Tashkil etishning umumiy
Ishlab chik.arish —gIste’joya k.ilish —g Ishlab
Download 133.48 Kb.
|
11 mavzu ishlab chiqarish
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kursatkichlar K.opa
|
Ishlab chik.arish —gIste’joya k.ilish —g Ishlab chik.arish.
Podani takror ishlab chikarishning tavsifi va tezligi kuyidagi bIOloGIk va tashkiliy—iktisodiy omillarga asoslanadi: yosh mollarni fiziologik yetilishiga, yangilash yoki kayta tik- lash uchun koldirilgan mollarni birinchi kochirish yoshida ya’ni uz vaktida k.ochirishga, bugozlikning davom etish muddatiga; podadagi urgochi (sigir, sovlik va x.k) mollarni unumli xiz- mat kilish muddatini uzaytirishga, ularni kisir koldirmaslik, serpushtligini oshirishga; yosh mollarni nobud kilmasdan ilik saklab xolishga, ularni parvarish kilishni yaxshilashga; podani takror ishlab chikarishdan ortib kolgan yosh va yaroksizlikka chikarilgan kari mollarni realizatsiya kilish muddat— lariga; mollarni urchitish va bolalatish kalendar muddatlarini tpi belgilashga, bolalagaidan keyingi kuyukishning boshlanish muddatiga, nasl miіshoriga, zotni butun choralar bilan yaxshilashga; jadal ustirish va semirtirishni tashkil etishga; mollarning nasl sifatini yaxshilashga; zooveterinariya tadbirlarini bir—biri bilan boglab, bir vaktda kazishga. kayd etilgan omillarning barchasini bir-biriga boglab, talab darajasida takomillashtirib amalga oshirish, mollar maxsuldor— ligini kupaytirishga va iі;tisodiy kursatkichlarni ijobiy to- monga uzgarishiga olib keladi. Masalan, sigirlarni zla kiymatli meyordagi ozikalar bilan oziklantirish va yaxshi asrash, ularni uz va ;tida sun’iy uruglantirish, jinsiy yukumli kasalliklarning oldini olish tadbirlari, kisir kolishning oldini olishga va tugish oraligidagi davrni 13-14 oydan, 11-12 oygacha kiskartirishga, natijada buzok olishni kupaytirishga xamda si- girlardan unimli foydalanish davrida kuprok sut olishga sabab bulsa, bukachalarni jadal ustirishda 400 kg tirik vaznga 2,5 yil urniga, 1,5 yilda erishishni, xap bir kg tirik vaznni ustirishga 10- 12 ozika birligi urniga 7,5—8,0 ozika birligi sarflashga erishi- ladi. Natijada podani takror ishlab chikarish tezligi oshib, sht ishlab chikarish uchun sarflanadigan ozIkadan foydalanish 1,5 mar— taga kupayadi. X.ozirgi vaktda shirkat, fermer va xususiy xujaliklarda chorvachilikni kengaytirilgan takror ishlab chikarish asosida olib borish mollarni urchitish va buzok olish, podani yan— gilash, yosh mollarni kaysi vaznda va kanday yoshda Јshtga topshirish rejalarini, ularning biologik xususiyatlariga kura tuzishni takozo etadi. 14-jadval Chorva mollarining biologik xususiyatlari
Kursatkichlar K.opa- Chuchka K y Ot Tuya Kuyon FOZlik davri, kun Birinchi urchitish yoshi, oy Servis davri, kun 18-21 21-45 _, 240 - Kuyukish muddati, 21-28 ; 18-21 13-21 16-27 - kun Mollardan unumli fodalanish davri, | 8-12 4-5 7-8 12-15 ! 20-25 2-3 Pushtdorlik, bosh 1,0 8-12 1 -1,1 1,0 1,0 6-9 Bir yoshli molning tirik vaznini, uning T Filgan vaktdagiga 1:8,5 1 :30 1 : 8 1:7,5 1:7 nisbata_n us’ishi, 1 marta Chorva mollari ulardan unumli foydalanilgandan keyin yoki sariganligi, zotining pastligi va boshka sabablarga kura maxsuldorligini pasaytirganligi uchun podadan chikariladi, yarogsizlikka kaziladi. Poda meyorida tashkil kilinganda sigir- lar, sovli ular va ona chkalar xap yili urtacha mutanosib ravishda 10-12 %, 14-15 va 25 % miіshorda yaroksizlikka