Taxirova marjona isotsjon sizi davr xarajatlari auditini takomillashtirish

45

2.4-jadval
AUDIT DASTURI²⁶
Audit bulimi: Davr xarajatlari Tekshirilayotgan tashkilot: “Uzagrosugurta” AJ
Audit davri: 10.03.2019-25.03.2019
Kishi-soatlar soni: 120 soat
Auditorlik guruxi raxbari: S.Saydaxmedov Auditorlik guruxi tarkibi: F.Eulomov, M.Masharipov, S.Djalilov
Rejalashtirilayotgan auditorlik riski 0,0166
Rejalashtirilayotgan muximlik darajasi 5%

№	Audit bulimlari buyicha auditorlik tadbirlari ruyxati	Utkazish davri	Bajaruvchi	Auditorning ish xujjatlari
1.	Sotish xarajatlarini tekshirish	10.03.2019 y	F.Gulomov	Korxona sarf- xarajatlari xdkida maʼlumot
2.	Maʼmuriy boshkaruv xarajatlarini tekshirish	10.03.2019 y	M.Masharipov	Korxona sarf- xarajatlari xdkida maʼlumot
3.	Boshka operatsion xarajatlarni tekshirish	11.03.2019 y	S.Djalilov	Korxona sarf- xarajatlari xdkida maʼlumot

Auditorlik guruxi raxbari: S.Saydaxmedov

Auditor uz rejasini tekshiriladigan korxona raxbariyati va xodimlari bilan muxokama kilishi mumkin. Bu utkaziladigan auditning taʼsirchanligini oshirish va auditorlik amallarini korxona xodimlari faoliyati bilan muvofiklashtirishga imkon yaratadi.
Auditor rejani yaxshi va sifatli tuzish xamda ishlarning kutilayotgan xajmini anik xisobga olish uchun eng avvalo:

• 
  auditorlik tekshiruvi utkazish shartnomasi shartlarini urganishi;
  
• 
  utkaziladigan auditning eng muxim masalalarini ajratib olishi;
  
• 
  maxsus eʼtibor talab kiladigan shartlarni aniklashi;
  
• 
  tekshiriladigan korxona faoliyatining predmetini xisobga olgan xolda yangi konunlar, nizomlar, yuriknomalar va boshka alokador meʼyoriy xujjatlarning auditga taʼsirini urganishi;
  
• 
  tekshiriladigan korxonaning xisob tizimi va ichki audit tizimining ishonchlilik darajasini aniklashi;
  
• 
  ichki auditorlarning ishlarini va ularni auditga jalb kilish mumkinligini taxlil kilishi;
  
• 
  korxonaning aloxida balansga ajralib chikarilgan filiallari, vakolatxonalari, bulimlari va maxsus bulinmalarida audit utkazish maksadga muvofikligini urganishi;
  
• 
  ekspertlarni jalb kilish zarurligini aniklanishi lozim.
  

