Taxirova marjona isotsjon sizi davr xarajatlari auditini takomillashtirish

ming sum

№	Kursatkichlar	2018 yil 1 chorak		Jamiga nisbatan (%)		2019 yil 1 chorak	Jamiga nisbatan (%)		Farki
									(+,-)
1	2	3		4		5	6		7
1	Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan xarajatlar	18 870 002,50		55,85		21 533 125,90	53,02		2 663 123,40
2	Davr xarajatlari	14 910 784,30		44,13		19 078 944,30	46,98		4 168 160,00
3	Moliyaviy faoliyat buyicha xarajatlar	8 759,80		0,03		169,40	0,00		-8 590,40
Jami		33 789 546,60	100,00		40 612 239,60		100,00	6 822 693,00

“Uzagrosugurta” Aksiyadorlik jamiyatida 2019 yil 1 chorakda jami xarajatlar 2018 yil 1 chorakka nisbatan 6 822 693,0 ming sumga oshgan va utgan yilga nisbatan 1,2 barobarga kupaygan. Xarajatlarning keskin oshib ketishi, asosan sugurta tovonlarining keskin ortib ketishi xisobiga bulgan. Davr xarajatlari xam utgan yilga nisbatan oshgan (3.1-jadval). Umuman olganda, jami xarajatlar xam, davr xarajatlari xam oshgan. Mazkur xolatni salbiy baxolash lozim.
Davr xarajatlari, asosan mutlok summada urganiladi. Shuningdek, nisbiy darajasi va uzgarishlariga xam katta axamiyat beriladi. Davr xarajatlarining tovar aylanishiga yoki realizatsiya xajmiga bulgan nisbiy darajasi auditda muxim rol uynaydi. Shuning uchun auditning bu boradagi asosiy vazifasi-davr xarajatlarining fakat uzgarishini emas, balki bu uzgarishlarga taʼsir kiluvchi omillarga xam baxo berishga karatilishi lozim (3.2-jadval).
3.2-jadval
“Y3arpocyFypTa” Aksiyadorlik jamiyatida davr xarajatlari tarkibi va
dinamikasi auditi³⁵
ming sum

№	Kursatkichlar	2018 yil 1 chorak	Jamiga nisbatan (%)	2019 yil 1 chorak	Jamiga nisbatan (%)	Farki
						(+,-)
1	2	3	4	5	6	7
1	Sotish xarajatlari	40 518,40	0,27	335 729,80	1,76	295 211,40
2	Maʼmuriy xarajatlar	11 293 924,60	75,74	15 121 877,30	79,26	3 827 952,70
3	Boshka operatsion xarajatlar	3 576 310,90	23,98	3 621 337,20	18,98	45 026,30
Jami		14 910 753,90	100,00	19 078 944,30	100,00	4 168 190,40

Davr xarajatlari xam 2019 yil 1-chorakda 2018 yil 1-chorakka nisbatan 4168160,0 ming sumga yoki 28,0% ga oshgan. 110-satrdagi maʼmuriy xarajatlar 2018 yil 1-chorakda 11293924,6 ming sumni, 2019 yil 1-chorakda

3. 
   ming sumni tashkil etgan. 2018 yil 1-chorakda sotish xarajatlari summasi moliyaviy natijalar tugrisidagi xisobot 100-satrida 40548,8 ming sumni tashkil kilgan, lekin 2019 yil 1-chorakda ushbu satrda 335729,8 ming
   

sumlik sotish xarajatlari yozilgan. Utgan yilga nisbatan mazkur xarajat keskin oshib ketganligini kurish mumkin. Bu xolatni ijobiy baxolab bulmaydi.

