Tashkil qiluvchi quruq qorishma mahsulotlar. Quruq qurilish qorishmalarini ishlab chiqarishda

CaO+H
2
O=Ca(OH)
2
+1160kDj(227kkal) 
So’ndirilgan va suvda yuvilgan ohak eritmasini maxsus xandaq hovuzga 
oqiriladi, hovuzdagi cho’kindi o’hak massasini kamida ikki hafta saqlash 
zarur. Shunda u so’ndirilgan hisoblanadi va ishlatish mumkin., aks holda 
so’nmagan aktiv ohak donalari so’nishda davom etadi va toshqotgan quruq 
suvoq qatlamida kengayib, pardoz sifatini buzadi. Havo ohagining sifat 
ko’rsatkichlari GOST 9179-77 talablari asosida me’yorlanadi.
3-rasm. Havo ohagi bog’lovchi moddasini ishlab chiqarish texnologik 
sxemasi 
PORTLANDSEMENT 
Portlandsement deb, ohaktosh, giltuproq va boshqa qo’shimcha 
unsurlardan ma’lum me’yoriy nisbatlarda tayyorlangan shixta aralashmasini 
pishirish darajasigacha kuydirish natijasida hosil bo’luvchi toshqol-klinker 
qotishmasini ma’lum miqdordagi gips toshi bilan qo’shib tegirmonda 
tortishdan hosil qilinuvchi kukunsimon moddaga aytiladi. 
Portlandsement kukunini tayyorlash jarayonida toshqol–klinkerga 
3,5% gacha gips toshi qo’shilib, maxsus zoldirli tegirmonlarda tortiladi. 
Portlandsement klinkerini pishirish uchun xom ashyo sifatida yuqori 
molekulyar kalsiy karbonat birikmalari (ohaktosh, bo’r, tuf, megellar) bilan 
giltuproqlar (og’ir loy, mergel loyi, loyli slaneslar) ishlatiladi. 

---

4-rasm. Portlandsement toshqol-klinkerini pishirish texnologik sxemasi.
Portlandsement klinkerini pishirishning xom ashyo turlariga ko’ra 
loyqa, quruq va aralash (kombinasiya) uslublari mavjud. Bu uslublarning 
har biri o’z xususiyatlariga, afzallik va kamchiliklarga ega. Aksariyat 
sement zavodlari loyqa uslubida klinker pishirishga ixtisoslashgan, biroq 
O’zbekistonda deyarli barcha zavodlar quruq uslubda ishlab chiqarish 
texnologiyasini 
qo’llashadi. 
Sababi 
quruq 
yoki 
kombinasiya 
texnologiyasida energiya tashuvchi shartli yonilg’i sarfi birmuncha iqtisod 
qilinadi. 
Loyqa uslubida tarkib tashkil etuvchi komponentlar zoldirli aylanma 
tegirmonda ko’p miqdordagi suv asosida tortiladi. Bnda suv miqdori quruq 
massaning 36...42% ni tashkil qiladi. Tegirmonda tortishdan suyuq 
oquvchan loyqasimon massa hosil bo’ladi va unga shlam deb nom beriladi. 
Hosil qilingan oquvchan loyqasimon-shlam suspenziyasi maxsus hovuz 
(shlam-basseyn)larida saqlanadi. Shlam-baseyendan loyqa quydirish uchun 
aylanma xumdonga jo’atiladi. Bu uslubda xom ashyo massani tashish va 
joydan-joyga ko’chirish ancha osonlashadi, bu amalni maxsus nasoslarda 
bajariladi, biroq bu usulda klinker pishirishga shartli yonilgi 1,5...2 
marotiba ko’p sarflanadi. 
Qurq usulda tarkib tashkil etuvchi komponentlar tegirmonda quruq 