Auditorlik tekshiruvi chogida audit rejasiga tuzatishlar kiritilishi
mumkin. Auditorlar tekshiruv vaktida ular tomonidan bajariladigan ishlarning xajmi va sifatini tasdiklaydigan, asosiy xujjatlardan bulib xisoblangan, ish xujjatlarini tuzishlari lozim. Bu xujjatlar ixtiyoriy shaklda tuzilib, ularda mijoz tugrisidagi zarur maʼlumotlar; bajariladigan ishlarning batafsil bayoni bulishi lozim. Xususan kuyidagilar kursatiladi: tekshiruv utkazish uslubi (yoppasiga yoki tanlab), yoki tekshiriladigan xujjatlarning xajmi; tekshiruv natijasida aniklangan kamchiliklar; tekshiruvga takdim etilmagan dastlabki va boshka xujjatlar ruyxati; amaldagi konunchilikka mos kelmasliklar; aniklangan kamchiliklarni bartaraf kilish usullari tugrisida auditorning fikrlari; mijozining moliya-xujalik faoliyatini yaxshilashga karatilgan boshka tavsiyalar. shuningdek, ish xujjatlarida: mijoz-korxonaning ichki xujalik nazorat tizimini (ushbu tizimning ijobiy tomonlari va salbiy jixatlarini ajratib kursatgan xolda); utgan yildagi audit dasturi va uning natijalarini aks ettirish zarur. Ish xujjatlari auditning yaxshi rejalashtirilganligini, tuplangan maʼlumotlar ishonarliligini, auditorlik xulosasining amalga oshirilgan audit natijalariga muvofikligini tasdiklashi lozim. Zarur xollarda auditor xakikatan xam aynan shunday auditorlik xulosasi tuzish uchun yetarli guvoxliklar tuplanganligini xam baxolashi zarur.
Ish xujjatlaridagi tafsilotlarning tasdiklangan moliyaviy xisobotdagi maʼlumotlardan fark kilmasligi uta muximdir. Auditorlik xulosalari yakkol va ikki xil maʼno bildirmaydigan bulishi lozim.
Ish xujjatlarida aks ettirilgan yozuvlarga asosan auditorlik xisoboti va auditorlik xulosasi tuziladi.
Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish jarayonida auditor korxonadan olinadigan maʼlumotlarni tekshirmaydi, lekin uning reja tuzishga oid ishlari xujjatlashtirilishi lozim. Shuning uchun rejalashtirishning birinchi boskichida auditor tekshiradigan korxona buyicha kuyidagi maʼlumotlarni tayyorlashi lozim: korxona faoliyatining bayoni; buxgalteriya xisobining shakli va tashkiliy tuzilishining bayoni, boshkaruv tizimining bayoni, tekshirilayotgan korxona moliyaviy xisobining kiskacha taxlili.
Bunda auditor korxona tugrisidagi birlamchi maʼlumotlarni tuplaydi. Ayni paytda korxona faoliyatini belgilaydigan muxim maʼlumotlar va xujjatlar nusxalaridan iborat doimiy xujjatlar tuplamini shakllantiradi. Ushbu tuplam xozircha mazkur korxona auditorlik tashkilotining mijozi bulib kolar ekan, kelgusidagi barcha tekshiruvlarda undan foydalanilaveradi. X,ar bir auditorlik tekshiruvi uchun korxonaning ish faoliyatini yoki xisob tizimini, agar ular sezilarli darajada uzgarmagan bulsa, kaytadan urganib chikishga extiyoj kolmaydi. Shuning uchun auditor xar doim keyinchalik audit utkazganida xam ushbu doimiy tuplamdan foydalanib, zarurat bulganda uni yangilab boradi.
Doimiy tuplamda kuyidagilar saklanishi lozim:

• 
  taʼsis xujjatlarining nusxalari yoki bayoni;
  
• 
  korxonaning davlat ruyxatidan utganligi xakida maʼlumotlar;
  
• 
  korxonaning maslaxatchilari xakida maʼlumotlar;
  
• 
  korxonaning bankdagi schyotlari xakida maʼlumotlar;
  
• 
  tekshiriladigan korxonaning boshka yuridik va jismoniy shaxslar (mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar, sugurta kompaniyalari, xaridorlar
  

48
va buyurtmachilar va boshkalar) bilan tuzilgan turli shartnomalari xamda mexnat shartnomalarining nusxalari;

• 
  tashki tekshiruvlar(boshka auditorlar, solik inspeksiyasi va sh. u.)ning tekshiruv materialllari.
  

Auditning samaradorligi uni tugri rejalashtirishga bevosita boglikdir. Auditni rejalashtirish uz ichiga auditorlik tekshiruvining umumiy xajmini aniklash, audit dasturini tuzish, auditda kullaniladigan usullarni belgilash, tekshirish muddatlari, kursatiladigan xizmatlarni va audit xatarini aniklash kabi masalalarni uz ichiga oladi.