■ 2017 yil ■ 2018 yil ■ 2019 yil 1-chorak2 1-chorak 1-chorak
15121,9

Sotish xarajatlari Maʼmuriy xarajatlar Bosh^a operatsion xarajatlar

1. 
   rasm. “UzagrosuFurta” Aksiyadorlik jamiyatida
   

67
davr xarajatlari dinamikasi
“Uzagrosugurta” Aksiyadorlik jamiyatida davr xarajatlari 2017 yil 1 chorak- 2019 yil 1-chorak davomida mutanosib ravishda usib kelmokda, 2019 yil 1-chorakda 2017 yil 1-chorakka nisbatan 5754.4 mln sumga oshgan. Davr xarajatlari tarkibida maʼmuriy xarajatlarning ulushi yukoridir (3.1-rasm). Bunga asosiy sabab jamiyat bulinmalarida maʼmuriyat xodimlarining ulushi yukoriligidadir. Auditor jamiyatni tekshirish davomida maʼmuriyatdagi xodimlarga xisoblangan ish xaklari, ragbatlantirish va mukofotlarni xujjatlar bilan asoslanganligiga eʼtibor karatishi zarur.
Yukoridagi jadvallarga muvofik davr jarajatlarini tekshirishda davr xarajatlarinin xar bir xarajat moddalariga eʼtibor karatish zarurligini kurishimiz mumkin. Shu sababdan davr xarajatlari auditini utkazish mobaynida xarajat moddalari buyicha kengaytmasini kursatib beruvchi jadvallardan foydalanish maksadga muvofik deb xisoblaymiz va auditor tomonidan kuyidagi jadvallarni tuldirilishini tavsiya kilamiz:

• 
  maʼmuriyat va savdo xodimlarining lavozim maoshi va ustama xaklari tugrisida maʼlumot(1-ilova);
  
• 
  maʼmuriyat va savdo xodimlariga xisoblangan mukofotlar tugrisida maʼlumot(2-ilova);
  
• 
  maʼmuriyat va savdo xodimlariga xisoblagan shaxsiy transport xizmati buyicha kompensatsiya tugrisida maʼlumot(Z-ilova);
  
• 
  maʼmuriyatdagi va savdodagi transport vositalariga sarflangan YOMM (yokilgi moylash materiallari) xarajatlari, benzin,gaz va x.k.z.lar tugrisida maʼlumot(4-ilova);
  
• 
  maʼmuriyatdagi va savdodagi transport vositalarining taʼmirlash xarajatlari tugrisida maʼlumot(5-ilova);
  
• 
  maʼmuriy boshkaruv extiyojlari uchun binolar ijarasi tugrisida maʼlumot(b-ilova);
  
• 
  maʼmuriyat va savdo xodimlarining xizmat safari xarajatlari tugrisida maʼlumot(7-ilova);
  
• 
  kadrlar tayyorlash va kayta tayyorlash xarajatlari tugrisida maʼlumot(8-ilova);
  
• 
  maslaxat va axborot ishlariga xak tulash xarajatlari tugrisida maʼlumot(9-ilova);
  
• 
  bola ikki yoshga tulgungacha nafaka puli tugrisida maʼlumot (10-ilova);
  
• 
  maʼmuriyatdagi va savdodagi xodimlarga berilgan moddiy yordam tugrisida maʼlumot(11-ilova);
  
• 
  bekor kilingan shartnomalar tugrisida maʼlumot(12-ilova).
  

Yukoridagi jadvallarning barchasi davr xarajatlarini
umumlashtiruvchi jadvalga muvofik kelishi zarur.
Bu jadvallar orkali auditor davr xarajatlarining tarkibini yakkol kurish imkoniga ega buladi degan fikrdamiz.
Mavzu doirasida kilingan izlanishlar natijasida xulosa kilib aytish mumkinki, davr xarajatlarining xakikiy xajmi va bazis yillarga nisbatan uzgarishi, avvalo, tovar aylanishi xajmining uzgarishi bilan kisman boglik buladi. Chunki, davr xarajatlari elementi tarkibida ayrim shunday xarajat moddalari mavjudki, ular ishlab chikarish xajmi va sotish darajasi bilan uzviy bogliklik munosabatlarini ifodalaydi. Bular:

• 
  sotuvchi xodimlarning ish xaki;
  
• 
  ijtimoiy sugurta ajratmalari;
  
• 
  turli xil sotish xarajatlari;
  
• 
  realizatsiya xajmiga mutanosiblikda maʼmuriy va boshka xodimlar ish xaklarining uzgarishi va xokazo xarajatlarni keltirish mumkin.
  

