Tashqi muhitning kishi organizmiga mexanik, elektrotermik, kimyoviy va nur ta’siri natijasida to'qima va a’zolarda anatomik va funksional o'zgarishlarning paydo boMishi shikastlanish deyiladi

CA О	cl и
Ui о	s в	2	ct
g		S	U*
OJ	IS		a
PQ	В		В

JS
СЛ
*C
CS
я
« Pm u


-e JL S Cl
и .2
e Ь
> СЯ 5Л
Ct О
Ph Sm &Л


237



MAVZU: ______________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________
Ruhan o‘z-o‘zini boshqarish keng ma’noda organizm barcha sistemalarining faoUigini boshqarishdir. Faollik barcha tirik mavjudodga xos bo‘lib, ulaming rivojini ta’minlaydi, mustaqil qiiib, javob kuchini belgilaydi. Biologik o‘z-o‘zini boshqarish-
da gomeostaz, ya’ni tana haroratining doimiyhgi, arterial qon bosimi, qon shaklli elementlarining bir xilligini misol keltirish mumkin. Ruhan o‘z-o‘zini boshqarish har bir insonning tashqi omillaming salbiy ta’sirini kamaytiruvchi imkoniyatidir. Ruhiy sog‘liq bu insonning ruhiy osoyishtalik, o‘z-o‘zini boshqara bilish, mustahkam kayfiyat, murakkab vaziyatlarga tez moslashib, undan chiqa bilish, qisqa vaqt ichida ruhiy osoyishtalikni tiklay olish qobiliyatiga ega bo‘lishdir. ,,Ruh“ bilan ,,tana“ning o‘zaro uzviyligi, boshqacha qilib aytganda organizmning ruhiy jarayonlar bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish natijasida buyuk fiziolog I. Pavlov ruhiy o‘zgarishlar
oqibati, albatta, a’zolar va sistemalar faoliyatiga ta’sir etishini isbotlab berdi, Ruhan o‘z-o‘zini boshqarish keng ma’noda organizm barcha sistemalarining faoUigini boshqarishdir. Faollik barcha tirik mavjudodga xos bo‘lib, ulaming rivojini ta’minlaydi, mustaqil qiiib, javob kuchini belgilaydi. Biologik o‘z-o‘zini boshqarish-
da gomeostaz, ya’ni tana haroratining doimiyhgi, arterial qon bosimi, qon shaklli elementlarining bir xilligini misol keltirish mumkin. Ruhan o‘z-o‘zini boshqarish har bir insonning tashqi omillaming salbiy ta’sirini kamaytiruvchi imkoniyatidir. Ruhiy sog‘liq bu insonning ruhiy osoyishtalik, o‘z-o‘zini boshqara bilish, mustahkam kayfiyat, murakkab vaziyatlarga tez moslashib, undan chiqa bilish, qisqa vaqt ichida ruhiy osoyishtalikni tiklay olish qobiliyatiga ega bo‘lishdir. ,,Ruh“ bilan ,,tana“ning o‘zaro uzviyligi, boshqacha qilib aytganda organizmning ruhiy jarayonlar bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish natijasida buyuk fiziolog I. Pavlov ruhiy o‘zgarishlar
oqibati, albatta, a’zolar va sistemalar faoliyatiga ta’sir etishini isbotlab berdi, Kuchli hissiyotlar yurak urishi bilan birga bo‘ladi. Bunda yuzning qizarganligi yoki oqarganligi qayd qilinadi (tomirlaming torayishi yoki kengayishiga qarab). Bu holatlaming ma2mimi va jadalligi shaxsning va organi2!mning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Ruhiy ta’sirlar bosh og‘rig‘ini yoki organizmdagi boshqa funksional buzilishiami keltirib chiqarishi mumkin. Shunga ko‘ra, bar bir shaxs o‘z-o‘zini zararli ta’sirlardan saqlashga erishishi lozim. Aks holda organizmda va ruhiyatda odam uchun og‘ir boMgan turli noxushliklar paydo bo‘ladi.
0‘z-o‘zini ruhan idora etishda o‘zini tarbiyalashning aha- miyati katta. 0‘z-o‘zini tarbiyalash uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin;

1. 
   o‘z-o‘zini va atrofdagilami kuzatish;
   
2. 
   o‘z-o‘zini va atrofdagilami nazorat qilish;
   
3. 
   o‘z-o‘zini majburlash;
   
4. 
   o‘z-o‘ziga hisobot berish.
   