3. 
   Davr xarajatlari auditi natijalarini rasmiylashtirish
   

Respublikamizning bozor munosabatlariga utishi yangi iktisodiy munosabatlarni barpo etish zaruriyatini tugdirdi. Bugungi kunda audit natijalarini rasmiylashtirish muxim masalalardan biri xisoblanadi. Auditorlik xisobotining bir kismi bulgan davr xarajatlari buyicha xisobotni shakllantirish davr xarajatlari buyicha audit rejasining bir kismi va dasturining barcha bulimlari buyicha utkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baxolash jarayonida vujudga keladi.
Davr xarajatlari auditi natijalarini baxolash ishlari asosan kuyidagilarni uz ichiga oladi:

• 
  davr xarajatlari buyicha ishchi xujjatlarni sharxlash va yakuniy ishchi xujjatlarni tayyorlash;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha aniklangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baxolash;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha auditorlik dalillarning yetarliligini baxolash;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha buxgalteriya xisobotidagi axborotlarni takdim kilish va bayon kilish;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha xisobot tuzilganidan sung sodir bulgan xodisalarni baxolash;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha tekshiruv natijalari buyicha auditorning mijoz-korxona raxbariyatiga takdim kiladigan yozma axborotini tuzish;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha auditorlik xisobotini tuzish.
  

Auditorlik tekshiruvi utkazish chogida asosan tekshirilayotgan
xujalik yurituvchi subʼektning davr xarajatlari buyicha dastlabki xujjatlari, xisob registrlari va xisobotlarida aks ettirilgan xakdkdy axborotlar taxlil kilinadi va baxolanadi. Fakat ayrim xollardagina auditorlar taxmin va xisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baxolaydilar.
Taʼkidlash joizki, tekshiruv natijalari va xujalik yurituvchi subʼekt mutaxassislarining davr xarajatlari buyicha xisob-kitoblarini baxolashda auditorlar maʼlum darajada professional extiyotkorlikka rioya kilishlari zarur. Auditor davr xarajatlarini tekshirishda kuyidagi katta nomuvofikdiklar mavjudligini kursatuvchi xolatlarni obʼektiv baxolashi zarur:

• 
  davr xarajatlari buyicha xujalik yurituvchi subʼekt xodimlariga maʼlum bulgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniklash faktlari;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha tekshiruv uchun zarur bulgan, auditorga uz vaktida takdim kilinmagan dastlabki xujjatlar yoki maʼlumotlarga doir xujalik muomalalari;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha mutaxassislarning xisob-kitoblaridagi nomuvofikdiklar;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha katta tafovutlarning tasdiklanmaganligi va auditor surovlariga kutilgan javoblar olinmaganligi;
  
• 
  davr xarajatlari buyicha tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki xujjatlar yoki tegishli ruxsat etuvchi kursatmalar takdim kilinmagan xujalik muomalalari.
  