Tovar aylanishi xajmi oshsa, davr xarajatlari xajmi xam oshadi va aksincha. Xususan, mazkur sharoitda xarajat moddalarining uzgaruvchan va doimiy xarakterlarni kasb etishi xamda turlarga ajratilishiga eʼtibor karatilmogi lozim. Shu boisdan, davr xarajatlari tarkibida xisobga olinuvchi va realizatsiya xajmiga alokadorligi jixatidan uzgaruvchan va doimiy xarajat moddalarining tugri tartiblanishi xamda ularning realizatsiya xajmining uzgarishiga muvofik uzgarishlarini belgilashga katta axamiyat berish tavsiya etiladi.
Auditor davr xarajatlarini auditini utkazishda xarajatlarni baxolashi va kurib chikishi zarur xisoblanadi. Bunda biz “Muxim buzib kursatishlar risklarinitadbirkorlik subʼetini va uning muxitini bilish asosida aniklash va baxolash” nomli 315-sonli xalkaro audit standarti³⁶ni kullashni maksadga muvofik deb xisoblaymiz. Ushbu standartning “tadbirkorlik subʼektining moliyaviy natijalarini baxolash va kurib chikish” nomli bandini xarajatlarni baxolashda amalda kullash zarur deb xisoblaymiz.
Mazkur standartning A36-bandida kuyidagicha keltirilgan: tadbirkorlik subʼektining raxbariyati va boshka shaxslar uzlari muxim deb xisoblagan jixatlarni baxolaydilar va kurib chikadilar. Faoliyat natijalarini tashki va ichki baxolash tadbirkorlik subʼektiga maʼlum darajada bosim utkazadi. Bu bosim, uz navbatida, tadbirkorlik subʼekti raxbariyati tadbirkorlik subʼekti faoliyati natijalarini yaxshilash yoki moliyaviy xisobotni buzib kursatish maksadida choralar kurishiga turtki berishi mumkin. Binobarin, tadbirkorlik subʼekti faoliyatining natijalariga berilgan baxoni bilish auditorga reja kursatkichlariga erishishni taʼminlashga majburlovchi bosim tadbirkorlik subʼekti raxbariyati muxim buzib kursatishlar, shu jumladan firibgarlik bilan boglik muxim buzib kursatishlar riskini kuchaytiradigan xarakatlarni bajarishiga turtki berishi mumkinmi, degan masalani kurib chikishda yordam beradi.
Yukoridagi banddan kurinib turibdiki, bosim natijasida muxim buzib kursatishlar bulishi mumkin, davr xarajatlarini baxolashda xam auditor tadbirkorlik subʼekti raxbariyati tadbirkorlik subʼekti faoliyati natijalarini yaxshilash yoki moliyaviy xisobotni buzib kursatish maksadida davr xarajatlari tarkibida muxim buzib kursatishlar bor yukligini aniklashi zarur.
Mazkur standartning A36-bandida kuyidagicha keltirilgan⁶⁹: tadbirkorlik subʼekti raxbariyati moliyaviy natijalarni baxolash va kurib chikishda foydalanadigan xamda auditor tomonidan kurib chikilishi mumkin bulgan ichki axborotga misol kilib kuyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  faoliyatning asosiy (moliyaviy va nomoliyaviy) kursatkichlari xamda asosiy koeffitsiyentlar, trendlar va operatsion statistika;
  
• 
  moliyaviy natijalarni oldingi davr bilan takkoslab taxlil kilish;
  
• 
  budjetlar, prognozlar, farklar taxlili, segmentlarga doir axborot, bulinmalar, departamentlar yoki boshka tashkiliy darajalar faoliyatining natijalari tugrisida xisobotlar;
  
• 
  xodimlar ishi natijalarini baxolash va ragbatlantirishga oid siyosat;
  
• 
  tadbirkorlik subʼekti faoliyatining natijalarini rakiblar faoliyati natijalari bilan solishtirish.
  

Yukoridagi standartning A36-bandiga kura, auditor davr xarajatlari auditini amalga oshirishda auditor tomonidan davr xarajatlarini baxolash va kurib chikishda foydalaniladigan ichki axbortlar kuyidagilar deb xisoblaymiz:

• 
  davr xarajatlari bilan boglik operatsion statistika;
  
• 
  davr xarajatlarini oldingi davr bilan takkoslab taxlil kilish;
  
• 
  davr xarajatlari smetasi, farklar taxlili, segmentlarga doir axborot, bulinmalar, departamentlar yoki boshka tashkiliy darajalarning davr xarajatlari tugrisida maʼlumotlar;
  
• 
  maʼmuriyat va savdodagi xodimlar ishi natijalarini baxolash va ragbatlantirishga oid siyosat;
  
• 
  tadbirkorlik subʼekti bulinmalari yoki dyepartamentlarining davr xarajatlarini uzaro solishtirish.
  

