Tashqi iqtisodiy aloqalar tushunchasi, mohiyati va tasnifi…4

II-Bob. XALQARO SAVDO - TASHQI IQTISODIY
FAOLIYATNING ASOSIY SHAKLI.
2.1. Xalqaro savdo.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xalqaro savdo nazariyalarini ishlab chiqish quyidagi yo'nalishlarda amalga oshirila boshlandi:
1. Klassik maktab nazariyalarini rivojlantirishga va kengaytirishga yo'nal-tirilgan nazariyalar. Bu nazariyalarga misol qilib P. Samuelson va R. Djons-larning «maxsus ishlab chiqarish omillari» nazariyasini keltirish mumkin.
2. Klassik maktab nazariyalarini inkor etmagan holda xalqaro savdoning bu nazariyalarda o'rganilmagan jihatlarini tahlil qilishga yo'naltirilgan nazariyalar. Bu nazariyalarga misol qilib S. Linderning «kesishuvchan talab» nazariyasini keltirish mumkin.
3. Klassik maktab nazariyalarini inkor etuvchi va xalqaro savdoning yangi asoslarini topishga yo'naltirilgan nazariyalar.Bu nazariyalarga misol qilib «miqyos samarasi» nazariyasini, «xalqaro savdoning dinamik modeli» naza¬riyasini va B. Balassaning «tarmoq ichidagi savdo» nazariyasini keltirish mum¬kin.P. Samuelson va R. Djons o'zlarining «Maxsus ishlab chiqarish omillari» naza-riyalarida Xeksher-Olin nazariyasini rivojlantirish va kengaytirishga harakat qilish-gan. Xeksher-Olin nazariyasida ishlab chiqarish omillarining faqat ikki xil turi — kapital va mehnat inobatga olingan bo'lsa, «Maxsus ishlab chiqarish omillari» naza-riyasida ushbu omillar soni uchtaga yetkazildi, bular kapital, mehnat va yer omilla-ridir. Bundan tashqari, Samuelson-Djons nazariyasida ishlab chiqarish omillarini ikki guruhga bo'lish taklif etiladi:
Ishlab chiqarishning maxsus omillari — muayyan tarmoqlarda keng qo'lla-niluvchi va boshqa tarmoqlarda esa deyarli qo'llanilmaydigan ishlab chiqarish omillari.
Harakatchan omil — hamma tarmoqlarda keng qo'llaniluvchi va shu sababli tarmoqlararo erkin harakatlanuvchi ishlab chiqarish omili. Bu omilga misol qilib mehnat resurslarini keltirish mumkin.
Maxsus ishlab chiqarish omillari nazariyasi — xalqaro savdo rivojlanishining obyektiv asosini ichki nisbiy narxlarni bir-biridan farq qilishi tashkil etsa, bu holat-ning asosiy sababi mamlakatlarning maxsus ishlab chiqarish omillari bilan turlicha ta'minlanganligidan iboratdir.
Ko'plab iqtisodchi olimlar xalqaro savdoning aholi daromadiga ta'sirini o'rganishgan. Bu boradagi asosiy nazariyalarga quyidagilar kiradi:
1. Xeksher-Olin-Samuelson nazariyasi — xalqaro savdo mamlakatlarda gomogen ishlab chiqarish omillarining mutlaq va nisbiy narxlarining muvozanatlashuviga olib keladi. Bu esa gomogen ishlab chiqarish omillari egalarining daromadlarining barqarorlashuvini anglatadi.
2. Samuelson-Djons nazariyasi — mamlakatning xalqaro savdoda ishtirok etish natijasida eksport tarmoqlari uchun maxsus bo'lgan omil egalarining daromadi ko'payadi va import bilan raqobatlashuvchi tarmoq uchun maxsus bo'lgan omil egalarining daromadi kamayadi.
3. Stolper-Samuelson nazariyasi — xalqaro savdo ta'sirida narxi o'sadigan tovar-ni ishlab chiqarishda nisbatan intensiv foydalaniladigan omilning narxi ham o'sadi va aksincha, narxi pasaygan tovarni ishlab chiqarishda nisbatan intensiv foydalaniladigan omilning narxi pasayadi.
Demak, xalqaro savdo mamlakatlarning yalpi daromadiga ijobiy ta'sir ko'rsatish bilan birga ayrim omil egalarining turmush farovonligiga ham salbiy ta'sir ko'rsa-tishi mumkin ekan.
Demak, xalqaro savdo mamlakatlarning yalpi daromadiga ijobiy ta'sir ko'rsatish bilan birga ayrim omil egalarining turmush farovonligiga ham salbiy ta'sir ko'rsa-tishi mumkin ekan. Shu sababli mamlakatning xalqaro savdoda ishtirok etishdan olishi mumkin bo'lgan foyda-bu mamlakatning xalqaro savdo aloqalarida egal-lagan o'rniga bog'liq ekan.