Xujalik yurituvchi subʼektlarda auditorlik xisobotlarni tuzishni xalkaro standartlar talablari darajasida tashkil kilish talab etilmokda. Xujalik yurituvchi subʼektlar moliyaviy xisobotini shartnoma asosida tekshiruvdan utkazish kuyidagicha tashkil etilishi maksadga muvofik buladi. Tekshirish jarayonida auditor auditorlik dalillarini yigadi va bu dalillar asosida auditorlik xisobotini tuzadi, xujalik subʼektining moliyaviy faoliyatini auditorlik xulosasi orkali tasdiklaydi. Audit utkazilayotgan subʼektlarning moliyaviy xisobotida axborot xatari darajasini kamaytirish uchun faoliyat bayonnomasida obʼektiv axborot bulishi muximdir. Auditorlik xisoboti boshkaruv tizimining (tekshirilayotgan subʼektning boshkaruvini) tuzilishini eʼtiborga olib, bunday axborotni mustakil kuzatuvchi (auditor)ning tekshirishi, nazorat kilishi yanada ishonchlirok bulishini taʼminlaydi.
Davr xarajatlari auditi natijalarini rasmiylashtirish tartibini takomillashtirish masalalarini urganishda auditning xujjatli tekshirish va boshka usullaridan foydalanildi.
Davr xarajatlari auditi natijalari auditorlik xisoboti bilan rasmiylashtiriladi yaʼni, ularning bir kismini tashkil kiladi. Auditorlik xisobotlarini takomillashtirishda moliyaviy xisobotning xalkaro standartlari va auditning xalkaro standartlari asosida tegishli tavsiyalar berilishi lozim.
Auditorlik tashkilotlari tomonidan berilgan auditorlik xulosasi va auditorlik xisobotlarini sifatiga eʼtibor berish va auditorlik faoliyatini sunggi paytlarda yanada jadallashib borishi ularning audit kilinayotgan xujalik faoliyatiga tugri va xolisona baxo berishida auditorlik xisoboti tushunchasiga ilmiy jixatdan asoslangan anikliklarni kiritishni talab kiladi.
Chunki, xozirgi kunga kadar auditorlik xisobotlari mazmuniga bagishlab yozilgan turli xil adabiyotlarda auditorlik xisoboti turlicha talkin kilingan bulib, bunda audit xisobotlari mazmuni va ular bilan
51
boglik bulgan tushunchalar moxiyatini tushuntirib berishda bugungi kundagi mavjud konunchilik bilan cheklanib kolganligini kurishimiz mumkin.
Shu jumladan auditorlik faoliyatining milliy standartlarida ikkita standart auditorlik xisobotlariga bagishlangan bulib, ular №70 auditorlik faoliyatining milliy standartlari (AFMS) “Auditorlik
so
xisoboti va moliyaviy xisobot xakidagi auditorlik xulosasi” va №80 AFMS “Maxsus masalani tekshirish natijalari buyicha auditorlik xisobot”²⁷ nomli standartlardan foydalaniladi. Bunda 70-sonli auditorlik faoliyati milliy standartini ishlab chikishda Uzbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati tugrisida”gi Konuni²⁸, Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000 yil 22 senyabrdagi “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish tugrisida”gi 365-son karori²⁹ga asosan ishlab chikilgan va Uzbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini meʼyoriy tartibga solish elementi xisoblanadi.
Standartning maksadi auditorlik tashkiloti tomonidan utkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari buyicha auditorlik xisoboti va auditorlik xulosasini tuzishning yagona tartibini joriy etish xisoblanadi. Mazkur standart talablari auditorlik tekshiruvini utkazish va xujalik yurituvchi subʼektga auditorlik xisoboti xamda auditorlik xulosasini takdim etish paytida xamda davr xarajatlari buyicha natijalarni umumlashtirish chogida, barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy xisoblanadi.
№70 AFMSda: “Auditorlik xisoboti - xujalik yurituvchi subʼekt raxbari, mulkdori, ishtirokchilari (aksiyadorlari) umumiy yigilishiga takdim etiladigan, auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya xisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniklangan chetga chikishlar, moliyaviy xisobotdagi xukuk buzilishlari tugrisida batafsil maʼlumotlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini utkazish natijasida olingan va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos xisoblanadigan boshka axborotdan
57
iborat bulgan xujjatdir” deb taʼrif berilgan .
Auditorlik xisobotida kuyidagilar buladi:

1. 
   nomi (“Auditorlik xisoboti” yoki “Auditorlik tashkilotining xisoboti”: ikkala nom bir xil kuchga ega);
   
2. 
   adresatning nomi;
   
3. 
   kirish kismi;
   
4. 
   taxliliy kism;
   
5. 
   yakuniy kism.
   

Auditorlik xisobotining kirish kismida auditorlik tashkiloti rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga oshirishga litsenziyaning rakami va sanasi, auditorlar va auditorlik tekshiruvida katnashgan boshka shaxslar tugrisidagi maʼlumotlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini utkazish uchun asos va xujalik yurituvchi subʼekt faoliyatining umumiy tavsifi keltiriladi.
Auditorlik xisobotining taxliliy kismi AFMSga xavola kilittti va unda kuyidagilar bulishi shart(2.5-jadval).
Aktivlar butligini tekshirish natijalari aktivlarni inventarlashga asoslanishi va uz ichiga ularning xakikatda mavjudligi va butligi tugrisidagi maʼlumotlarni olishi kerak.
Auditorlik xisobotining yakuniy kismi auditorlik tashkilotining aniklangan chetga chikishlar va xukuk buzilishlarini bartaraf etishga doir tavsiyalarini, shuningdek xujalik yurituvchi subʼektning moliyaviy- xujalik faoliyati samaradorligini oshirishga doir takliflari va maslaxatlarini uzi ichiga olishi kerak.
2.5-jadval

№