Ichki baxolashlar davr xarajatlari buyicha kutilmagan natijalar yoki
tendensiyalarni namoyon etishi va bu tadbirkorlik subʼekti raxbariyatini
ularning sababini aniklash va vaziyatni unglashga (shu jumladan ayrim
xollarda buzib kursatishlarni aniklash va tuzatishga) karatilgan choralarni
kurishga majbur etishi mumkin. Davr xarajatlarini baxolash auditorga
moliyaviy xisobotda bayon etilgan tegishli axborotni buzib kursatish
risklari amalda mavjudligini kursatishi xam mumkin. Masalan, xujalik
68
yurituvchi subʼektning biror bulinmasida davr xarajatlarini baxolash xujalik yurituvchi subʼektning ayni shu soxada ishlaydigan boshka bulinmalarining davr xarajatlarini usishi bilan takkoslaganda gayrioddiy darajada jadal usish yoki kamayish kayd etilayotganini kursatishi mumkin. Bunday axborot, ayniksa boshka omillar, xususan faoliyat natijalariga asoslangan mukofotlar yoki ragbatlantiruvchi mukofotlar bilan birikkan xolda, tadbirkorlik subʼekti raxbariyati moliyaviy xisobotni tayyorlashga nisbatan xolisona yondashmagani riski mavjudligidan darak berishi mumkin.

2. 
   Davr xarajatlari auditining natijalarini rasmiylashtirish tartibini takomillashtirish
   

“Makroiktisodiy barkarorlikni yanada mustaxkamlash va iktisodiy usishning yukori surʼatlarini sakdab kolish, jumladan, Davlat budjeti barcha darajada mutanosib, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi
70
barkaror bulishini taʼminlash - eng muxim ustuvor vazifamizdir ”-deb prezidentimiz Sh.Mirziyoev uz nutkida taʼkidlab utdi.
Xrzirgi kunda mamlakatimizda iktisodiy isloxotlarni amalga oshirish jarayonida avvalambor xujalik subʼektlarini ishlab chikarishini ayniksa amaldagi jixatini taxlil kilishga aloxida axamiyat berish maksadga muvofikdir. Chunki, xujalik yuritishning zamonaviy usullaridan kelib chikkan xolda ushbu turdagi taxlilni utkazishda rejalarni bajarishga emas, balki ulardan tafovutlarni joriy taxlil kilishga kuprok eʼtibor beriladi va bu ishlab chikarish faoliyatini tezkor nazorat kilishning samarali vositasi bulib xizmat kiladi. Tekshirilgan korxonaning moliya- xujalik faoliyati xisobidagi kamchiliklar bartaraf etilganda va moddiy, mexnat va moliyaviy resurslardan okilona foydalanilish taʼminlanganda, tekshiruv yakunlangan xisoblanadi. Tekshiruvning borishi davomida aniklangan va Xujalik yurituvchi subʼektlar faoliyatida jiddiy uzgarishlarni talab kilmaydigan va bulinma raxbari vakolatiga kiruvchi uzgarishlarni tekshiruv davomida bartaraf etish zarur. Shu urinda auditor tomonidan yigilgan dalillarning ishonchliligi muxim axamiyat kasb etadi.
Davr xarajatlari auditini amalga oshirishda auditor tuplangan dalillar yetarliligini baxolashda ushbu xolatlar aniklangan boskichni (rejalashtirish, audit utkazish) xisobga olishi kerak.
Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baxolash va batafsil tekshirish rejalari xam eʼtiborga olinishi lozim. Agar bunday xolatlar rejalashtirish boskichida aniklangan va xisobga olingan bulsa, unda auditor davr xarajatlari buyicha tuplangan dalillarning yetarliligiga va rejalashtirilgan xamda kushimcha. auditorlik amallarini bajarishning maksadga muvofikligiga baxo berishi zarur.
Davr xarajatlari tekshiruvining asosiy boskichlarini utkazish natijalari audit utkazishdan kuyilgan maksadga erishilganlik darajasini baxolagan xolda auditorning ishchi xujjatlarida kayd kilinishi lozim.
Buxgalteriya xisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar (yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va kursatilgan xizmatlar uchun) joriy davrdagi xisobda va shu davr uchun tuzilgan xisobotda aks ettirilishi kerak. Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan sung tayyorlangan materiallar xarakati tugrisidagi xisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va majburiyatlarning balansda tugri aks ettirilganligini tekshirish maksadida kuyidagicha takkoslanishi maksadga muvofik:

1. 
   mavjud koldiklarni schyot-fakturalar maʼlumotlari, moddiy javobgar shaxslar xisobotlari va tulov xujjatlari bilan solishtirish. Agar debitor va kreditor karzlarning mikdori xujalik yurituvchi subʼekt moliyaviy axvoli uchun sezilarli darajada bulsa, auditorlar xisobga olishning tugriligi va anikligini tekshirishi, shuningdek, xisob maʼlumotlari buyicha majburiyatlarning oshirib kursatilmaganligini
   

70
aniklashlari lozim. Bu xolda dastlabki xujjatlar maʼlumotlari analitik xisob registrlarida (jurnallar, oborot yoki saldo vedomostlari) aks ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta koldiklilaridan boshlab (chunki ular buyicha oshirib kursatish extimoli kuprok) solishtiriladi. Olingan maʼlumotlar buyicha xisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni xisob registrida ikki marta aks ettirish va shunga uxshash) majburiyatlar (debitor va kreditor karzlar) oshirib kursatilish xolatlarining katta-kichikligini baxolash zarur.

2. 
   mol yetkazib beruvchilar va boshka kontragentlar bilan xisob- kitoblarni tasdiklash. Audit utkazish chogida bunday tasdikni olish majburiy emas. Lekin, ushbu amal kupchilik xollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan, maʼmuriyat uchun olingan tovarlar buyicha mol yetkazib beruvchilardan olingan javoblar kuyidagilarni tasdiklash uchun ishlatilishi mumkin:
   

• 
  mol yetkazib beruvchilar buyicha debitor karzlar ularning asosli daʼvosi bulib xisoblanadi;
  
• 
  buxgalteriya xisobi maʼlumotlari mol yetkazib beruvchilarga barcha mavjud karzlarni uzida aks ettiradi;
  
• 
  sotib olingan moddiy resurslar, kursatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar tegishli xisobot davrida aks ettirilgan.
  

Bunda audit utkazish chogida kontragentlardan tasdigini olish zarurligi tugrisida guvoxlik beradigan omillarni belgilab kuyish kerak: xaridlarni ichki nazorat kilish tuzulmasining bushligi, moliyaviy muammolar, tovar-moddiy boyliklar buyicha koldiklar chikarishda yoki karzdorlarni tekshirishda yul kuyilgan xatolar tugrisidagi faktlar, bir necha mol yetkazib beruvchilardan kilingan katta xaridlar, xaridlar tugrisidagi xisobot buxgalteriya balansini tuzish sanasiga
71
tayyorlanmagan.
Tasdiklash ishlarining natijalarini umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baxolash zarur. Bunda karzlarning yozma va ogzaki shaklda tasdiklangan mikdori va axamiyatliligi baxolanadi. Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish kabul kilingan. Yozma tasdiklarning ishonchliligi ularning tugri rasmiylashtirilishiga boglik. Tasdiklar ishonchliligining taxlilidan kelib chikib, tasdiklangan va tasdiklanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning ishonchliligi tugrisida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar yetarliligi baxolanadi;
Debitor va kreditor karzlar analitik xisobi maʼlumotlarining tengligini tekshirish. Dastlabki xujjatlarni tekshirib chikish yoki debitor va kreditor karzlar tasdigini olish munosabati bilan auditorlar xisob-kitoblarni xisobga oladigan analitik xisob registrlarini tekshirib chikishi, xamda ularni Bosh daftar maʼlumotlari bilan takkoslashi lozim.
X,isob-kitob muomalalari xisobga olinadigan schyotlarni taxlil kilishda kuyidagilar aniklanishi mumkin:

• 
  mansabdor shaxslar, direktorlar, raislar, shuʼba va tobe korxonalarga va boshka uzaro boglik tomonlardan karzlar summalari;
  
• 
  davr sarflari bilan boglik xisob-kitoblarga doir xaddan tashkari kata tuzatishlar;
  
• 
  daʼvo muddati utib ketgan yoki utayotgan tulanmay kolgan schyot fakturalar.
  