Maksimal qiyosiy ustunlikka ega bo'lgan mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuv mutlaq ustunliklar bo'lmagan taqdirda ham foydalidir .. Mamlakat eng katta mutlaq ustunlikka ega (agar u ikkala tovarda ham mutlaq ustunlikka ega bo'lsa) yoki eng kichik mutlaq kamchilikka (agar u hech birida mutlaq ustunlikka ega bo'lmasa) tovarlarni eksport qilishga ixtisoslashishi kerak. Tovarlarning ayrim turlariga ixtisoslashuv ushbu mamlakatlarning har biri uchun foydali bo'lib, umumiy ishlab chiqarish hajmining o'sishiga olib keladi, savdo bir mamlakat boshqa davlatga nisbatan barcha tovarlarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo'lsa ham, turtki bo'ladi. Bu holatga misol tariqasida ingliz matolarini portugal vinosiga almashtirishni keltirish mumkin, bu esa har ikki davlatga ham foyda keltiradi. Mamlakatning haqiqiy boyligi uning fuqarolari uchun mavjud bo'lgan tovarlar va xizmatlardan iborat. Agar biron-bir davlat u yoki bu mahsulotni boshqa mamlakatlarga qaraganda ko‘proq va arzonroq ishlab chiqara olsa, demak u mutlaq ustunlikka ega bo‘ladi. Ba'zi mamlakatlar tovarlarni boshqalarga qaraganda samaraliroq ishlab chiqarishi mumkin. Mamlakat resurslari rentabelli tarmoqlarga oqib boradi, chunki mamlakat norentabel tarmoqlarda raqobatlasha olmaydi. Bu mamlakatda mehnat unumdorligi, shuningdek, ishchi kuchining malakasi oshishiga olib keladi; bir hil mahsulotlarni ishlab chiqarishning uzoq muddatlari samaraliroq ish usullarini ishlab chiqish uchun rag'batlantiradi. Tabiiy foydalari:
iqlim;
hudud;
resurslar.
Olingan imtiyozlar: ishlab chiqarish texnologiyasi, ya'ni turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoniyati.
20-asrning 2-yarmidan xalqaro ayirboshlash, M.Pebro taʼrifiga koʻra, “portlash xususiyatiga ega” boʻlgan paytdan boshlab jahon savdosi yuqori surʼatlarda rivojlana boshladi. JST so'nggi o'n yilliklarda jahon savdosi hajmi butun dunyo ishlab chiqarishidan ancha tez o'sib borayotganini ta'kidlaydi [6] . Shunday qilib, 1950-2000 yillar uchun. jahon savdosi 20 barobar, ishlab chiqarish esa 6 baravar oshdi. 1999 yilda jami eksport jahon ishlab chiqarishining 26,4% ni tashkil etdi, 1950 yildagi 8%. 1950-1998 yillarda. jahon eksporti 16 barobar oshdi. G'arb ekspertlarining fikricha, 1950-1970 yillar oralig'ini " oltin asr" deb ta'riflash mumkin.» xalqaro savdoni rivojlantirishda. 1970-yillarda jahon eksporti 5% gacha kamaydi, 1980-yillarda esa pasaydi. 80-yillarning oxirida u sezilarli jonlanishni ko'rsatdi. 20-asrning ikkinchi yarmidan boshlab tashqi savdoning notekis dinamikasi o'zini namoyon qildi. 1990-yillarda Gʻarbiy Yevropa xalqaro savdoning asosiy markazi edi. Uning eksporti AQShnikidan deyarli 4 baravar ko'p edi. 80-yillarning oxiriga kelib, Yaponiya raqobatbardoshligi bo'yicha yetakchi o'rinni egallay boshladi. Xuddi shu davrda unga Osiyoning "yangi sanoat mamlakatlari" - Singapur, Gonkong, Tayvan qo'shildi. Biroq, 1990-yillarning o'rtalariga kelib, Qo'shma Shtatlar raqobatbardoshligi bo'yicha yana dunyoda etakchi o'rinni egalladi. 2007-2008 yillardagi inqirozdan oldin , 1990-2000 yillar davomida jahon savdosi o'rtacha har yili 6% ga o'sdi2022-yil oktabr oyida JST 2023-yilda energiya va oziq-ovqat narxlarining keskin oshishi, shuningdek, foiz stavkalarining ko‘tarilishi tufayli jahon savdosi qisqarishi mumkinligi haqida ogohlantirdi. Ukrainadagi harbiy harakatlarning mumkin bo'lgan keskinlashuvi katta salbiy ta'sir ko'rsatadi. JST bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala 2023-yilda savdo hajmi avvalgi prognoz 3,4 foizga nisbatan atigi 1,0 foizga o‘sishi kutilmoqda, dedi JST bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala. ko'proq salbiy.
Jahon yalpi ichki mahsulotining 60% ga yaqini xizmatlar hissasiga toʻgʻri keladi, ularning katta qismi xalqaro savdoga (taʼlim, tibbiyot, davlat boshqaruvi, ulgurji va chakana savdo) obʼyekt boʻlmaydi. Bular savdo qilinmaydigan, ya'ni xalqaro savdoda qatnashmaydigan xizmatlardir. Jahon yalpi ichki mahsulotidagi tovarlar eksportining ulushi , undan jahon savdosida ishtirok etmaydigan xizmatlar jami jahon yalpi ichki mahsulotidan sezilarli darajada katta ( ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, deyarli yarmi ).
UNCTAD hisobotiga ko'ra (2013), tovar va xizmatlarning jahon savdosining o'sish sur'ati 2010 yilda ular tez tiklanganidan so'ng, 2011 yilda yana 5 foizga, 2012 yilda esa 2 foizdan kamroqqa kamaydi [8 ] . 2017 yilda jahon savdosining o'sishi 4,6 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2018 yilda u 3 foizga kamaydi. Tovar va xomashyo ulushi 80% ni, xizmatlar esa 20% ni tashkil etadi. Tovar va xomashyo savdosining yillik aylanmasi 2012 yilga kelib taxminan 20 trillion dollarni tashkil etadi.