari” aralashmasi hosil bo‘lib, qorayish sodir bo‘ladi.

Gossipol erish haroratidan yuqoriroq haroratda dovomiy qizdirilsa, gossipol ikki molekula suv ajratib, olovrang – angidrogossipolga aylanadi. Angidrogossipol gossipoldan farqli ravishda ishqor bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Palladiyli kuchli katalizator ishtirokida gossipol vodorod bilan reaksiyaga kirishib, rangsiz modda gidrogossipol hosil bo‘ladi.

Paxta moyida gossipol bilan bir vaqtda moy olingan chigitning sifatiga bog‘liq ravishda gossipurpurin, gossikaerulin, gossifulvin, gossiverdurin kabi birikmalar va analoglar ham topilgan.

Xlorofillar kanop, indov va soya moylariga yashilsimon rang beradilar. O‘simlik yaproqlari pigmenti bo‘lgan xlorofillar xlorofill a (ko‘k-yashil) va xlorofill b (och yashil) moddalarining aralashmasidir. Ularning umumiy formulalari: xlorofill a – C₅₅H₇₂O₅N₄Mg; xlorofill b - C₅₅H₇₀O₆N₄Mg. Toza holda kristall moddalar. Moylarda xlorofillarning miqdori ko‘p emas (soya moyida 0,0001-0,00015%). Uning miqdori moyli urug‘dan ajratilish sharoitlariga bog‘liq.

Xlorofillar ikki asosli kislotaning xosilasi bo‘lib, birinchi karboksilga metil spirti, ikkinchi karboksilga yuqori molekulyar spirt – fitol (C₂₀H₄₀O) bilan eterifikatsiyalangan. Ikki asosli kislotaning asosida porfiron xalqasi bo‘ladi.

Ishqorlar ta’sirida xlorofillar rangsizlanmaydi. Sulfat kislota moylardagi xlorofillarni cho‘kmaga tushiradi.

Xromogen moddalar moyli to‘qimalardagi rangsiz, biroq havo ta’sirida oksidlanib, rangli maxsulotlar hosil qila oladigan moddalardir. Xususan moylar tarkibida xromogen moddalar ularga ma’lum reagentlar ta’sir qilinganda rangli maxsulotlarga aylanadilar. Bunday moddalar hamma moylarda ham bor emas. Xromogen moddalarning rangli reaksiyasi taxlil qilinayotgan aralashmada ma’lum yog‘ning yoki moyning borligini aniqlashda ham qo‘llaniladi. Masalan, kunjut moyidagi sovunlanmaydigan sezamol C₇H₆O₃ (3,4-metilendioksifenol) moddasi xromogen hisoblanadi.

Yog‘larni hidi va mazasi. Ayrim yog‘lar, rafinatsiyalanmagan va har xil salbiy tasirlarga uchramagan bo‘lsalar, o‘ziga xos hid va mazaga ega bo‘ladilar. Bu o‘ziga xos hid va maza ham yog‘ ajratib olingan xom ashyo sifati, ajratib olish usuli va saqlash sharoitiga ko‘ra bir oz kuchayishi mumkin. Agar yog‘ oksidlovchi va biokimyoviy ta’sirlarga uchramasa bu o‘ziga xos hid va maza uzoq saqlanib qoladi. Chunki glitseridlar hid va maza beruvchi yengil uchuvchan moddalarni tez yutish va adsorbsiyalab ushlab turish xususiyatiga ega. Shuning uchun ochiq idishda turgan yog‘lar atrofida turgan hidlarni yutish, hamda oksidlanish nitijasida vaqt o‘tishi bilan o‘zining tabiiy hidini yo‘qotishi mumkin.

Yog‘larga o‘ziga xos hid va maza beruvchi moddalar yog‘lar tarkibida juda oz miqdorda bo‘ladi. Bu moddalar organik moddalarning turli sinflariga mansub bo‘lgan, to‘yingan va to‘yinmagan ketonlar, metilketonlar, spirtlar, uchuvchan yog‘ kislotalar, murakkab efirlar va boshqalar bo‘lishi mumkin.

Yog‘lar hidini belgilovchi moddalar bug‘ yordamida vakuum ostida yog‘dan ajratiladi. Ajratilgan bu moddalarning hammasi ham hidli emas. Har bir hidli modda o‘ziga xos hidga ega. Masalan, ayrim-ayrim C₆ dan C₁₂ gacha to‘yingan alifatik aldegidlar past konsentratsiyali eritmalari yoqimli “gul” hidiga ega. Biroq xuddi shunday C₇ dan C₁₂ aldegidlar aralashmasi o‘ziga xos, yoqimsiz, salomas hidiga ega. Shunday aralashmalardagi komponentlar nisbatining o‘zgarishi ham hidning o‘zgarishiga olib keladi.

Takrorlash uchun savollar.

1.Yog‘larning tabiiy va hosil bo‘lgan yo‘ldosh moddalari.

2.Fosfatidlar strukturasi va ularning ahamiyati.

3.Letsitin va kefalinlar strukturalari va xossalari.

4.Fosfoserinlar formulalari.

5.Mumlarning turlari.

6.Sterinlar strukturasi.

7.Karotinoidlarning tabiatda tarqalishi va ahamiyati.

8. -, - va -karotinlar.

9.Xlorofillar.

10.Gossipolning fizik xossalari.

11.Gossipolning antranilat kislota bilan reaksiyasi va bu reaksiyaning ahamiyati.

12.Gossipolning ishqor bilan reaksiyasi.

13.Yog‘larga xid va maza beruvchi moddalar.

ADABIYOTLAR
1. Sherbakov V.G. "Bioximiya i tovarovedenie maslichnogo sыrya" M., Agropromizdat. 1991.

2. Arutyunyan N.S., Kornena Ye.P., Martovshuk Ye.V. i dr. Ximiya jirov M., SPb: GIORD, 2004.-264 s.

3. Tyutyunnikov B.N. "Ximiya jirov" M.,Pish.prom-st,1975. -448s.

4. Qodirov Y., Salidjanova V. «Yog‘lar va moyli xomashyolar kimyosi» fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari T. TKTI, 2007. -57b.

5. Sherbakov V.G. "Ximiya i bioximiya pererabotki maslichnыx semyan" M., Pish.prom-st, 1977.

6.Qodirov Y., Salidjanova V.Sh. Moyli xom ashyolar biokimyosi va tovarshunosligidan laboratoriya mashg‘ulotlari. T. TKTI, 2002. -115b.

7. http: // WWW. Britannica.com.

8. Д.Ё.Ёрматова Мойли экинлар. Самарқанд. Зарафшон, 2004. -240 б.