Barcha belgi kuyilgan summalar yakuniy ishchi xujjatlarini tayyorlashda taxlil kilinishi va xisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshka olingan dalillar bilan takkoslash maksadga muvofik. Masalan, daʼvo muddati utib ketayotgan tulanmay kolgan schyotlar va mol yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitoblar buyicha debet koldiklarning aniklangan summalariga maʼlumotlar muvofikligi tugrisida tasdik olinishi mumkin.³⁷ Bu xolda auditor analitik xisob maʼlumotlarining ishonchliligi xakida yetarli dalillarga ega buladi. Agarda olingan tasdiklar natijalariga kura kontragentda bunday karzdorlikning yukligi aniklansa, u xolda auditor analitik xisob maʼlumotlarini ishonchsiz deb baxolashi mumkin.
Analitik xisob registrlari maʼlumotlarini Bosh daftar bilan takkoslash mijoz tomonidan vakti-vakti bilan utkaziladigan nazorat tadbiri bulib xisoblanadi. Koidaga kura, auditorlar kilingan takkoslashlarni, aniklangan gayrioddiy summalarni taxlil kiladi, jami summalarni kayta jamlab chikadi.
Davr xarajatlari auditini rasmiylashtirishda auditor “moliyaviy xisobotlar tugrisida fikr xosil kilish va xisobot (xulosa) berish” nomli auditning xalkaro standartiga muvofik, davr xarajatlari buyicha fikr xosil kilishi lozim deb xisoblaymiz.
Mazkur standartnig “moliyaviy xisobotlar buyicha fikr xosil kilish” bandida kuyidagicha fikr bildirilgan:

• 
  auditor moliyaviy xisobotlar barcha muxim jixatlarda moliyaviy xisobotlarni takdim etish uchun kullaniladigan asosiga muvofik tayyorlangani xususida fikr xosil kilishi lozim.
  
• 
  mazkur fikr xosil kilish uchun auditor moliyaviy xisobotlarda firibgarlik yoki xato tufayli yuzaga kelgan muxim buzib kursatishlar bor - yukligi xususida okilona ishonchga asoslangan xulosa chikarishi lozim.
  

Davr xarajatlari auditini rasmiylashtirishda auditor yukoridagi bandlarga muvofik, muxim buzib kursatishlar bor-yukligi xususida okilona, ishonchli, asoslangan xulosa chikarishi lozim. Bunday xulosa kuyidagilarni xisobga olishi kerak:

• 
  auditorning davr xarajatlari buyicha yetarlicha tegishli auditorlik dalillari olingan-olinmagani tugrisidagi xulosasini;
  
• 
  auditorning davr xarajatlari buyicha tuzatilmagan buzib kursatishlar aloxida-aloxida yoki jamuljam xolda muxim yoki muxim emasligi tugrisidagi xulosasini;
  
• 
  tadbirkorlik subʼekti xisob yuritish amaliyotining sifat jixatlarini, shu jumladan tadbirkorlik subʼekti raxbariyati muloxazalarida mavjud bulishi mumkin bulgan noxolislik alomatlarini kurib chikishni uz ichiga olgan baxolarni, bunda auditor davr xarajatlari barcha muxim jixatlarda davr xarajatlari uchun kullaniladigan asosiy talablariga muvofik tayyorlanganini baxolashi lozim.
  

Auditor moliyaviy xisobotlarni takdim etish uchun kullaniladigan asosiy talablarini inobatga olgan xolda davr xarajatlari buyicha kuyidagilarni baxolashi lozim:

• 
  davr xarajatlari xisobini yuritishda xisob siyosatiga amal kilinganmi;
  
• 
  davr xarajatlariga mansub maʼlumotlar urinli, ishonchli, kiyosiy va tushunarlimi;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha kullanilgan terminologiya, shu jumladan xar bir moliyaviy xisobotning nomi makbulmi.
  

Davr xarajatlari auditini rasmiylashtirishda auditor “moliyaviy xisobotlar tugrisida fikr xosil kilish va xisobot (xulosa) berish” nomli auditning xalkaro standartning 14-bandida kuyidagilar keltirilgan:
Agar moliyaviy xisobotlar xakkoniy takdim etish asosiga muvofik tayyorlangan bulsa, talab etiladigan baxolash moliyaviy xisobotlarda xakkoniy takdim etish kay darajada taʼminlangani xam kurib chikiliti lozim. Moliyaviy xisobotlar xakkoniy takdim etishni taʼminlashi yoki taʼminlamasligini auditor tomonidan baxolash kuyidagilarni kurib chikishni uz ichiga olishi lozim:

• 
  moliyaviy xisobotlarning umumiy ifodalanishi, tarkibiy tuzilishi va mazmunini;
  
• 
  moliyaviy xisobotlar, shu jumladan ilova kilinayotgan izoxlarda ular uchun asos bulgan operatsiyalar va xodisalar xakkoniy takdim etishni taʼminlaydigan tarzda aks ettirilganmi.
  