chikarilish kerak. Chorva mollaridan eng samarali foydalanishning taxminiy muddati kuyidagicha: Sigirlar 8-12 yil; nasldor bukalar 5-8 yil; ishchi otlar 12-15 yil; urgochi chuchkalar 4—5 yil; erkak chuchkalar 4-6 yil; ona kuylar 6-7 yil; kЈchkorlar 5—6 yil, kuyonlar 3-5 yil; tovuk, urdak 2—3 yil; kurka 2-3 yil; gozlar 4—6 yil. Modani yosh jollar asosida g.aypіa shpklash deyilganda, yaroksizlikka chikarilgan kari mollar urnini ldirish va podani kengaytirish uchun mollarni asosiy podaga utkazish tadbirlari tushuniladi. Buning uchun yosh mollarning eng yaxshi usib rivojlanganlari tanlab olinadi va aloxida parvarish kilinadi, ular maksadga muvofIk. yoshga va oFirlikka yetganda asosiy podaga utkaziladi. K,olgan yosh mollar, ya’ni ta’mirlashdan ortib kolgan yosh mollar asosiy sht zaxirasini tashkil kiladi. Ular se- mirtirilgandan keyin shtga sotiladi yoki suyiladi. Ta’kidlash joizki, chorva mollarining birinchi kochirish yoshini gri belgilash nixoyatda muximdir. Erta kochirish yosh mol- ning usishiga salbiy ta’sir kursatadi. Kech kochirish esa podani muntazam tuldirib borishni, yangilashni sekinlashtiradi, urgochi mollar yetishtirishni k.immatlashtiradi. K.oramolchilikda bolalash davridan to samarali kochirishgacha bulgan davr ceR••• !*•R• deb ataladi va uning maksadga muvofik. davri sersut sigirlar uchun 50-70 kunni tashkyal etadi. a) Poba tarkibiy Podani takror ishlab chikarish kup jixatdan poda tarkibiga x.am bevosita bogliv;dir. Moda pіarkibi deyilganda ayrim jins va yoshdagi mollar guruxlarining ma’lum muddatlarda umumiy podadagi salmogi tushuniladi. Podaning ayrim yosh gu— ruxlari maxsulot yetishtirishda turlicha urinni egallaydi, yem-xa- shak va ishlab chikarish vositalari sarfiga turlicha miv;dorda maxsulot k.aytimi bilan javob beradi. Poda tarkibiga kura olina- digan maxsulot turi, sifati va tarkibi chorvachilikni tashkil etish xarajatlarini, uning nalishini belgilab beradi. Poda tarki- bini belgilab beruvchi eng mux;im omillarga xujalikka k.abul kilingan chorvachilik tizimi, bozorning tarmok. maxsulotlariga bulgan talabi va axolining chorvachilik maxsulotlariga bulgan extiyojini kondirilishi va shularga asosan tuzilgan shartnoma va bitimlar xamda narx-navolar tizimi kiradi. Chopvachilik maxsulotlarini yetishtirishda ona mollar xal k.iluvchi axamiyatga eі’a bulganligi uchun poda tarkibi shu mieiar salmogiga kura belgilanadi. Masalan, yirik shaxar va sanoat mar— kazlari atrofida joylashgan sutchilik xujaliklari, podasi tarki- bida sigirlarning salmogi 60-70 % ni, sut- sht yetishtiruvchi xujaliklarida 45-50 % ni, shtchilik xujaliklarida 30-35 % ni tashkil k.ilishi kerak. Sorakulchilikda sovliklar salmOFI 75-80 % ni, sht—jun yunalishida esa 55-60 % ni tashkil kilishi maksadga muvofiv;dir. Poda tarkibiga bir kator tashkiliy-iktisodiy omillar uz ta’sirini kazadi: ishlab chikariladigan maxsulotlarning xajmi, sifati, rakobatbardoshligi va ularni sotish muddati, mollarning maxsuldorlik darajasi, yil davomida urgochi mollarning kupayishi va k.ari mollarni yarok.sizlikka chikarish foizi, yil da- vomida olinadigan nasl mikdori va 100 bosh onasidan ajrati›egan ishga yarokli yoshdagi mollar salmogi, yil davomida mollarning bo— lalashini bir tekis taksimlanishi, gusht zaxirasidagi mollarni semirtirish va burdokilash, mollarning sotish yoshi va xokazolar. Poda tarkibining xakikiy va maksadga muvofik variantlariga iktisodiy baxo