Kuzatish natijasida salbiy va ijobiy xususiyatlar aniqlanib, nazorat ostiga olinadi. Salbiy xususiyatlami bartaraf etish uchun esa 0‘z‘0‘zini majburlash zarurati tug‘iladi. Buning natijasida salbiy xususiyatlar yo‘qoladi, buning uchun irodali bo‘lish kat­ta ahamiyatga ega. Lekin qanchalik o‘zini tarbiyalab, ruhiyati- ni, organizm faoliyatini to‘g‘ri boshqarmasin, ruhiy muvozanat turli omillar ta’sirida ham buzilishi mumkin. Bunday holatlar esa ruhiyatni muhofaza (himoya) qilish zaruratini tug‘diradi.
Ayniqsa tibbiyot xodimlari faoliyatida asabiy holatlar ko‘p uchraydi. Buning uchun ruhiyatni muhofaza qilish usullaridan foydalanish zarur, bularga quyidagilar kiradi:

1. 
   taqqoslash - identifikatsiya;
   
2. 
   moslashish - proyeksiya;
   
3. 
   e’tibomi chalg‘itish yoki o‘zgartirish;
   
4. 
   unutish yoki siqib chiqarish.
   

Autogen mashqlar
Bu usullami qo‘llash natijasida ruhiyatdagi salbiy ta’sirlar birmuncha kamayadi yoki bartaraf etiladi. Bu bilan ichki a’zolar faoliyatida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlaming oldi olinadi.
Turli xil ruhiy iztiroblarga barham berish, organizmni tetik- lashtirish maqsadida o‘z-o‘zini ishontirish usuli qo‘llaniladi. Bu mashqni 1909-yili nemis psixoterapevti logann Shuls tak- lif etgan. Bunda bemor muskullarini bo‘shashtirish va ma’lum maqsadni ko‘zlab o‘z-o‘zini ishontirish usullari yordamida o‘z ko‘nglida xotirjamlik, yaxshi kayfiyat va o‘z xatti-harakatlari- ga ishonish hissini paydo qiladi.
Ushbu muolajani bemoming o‘zi o‘tkazadi. Matnni shifokor beradi, keyin uni bemor murakkablashtirib va takomillashtirib boradi. Mashqning boshlang‘ich va oliy darajasi tafovut qilina­di. Boshlang‘ich darajasiga o‘z-o‘ziga ta’sir qilishning quyida­gi shartli ifodalari bilan bogiangan 6 ta mashq kiradi.

1. 
   ,,0‘ng qoiim og‘ir bo‘lib qoldi“.
   
2. 
   ,,0‘ng qo‘lim juda issiq“.
   
3. 
   „Yuragim osoyishta va bir tekis urib turibdi“.
   
4. 
   „Juda bemalol nafas olayapman“.
   
5. 
   „Quyosh o‘rilmasidan issiq chiqib turibdi“.
   
6. 
   „Peshonam muzdekkina bo‘lib turibdi“.
   

Kerakli ta’rif xayolan takrorlangandan keyin o‘sha zahoti tegishli sezgi aniq-ravshan paydo bo‘ladigan boisa, shunda har bir mashq o‘zlashtirib olingan deb hisoblanadi. Har qaysi seansning oxirida bemorlarga chuqur-chuqur nafas olib-chiqarib turish, tirsak bo‘g‘imini bukish va yozish mashqlarini bajarish taklif etiladi. Shundan so‘ng ular ko‘zlarini ochadilar. Har bir mashq ikki hafta davomida har kuni 3-4 martadan takrorlab turiladi va bitta mashq o‘zlashtirib olingandan keyingina navbatdagisiga o‘tiladi. Autogen mashqlaming „oliy bosqichi“ga I. Shuls tasawurlaming kishining shimdoqqina ko‘z o‘ngida aniq-ravshan gavdalantira olishga hamda o‘zini alohida holatga solishga o‘rgatuvchi mashqlami kiritadi, bu mashqlar odamnirig „o‘zini tuta bilishi“ uchun asos bo‘lgan.