---

holda tortiladi, hosil bo’lgan kukunsimon aralashmaga xom ashyo uni yoki 
shixta deb ataladi. Ushbu unsimon ashyoni aylanma xumdonlarda 
pishiriladi. Bu usulning asosiy kamchiligi, ko’p miqdordagi eng sifatli xom 
ashyo unining chang sifatida ko’tarilib uchib ketishidir. 
Kombinasiyalashgan aralash usulda xom ashyo uni suv bilan namlanib 
undan yirik va kichik o’lchamli zoldirsimon (granula) tayyorlanadi. Bunda 
xom ashyoning kuydirish va pishirish amallari jadallashib, shartli yonilg’i 
sarfi 20...30 % kamayadi. 
Xom ashyo unini (shlamni) loyqa usulida kuydirish uchun uzunligi 
150...230 m, diametri 5...7 m li aylanma xumdondan, quruq usulda 
kuydirilganda kaltaroq 60...95 m li aylanma xumdondan foydalaniladi. 
Kuydirish jarayonida dastlab xumdonga tushirilgan loyqa qurib 
kukunsimon holatga o’tadi, so’ngra 200...700 oS o’aroratda xom ashyo 
ichidagi organik birikmalar kuyadi, kimiyoviy bog’langan suv ajralib 
chiqadi, harorat ortib borishi bilan 1100 oS da kimiyoviy reaksiyalar 
boshlanadi va shu haroratda toshqol-klinker tarkibini tashkil qiluvchi asosiy 
minerallar hosil bo’la boshlaydi, bular: 
• 
Uch kalsiyli silikat (alit-deb nomlanadi) 3CaOxSiO2 (C3S)-40…65%; 
• 
Ikki kalsiyli silikat (belit) 2CaOxSiO2 (C2S)-15…40%; 
• 
Uch kalchiyli alyuminat (selit) 3CaOxAl2O3 (C3A)-3…15%; 
• 
To’rt kalsiyli alyumoferit 4CaOxAl2O3xFe2O3 (C4AF)-10…20%. 
Shunday qilib, portlandsement tshqol-klinkerinig asosiy tarkib tashkil 
qiluvchi minerali kalsiy silikatlari bo’lib, alit va belitning tarkibdagi 
umumiy miqdori 75...80% ni tashkil qiladi.
Aylanma xumdon ichidagi harorat darajasi 1300oS yetkazilganda tarkibdagi 
barcha kimiyoviy reaksiyalar nihoyasiga yetgan, biroq bir qadar erkin kalsiy 
oksidi qoladi. Shunda harorat 1300...1450 oS darajasigai ko’tariladi va 
natijasida xom ashyo minerallar kuyish holatidan qisman erish holatiga 
o’tadi bu jarayon toshqol-klinker pishirish deb ataladi. 
Aylanma xumdondan toshqol-klinker pishirig’i 10...40mm o’lchamli, 
yashil-qo’ng’ir tusli zoldir granula shaklidagi chiqadi, shundan so’ng 
toshqol donalarini 100...200 oS harorat darajasigacha zudlik bilan sovitiladi 
va yanada sovushi uchun mtall silindrsimon siloslarga solib qo’yiladi. 
Portlandsement klinkeridan sement hosil qilish uchun, uni gips toshi va 
boshqa qo’shimcha-unsurlar bilan birgalikda zoldirli aylanma tegirmonda 
tortiladi. 

---

5-RASM. Toshqol-klinkerdan portlandsement bog’lovchisini olish sxemasi. 
Shunday qilib, toshqol-klinker bu yuqori haroratda pishirish mahsuli, 
portlandsement esa yuqori mayinlikda tegirmonda tortilgan mahsulot.
Tegirmonda tortish jarayonida gips toshini qo’shishdan maqsad, sement 
qotish muddatini uzaytirish hisoblanadi, gips toshi qo’shilmasa klinkerning 
o’zidan tortilgan sement juda zudlik bilan qotib qoladi . Boshqa 
qo’shimcha unsurlar sementning xususyatlarini mukammallashtirish va 
klinker sarfini iqtisod qilish maqsadlarida qo’shiladi. 
Nazorat savollari: 
1. 
Bog’lovchi moddalarga ta’rif keltiring va QQQ tarkibida ishlatiluvchi 
bog’lovchi moddalarni qanday guruhlanadi? 
2. 
Gips bog’lovchi moddasining xom ashyo manbai va uni sifatlari 
ta’riflab bering; 
3. 
Xavoyi ohak bog’lovchi moddasi va uni ishlab chiqarilishi bayon 
eting; 
4. 
Portlandsement bog’lovchi moddasi va uni ishlab chiqarish uslublari , 
jarayonni tashkil etish haqqida bayon eting; 
5. 
Gips bog’lovchisi ishlab chiqarishning kimiyoviy knematik sxemasi 
va modifikasiyalari haqida bayon eting; 
6. 
Gips bog’lovchi moddasining β-modifikasiyasi haqida nimalarni 
bilasiz? 
7. 
Gips bog’lovchi moddasining α-modifikasiyasi haqida nimalarni 
bilasiz? 

---

8. 
Portlandsement ishlab chiqarishda qo’llaniluvchi asosiy xom ashyo 
manbai nima, bu xom ashyodan dastlabki jarayonda qanday tashkil etuvchi 
modda pishiriladi? 
9. 
Portlandsement toshqol-klinkeri tarkibini tashkil etuvchi minerallar 
haqida bayon eting; 
10. Portlandsement toshqol -klinker ishlab chiqarishning “quruq” va 
“Xo’l” usullarini ta’riflab berinng.