berishda podadagi xap 100 bosh mol xisobiga yetish- tirilgan maxsulot, maxsulot birligiga sarf kilingan yem-xashak, yem- xashak birligi kiymati xisobiga yetishtirilgan maxsulot kiymati kursatkichlaridan foydalaniladi. Chorvachilikda podani takror ishlab chikarish poda xarakati yor- damida rejalashtiriladi. b) ModO -¥*R•kainі. Poda xarakati — bu xujalikning istikbol rejasiga asosan chorva mollarining bosh sonini yosh va jins gu- ruxlari buyicha ma’lum davr (oy, daxa, yil) mobaynida sonli va si- fatli uzgarishidir. Poda xarakati shirkat, fermer va xususiy fer- malarning chorvachilik maxsulotlari yetishtirishini aniklab be- ruvchi dasturdir. Poda karakati rejasi turli tarmoklarning xususiyatlariga kura, turli xujalik muddatlariga — kalendar yil uchun, chorvani asrashning yaylov va ogilxona davriga, daxa va oylar buyicha xam tu- zilishi mumkin. Masalan, koramolchilikda chorva mollarining yoshi buyicha xarakatini tula xisobga olish va aks ettirish uchun poda xarakatini yillik va daxalar buyicha tuzish kifoya kiladi. Chuchkachilik nisbatan tez yetiluvchan tarmok va serpusht mollar bulgani uchun bu tarmoshіagi tez sodir buladigan uzgarishlarni aks ettirish uchun poda xarakati oylar buyicha tutiladi. Poda xarakati rejasiga muayyan korxonaning xap xil tabiiy va tashkiliy—i ;tisodiy shart-sharoitlari ta’sir kursatadi. Tabiiy shart-sharoitlarga mollarning muayyan kalendar davr ichida bir yosh guruxidan, boshka yosh guruxiga pishi, burdokilash davrining davom etishi, mollarning jinsiy va jismoniy yetilishi, urtacha serpushtligi, bir marta tugishda kancha bola berishi, rivoj- lanish xususiyatlari va xokazolar kiradi. Tabiiy shart-sharoitlar, zotli yosh mollarning yetilish tezligini oshirish, sermaxsul mol- larni tanlash va parvarish kilishning yaxshilanishi ta’sirida uzgarishi mumkin. Poda xarakatiga ta’sir etuvchi tashkiliy—iktisodiy omillarga maxsulot sotish shartnomalarining daxalar buyicha belgilangan topshirigini bajarilishi, chorva mollaridan xujalikda samarali foydalanish muddatlari, yosh mollarni realizatsiya kilish uchun maksadga muvofik vaznga yetkazish, ustiriladigan yoiі mollarni par- varish kilishning iktisodiy jixatdan kulay davrlari, asosiy po- dani tuldirish uchun koldirilgan yoiІ mollarni birinchi marta kochirishning xujalik uchun eng kulay muddatlari, ayrim guruxdagi mollarni ustirish va semirtirish usullari va davrlari kiradi. Poda xarakati rejasi chorvachilik tarmoklarini tashkil k.ilish va yuritishning yil boshida bulgan chorva mollari soni, kirim- chik,im va yil oxirida buladigan mollar sonidan iborat buladi. Podadagi mollar sonining yil davomida uzgarishini tpi aks et- tirish uchun mollar jinsi va yoshiga kura guruxlarga bulinadi. Poda x.arakati rejasini tuzishda xap bir chorvachilik tarmogi oldiga kuyilgan mak.sad va vazifaga kura eng samarali poda tarkibi belgilanadi, chorva mollarning max.suldorligi oxirgi un yillik kursatkichning urtacha arifmetik darajasi miі;dorida rejalashti- riladi, asosiy podani yaxililail, mollarni kochirish va bola olish rejasiga kura x.ap 100 bosh ona mon x.isobiga olinadigan nasl soni xisoblab chik.iladi, podaning xap bir yosh va jins rypyx.i buyicha ta’mirlaildan ortib kolgan mollar mishtori aniklanadi. K.oramolchilikda yil davomida asosiy podadan yaroksizlikka chikarilgan mollar (sigir va bukalar) vazni, ya’ni semizlik dara— jasi yetarli bulsa, ridan-tpi Јshtga sotilishi yoki suyilishi mumkin. Semizlik darajasi yukori bulmasa, bokuvdagi katga mol- lar rypyx.iga kazilib, 2-3 oy semirtirilgandan keyin Јshtga topshiriladi. Funajinlar yil davomida birinchi tukkandan keyin, yarok.sizlikka chikarilgan sigirlarning urnini ldirish uchun si— girlar guruetiga kaziladi. Sigirlar rypyx.iga gan gunajinlar t“p‹ .. 6. yo az:: ::zto- dolg°. •=•••* • * gv Npipilavi. Talab k.ilinadigan gunajinlar soni sigirlarni yaroksizlikka chik.arish Cd.flMOFura va ularninG bosh sonini usish suratiga karab poda tarki— bida belgilanadi. Masalan, sigirlarni yaroksizlikka chikarish meyori 12 %, podani ustirish surati 3 % belgilangan bulsa, sigir- lar soniga nisbatan gunajinlarning salmogi 15 % ni tashkil kilishi kerak. Poda xarakati rejasini tuzish, “pastdan—yuko riga” tamoyili asosida, ya’ni eng kichik guruxdan — “buzok olishdan” boshlanadi va yukoridagi katta rypyxra kuchirilishi bilan tugallanadi. Poda xarakatini rejasining kirim k.ismini “buzok olish” katoriga mol- larni kochirish va buzok olish rejasiga kura rejalashtiriladigan yilda, sigirlar, gunajinlar va bir yoshdan katta tanalardan olina— digan buzoklar kursatiladi. Bir yoshdan katta tanalar xisobidan urchiz‘ishga kuyiladigan tanalarning yaroksizlikka chikariladigan— larinin g urni ldiriladi. Chorva mollarining boshka guruxlarida podani yangilash (ta’mirlash) uchun koldiriladigan mollardan or— tikchasi podadan chikariladi. Ular shartnoma buyicha gusht rejasini bajarish uchun sotilishi, xujalik ichki extiyojlari uchun suyilishi, bokuvga kuyilishi va keyin sotilishi, boshka xujaliklarga ustirish uchun berilishi mumkin. Poda xarakati rejasida mollar sonining uzgarishi aks ettirilib kolmay, balki mollarning urtacha yillik soni, yoshi va bokuvdagi katta mollarning guruxlari fiuyicha urtacha sutkalik tirik vaznining usishi va yillik tirik vaznning usish xajmi xam aks ettiriladi. Yosh va bokuvdagi katta mollar guruxlari buyicha bir yillik ti— rik vaznining usishini aniklash uchun yil oxiriga kolgan mollar— ning vazniga chikim kilingan mollar vazni kushiladi, undan yil boshida bulgan va kirim kilingan mollar vaznining yigindisi ayirib tashlanadi. Bu kuyidagi formula bilan aniklanadi: Vud ,= (Bi , V.,) — (Bi s + Vk) - V, i Bunda: Bt, . - usgan vazn, s. V, ,. — yil oxirida buladigan mollar vazni, s. V„ - podadan yoki ryp dan chik.arilgan mollar vazni, s. V„ : - yil boshida bulgan mollar vazni, u. V - podaga yoki rypyx.ga kirim kilinadigan mollar vazni, s. V, - tabiiy k.otish, ya’ni tabiiy i‹idatdan nobud bulgan mollar vazni, u. Chuchkachilik tez yetiluvchan va serpusht tarmok bulganligi uchun podadagi uzgarish va maxsulot yetishtirishni gri tashkil kilish maksadida poda xarakati rejasini oylar buyicha tuzish maksadga muvofiіshir. Oylik poda xarakatida chuchkalarning yoshi va ch‹insi buyicha gu- ruxlari, cheka bolalarini olish, chuchkalarni bir guruxdan boshka rypyxra utkazish, ularning urtacha sutkalik tirik vaznini usishi, jami vaznining ortishi xamda sotilishi oy sayin kursatib bori- ladi. Chuchkachilikning asosiy xususiyatlari shundaki, ona chuchkalar asosiy va bir marta ishlatiladigan ona chuchkalar guruxlariga bulinib, turlar buyicha (1-typ, 2-tur) baxor va yoz oylarida bola olinadigan kilib kochiriladi. Fakatgina chuchkachilikda asosiy ona chuchkalardan bir yilda ikki marta chuchka bolalari olish rejalash- tiriladi, bir marta ishlatiladigan ona chuchkalardan olingan nasl xam asosiy ona chuchkalar x.isobiga kushiladi. X.ap bir bolalashda asosiy ona chuchkalardan 9-10 tadan bola olish, bir marta ishlatila- digan ona chuchkalar bolalaganidan keyin bir oy semirtirilib yoki semizligi yetarli bulsa, Fridan- gri shtga sotilishi rejalash- tiriladi. Ma’lumki, 3—4 oylik chuchka bolalari yetkazib beruvchi reproduktor chuchkachilik xujaliklarida ona kalarning salmogi yukori buladi va shunga kura ta’mirlash uchun yosh urgochi chuchkalar asraladi. Ta’mirlash uchun asraladigan yosh urgochi chuchkalar asosiy podada yaroksizlikka chikarilgan chuchkalar salmogidan 3—4 % ortik bulishi kerak. Chorvachilikning x.ap bir tarmogi uchun tuziladigan poda xarakati rejasi mazkur chorvachilik turining ishlab chikarish das- turining asosini tashkil kilib, poda xarakati rejasiga kura chorva mollarining yem-xashakka, mexnat resurslari va ish xaki fondiga talabi, max.sulot yetiіvtirish, realizatsiya kilish x.ajmi va muddati, bino—inshootlar va mashina uskunalarga bulgan talablari ani›;lanadi va rejalashtiriladi. 18-bob. Koramolchilixni tatlxil »tish K.oramolchilikni ixtisoslashtirish va fermalar xajmi Uzbekistonda koramolchilik chorvachilikning yetakchi tarmogi bulib, jami shartli bosh molning 3/4 kismini tashkil etib, chorvachi— likning umumiy tovar maxsulotini 2/3 kismini beradi. Chorvani— likni, shu jumladan k.oramolchilikni istikboldagi rivojlanishi Va- zirlar Maxkamasining «K.ishlok x kaligini yanada chukur i ;tisodiy islox kilishning 1998—2000 yillarga muljallangan Dasturi»da maxsulot ishlab chikarishda tarkibiy uzgarishlar bulishi belgilab berilganidek, koramolchilik maxsulotlari ishlab chikarish xususiy sektorda amalga oshirilishi kuzda tutilgan. Shuning uchun xozirgi vaktda mavjud koramollarning 86,1 foizi, shu jumladan sigirlar- ning 90 foizi, bundan tashkari mamlakatimizda ishlab chikarilgan sutning 93,6 foizi, shtning 91,1 foizi xususiy sektorga tpi kel- mo’;da. Shuningdek, ta’kidlash urinlkki jumxuriyat mikyosida koramol va ka shti ishlab chikarishga ixtisoslashgan «Uz iztsutsanoat» davlat xissadorlik uyushmasi, aralash maxsulot: sht va sut ishlab chikarish bilan kisman kishlok xujaligi kooperativi (shirkat) x aliklaridagi fermerlar, nasl uchun ustiriladigan yosh mollarni ustirish va ularni sotish bilan davlatga karashli ixtisoslashgan naslchilik zavodlari, xujalik va fermalar shugullanadilar. Koramolchilik kaysi shakldagi korxonada rivojlantirilishidan katiy nazar ma’lum bir maxsulot turi: sht, sut yoki naslli mollar yetishtirishga ixtisoslashtirilgan bulishi shart. Shundagina koramolchilik maxsulotlari yetishtirish uchun eng kulay shart-sharo— itlarga, ya’ni kompyuter texnologiyasi va gen andislik yutuklarini joriy etishga kulay imkoniyat vujudga keladi, tarmokka tegishli fan-texnika tarakkiyoti amalga oshiriladi. Bu esa rakobatbardosh max.sulot yetishtirishni keskin kupaytirishga, maxsulot birligi xisobiga fi keladigan mexnat va moddiy pul xa- rajatlarini kamaytirish imkonini yaratib, ishlab chik.arish samara- dorligini ustirishga olib keladi. Korxonalar tasarrufida bulgan koramolchilik fermer xujaliklari va xususiylashtirilgan koramolchilik fermalarida ishlab chikarish munosabatlarini ta’rifi 15—n‹advalda berilgan. 15-jadval K.oramolchnlnkka nxtnsoslashgan feriyer va xususnylashtnrnlgan fermalarnda nshlab chnk.arnsh munosabatlarnnnng ta’rnfn
Download 133.48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||