Auditor moliyaviy xisobotlarda moliyaviy xisobotlarni takdim etish uchun kullaniladigan asosiga xavola yoki uning tavsifi bor-yukligini baxolashi lozim.
Yukoridagilardan kelib chikib, davr xarajatlari auditi buyicha auditor tomonidan baxolash kuyidagilarni kurib chikishni uz ichiga olishi lozim:

• 
  davr xarajatlarining umumiy ifodalanishi, tarkibiy tuzilishi va mazmunini;
  
• 
  davr xarajatlari uchun asos bulgan operatsiyalar va xodisalar xakkoniy takdim etishni taʼminlaydigan tarzda aks ettirilganmi.
  

Yayukoridagi baxolashlardan sung auditor davr xarajatlari auditining natijalarini rasmiylashtirishda davr xarajatlari buyicha ishonchli xamda okilona fikr bildirishi mumkin deb xisoblaymiz, shu sababdan davr xarajatlari auditini natijalarini umumlashtirishda “moliyaviy xisobotlar tugrisida fikr xosil kilish va xisobot (xulosa) berish” nomli auditning xalkaro standartining 10-15 bandlariga muvofik davr xarajatlari buyicha fikr xosil kilish muxim deb xisoblaymiz.
SH bob buyicha xulosa
Respublikamizda audit bozori barkaror rivojlanayotgan sunggi yillarda iktisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash jarayonlariga aloxida eʼtibor berilmokda. Zero, auditorlik xizmatiga bulgan extiyoj yildan-yilga oshib borayapti.
Shu urinda davr xarajatlarini auditini takomillashtirish muxim masalalardan xisoblanadi.
Dissertatsiyaning ushbu bobida davr xarajatlari auditini utkazishni takomillashtirishga tuxtalib utdik. Davr xarajatlariauditini utkazilish tartibi xamda xalkaro audit standartlari orkali auditni
75
takomillashtirish masalalarini kurib chikdik. Ushbu bobda davr xarajatlari auditida davr xarajatlarini baxolashga xamda takkoslash masalalari juda muximdir, chunki xarajatlarni baxolash yoki ulrni boshka bulinmalar xarajatlari bilan takkoslash davr xarajatlarining kaysi tomonlariga eʼtibor karatish zarurligini belgilab oladi.
Ichki baxolashlar davr xarajatlari buyicha kutilmagan natijalar yoki tendensiyalarni namoyon etishi va bu tadbirkorlik subʼekti raxbariyatini ularning sababini aniklash va vaziyatni unglashga (shu jumladan ayrim xollarda buzib kursatishlarni aniklash va tuzatishga) karatilgan choralarni kurishga majbur etishi mumkin. Davr xarajatlarini baxolash auditorga moliyaviy xisobotda bayon etilgan tegishli axborotni buzib kursatish risklari amalda mavjudligini kursatishi xam mumkin. Masalan, xujalik yurituvchi subʼektning biror bulinmasida davr xarajatlarini baxolash xujalik yurituvchi subʼektning ayni shu soxada ishlaydigan boshka bulinmalarining davr xarajatlarini usishi bilan takkoslaganda gayrioddiy darajada jadal usish yoki kamayish kayd etilayotganini kursatishi mumkin. Bunday axborot, ayniksa boshka omillar, xususan faoliyat natijalariga asoslangan mukofotlar yoki ragbatlantiruvchi mukofotlar bilan birikkan xolda, tadbirkorlik subʼekti raxbariyati moliyaviy xisobotni tayyorlashga nisbatan xolisona yondashmagani riski mavjudligidan darak berishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvining samaradorligi nafakat uning sifatli utkazilishiga, balki aniklangan natijalarni uz vaktida umumlashtirilishi va rasmiylashtirilishiga xam bevosita boglikdir. Shu sababdan auditor davr xarajatlari buyicha fikr shakllantirilishida xam baxolashga eʼtibor karatishi zarur.