MAVZU: ______________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________
Tug‘uruq murakkab fiziologik jarayon hisoblanadi. U homila- dor ayol organizmining hamma a’zolariga o‘zaro ta’sir o‘tkazishi natijasida paydo bo‘ladigan yetuk homilaning va homila tuxumi qismlarining tug‘ilishini o‘z ichiga oladi. Tug‘uruq bosManishining sabablari shu kungacha to‘liq aniqlanmagan. Bu ona va homilaning gormonal hamda asab-reflektor sistemasiga bog'liq, deb hisoblanib kelinadi. Homiladorlik oxirida estrogenlar miqdori keskin ko‘payadi, progesteron kamayib ketadi, bu bachadon muskullarining kuchli qisqarishiga sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, bachadon muskullarining reflektor qo‘z- g'aluvchanligi ortadi. Bosh miya qatlamida qo‘zg‘aIish va tormozlanish jarayoni o‘zgaradi. Homiladan onaning orqa miyasiga im- pulslar keladi. Bularning hammasi tug‘uruq faoliyati boshlanishiga olib keladi. Homiladorlikning oxirgi 1,5-2- haftasida homilador ayol organizmida tug'uruqqa tayyorgarlik yakunlanadi. Tug'uruqqa tayyorgarlik qator belgilarda namoyon bo‘ladi. Bu belgilar tez kunda tug‘uruq boshlanishi mumkinligini ko‘rsatadi. Tug'ishga 10-14- kun qolganda tug‘uruq ,,xabarchi“lari paydo bo4adi, ya’ni:

• 
  homilaning old qismi kichik chanoq og‘ziga taqaladi, natijada bachadon tubi balandligi bir qancha tushadi va homilador ayolning nafas olishi yengillashadi;
  
• 
  bachadon qo‘zg‘aluvchanligi kuchayadi, vaqt-vaqti bilan og‘riq paydo bo‘ladi, bu soxta dard hisoblanadi. Bu holat muntazam boMmaydi va bachadon bo‘yni ochilishiga yordam bermaydi;
  
• 
  homilador ayolning tana vazni kamaya boshlaydi;
  
• 
  bachadon bo‘ynidan ko‘p miqdorda shilimshiq ajralib chiqadi (shilimshiq tiqini ajralishi).^Homilador ayol bu holatni qog'onoq suvlari ketayotganligi deb taxmin qiladi. Tug'ish uzluksiz jarayon, uni to‘xtatib bo‘lmaydi. Tug'uruq shartsiz reflektorli akt, u bachadondagi homilani haydab chiqarish- ga yo‘naltirilgan harakatga bo‘ysunadi. U bachadon bo‘yni yetil- gandan keyin boshlanadi. Bachadon bo‘yni ,,yetilganligi“ qin orqali tekshirib ko‘rib aniqlanadi.,Bachadon bo‘yni butunlay yumshagan, 2 sm ga qisqargan, bachadon bo‘yni kanali bir barmoq o‘tkazadigan bo‘lib, ichki gumbaz orqali homilaning old qismini aniq paypaslab bilish mumkin. ,,Yetilgan“ bachadon bo‘yni chanoqning to‘g‘ri o‘lchamida joylashgan bo‘lishi kerak. Homilaning 28—41 haftali- gidagi tug‘uruq o‘z vaqtidagi tug'uruq deb aytiladi. 28 haftagacha bo‘lgan tug'ish vaqti erta tug‘uraq hisoblanadi. 41 haftadan keyingi tug'uruq muddati o‘tgan tug‘uruq deb hisoblanadi. Tug‘uruq 3 davrdan iborat: I — bachadon bo'yni ochilishi; II homilani haydash davri; III — yo‘ldosh tug‘Uish davri Tug'uruq boshlangan vaqtda ko‘zi yoriyotgan, tug‘gandan keyingisi esa ko‘zi yorigan ayol deb ataladi.
  

1.