Taxirova marjona isotsjon sizi davr xarajatlari auditini takomillashtirish

Xarajatlarning iktisodiy mazmuni va uning turkumlanishi

Buxgalteriya xisobini moliyaviy xisobotning xalkaro standartlariga muvofik yuritilishida xarajatlarning iktisodiy mazmuni xamda klassifikatsiyasini taxlil kilishni takozo kiladi. “Ushlanmalar”, “sarflar”, “xarajatlar” xamda “tannarx” atamalarining tugri talkin etilishi kelajakda xujalik subekti faoliyatining moliyaviy natijasini ishonchli shakllantirilishiga olib keladi. Bu atamalar Rossiyaning iktisodiy adabiyotlarida sinonim sifatida kabul kilinadi, masalan, yirik buxgalteriya lugatida xarajatlar - bu sarflar, ushlanmalar yoki boshkacha kilib aytganda, korxonaning foyda olish maksadida olib borayotgan xujalik faoliyati davomida korxonaning aktivlarining kamayishi yoki
o
majburiyatlarining ortishidir deb yozilgan . Buyuk amerikalik tadkikotchi R.Entoni xarajatlarni biror maksadda ishlatilgan resurslarning kiymatdagi ifodasi deb karaydi⁶.
J.D.Badmayeva, A.Yu.Lebedeva⁷ “xarajatlar” va “sarflar”ni kuyidagicha izoxlagan: sarflar- xujalik yurituvchi subʼektning kapitalining kamayishiga olib keluvchi iktisodiy nafning kamayishi (aktivlarning yuk bulishi) yoki majburiyatlarning paydo bulishidir, xarajatlar esa korxonaning foydasini yoki kapitalini kamaytirmaydilar, balki aktivlar kamayishi bilan bir katorda boshka aktivlar xam kamaygan aktivlar bilan teng mikdorda oshishi yoki aktivlar va majburiyatlarning teng mikdorda usishidir.
Xarajatlar shakllanish jarayonining xilma-xilligi va strukturasining murakkabligi xarajatlarni turli belgilarga karab
klassifikatsiyalanishini takozo kiladi. Xarajatlar klassifikatsiyasini kupgina olimlar: R.Ya.Veysman⁸, I.A.Basmanov, P.R.Bezrukix, N.A.Blatov, M.X.Jebrak, V.B.Ivashkevich, A.N.Kashayev, B.E.Lastovetskiy, A.Sh.Margulis,
1 9
S.A.Nikolayeva, V.F.Paliy, I.I.Poklad, V.I.Stotskiy va boshkalar tadkik kilgan. S.A.Nikolayeva daromad va xarajatlarni yagona klassifikatsiyasini taklif kilgan, unga kura ular ikki asosga karab guruxlanishi kerak, bular: xisobot davriga tegishliligi va doimiyligi.
13
A.V.Sokolov xarajatlarni kuyilgan maksadlarga muvofik kuyida- gicha guruxlaydi:

• 
  tan olinishiga kura: xisoblangan va tulangan;
  
• 
  pulga nisbatan: monetar va nomonetar;
  
• 
  davriga kura: utgan, xozirgi va kelgusi;
  
• 
  balansga nisbatan: kapitallashadigan va kapitallashmaydigan;
  
• 
  elastikligiga kura: doimiy va uzgaruvchan;
  
• 
  taksimlanishiga kura: kompleks va identifikatsiyalashgan;
  
• 
  kutilishiga kura: oddiy va favkuloddagi;
  
• 
  xarajat birligiga kura: oddiy (urtacha) va marjinal;
  
• 
  xujalikda faoliyat yuritayotgan shaxslarga nisbatan: mulk egasi, administrator, korrespondent va agentlar;
  
• 
  baxolanishiga kura: normadagi, rejadagi, xakikiy baxosiga kura, xozirgi sotib olish va sotish baxosiga kura;
  
• 
  ishlab chikarish boskichlariga kura: ishlab chikarish, oborot, taksimlash, isteʼmol;
  
• 
  xarajat turlariga kura: material, ish xaki, amortizatsiya, ustama xarajatlar;
  
• 
  konyukturaga nisbatan: konyukturaga boglik va boglik emas;
  
• 
  axamiyatiga kura: axamiyatli va axamiyatsiz;
  
• 
  kvantifikatsiya metodiga kura: xisobga olingan va xisoblanmagan⁹. Korxonalarda daromadlarning usishining asosiy manbai
  

daromadlarning usishi va xarajatlarni kiskarishi xisoblanadi. Boshkaruvni samarali bajarish uchun xarajatlarning paydo buish obekti yoki ularning tashuvchisi kabi kategoriyalarini belgilab olish muximdir. Jaxon amaliyotida xarajatlarning iktisodiy toifalarini aniklash bir karashda juda kiska va oddiy kurinadi, lekin xarajatlar - bu isteʼmol kilingan tovar va xizmatlarning baxosi xisoblanadi, bu jarayon uz navbatida murakkab jarayon xisoblanadi. “Bir tomondan, xarajatlar jamlanishi va xisobi yuritilishi kerak, ikkinchi tomondan esa daromadlar yozilishi va baxolanishi kerak”, - deb yozadi R.Djoppen, L. Tekat, A. Kuxn¹⁰.
Xarajatlar - xisobot davrida tashkilotning iktisodiy faoliyatida ishlatiladigan moddiy, mexnat, moliyaviy va boshka resurslarning kiymatdagi ifodasi xisoblanadi. Xarajatlar aktivlarga yoki tashkilot xarajatlarining kiymatiga kushilishi mumkin. Bu yerda “xarajatlar” atamasiga aniklik kiritish kerak buladi, chunki odatda “xarajatlar” tushunchasi “sarflar” tushunchasi bilan adashtiriladi, lekin ularni sinonim sifatida kullash maksadga muvofik emas¹¹.
S.T. Xrrngren va J.Foster¹² kuyidagi mezonlar buyicha tasniflaydi:

• 
  tarkibi buyicha - xakikiy va rejadagi (prognoz);
  
• 
  ishlab chikarish nisbatan: uzgaruvchan, doimiy va boshkalar;
  
• 
  urtacha daraja buyicha: umumiy, urtacha;
  
• 
  boshkaruv funksiyasi buyicha: sanoat, tijorat, maʼmuriy;
  
• 
  tannarxga kushilishiga. karab: tugridan-tugri yoki bilvosita;
  
• 
  foyda olish davrida xarajatlarni taksimlash tartibi buyicha: