Taxirova marjona isotsjon sizi davr xarajatlari auditini takomillashtirish

1.2-расм. Калкуляцион моддалари буйича харажатлар гуру^лари

23

Ustama xarajatlar ishlab chikarishni tashkil kilish, ishlab chikarishni taʼminlash, maxsulot sotish va boshkaruv bilan boglik xolda shakllanadi. Ular murakkab umumiy va tijorat xarajatlaridan iborat. Ularning kiymati ishlab chikarishni tashkil kilish va tijorat faoliyatiga, maʼmuriyatning tadbirkorlik siyosatiga, xisobot davrining davomiyligiga va boshka omillarga boglik.
Xorijiy xamda maxalliy amaliyotga asosan xarajatlar buyicha kuyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1. 
   xorijiy amaliyotda xarajatlarni tasniflashda bir xil yondashuv mavjud emas, chunki u tartibga solinmaydi;
   
2. 
   maxalliy amaliyotda xarajatlarni tasniflash xarajatlar xakidagi maʼlumotlarga boglik bulib, amaliyotda xarajatlar asosan maxsulot, ish va xizmatlarning kiymatini xisoblash maksadidagina xisob-kitob kilinadi. Baʼzi xollardagina xarajatlarning xisobi boshkaruv xisobi va taxlil uchun amalga oshiriladi. Xarajatlarni guruxlashning ayrim belgilari tabiatan nazariydir, amaliyotda esa topish kiyin.
   

Xarajatlarni boshkarish maksadida turkumlanganda moliyaviy, boshkaruv va solik nuktayi nazaridan turli yunalishlarda: tashkil kilish, rejalashtirish, prognozlash, xisoblash, nazorat kilish, taxlil kilish va tartibga solish uchun xarajatlarni differensiyalash imkonini beradigan belgilarga asoslanishi kerak.
1.2 Davr xarajatlari tuFrisida tushuncha, uning iktisodiy mox,iyati va mazmuni
Tanlangan magistrlik dissertatsiya mavzusining moxiyatini ochib berishda davr xarajatlari xisobi va uning auditi buyicha xamda jaxonda XASlarini shakllanishi va uning ilmiy asoslab berilishida iktisodchi olimlar tomonidan bildirib utilgan fikr-muloxazalarga xamda xalkaro audit standartlariga utgan va utish jarayonida bulgan davlatlar tajribasiga tuxtalib utish joizdir.
Respublikamiz Xujalik yurituvchi subʼektlarda davr xarajatlari auditi buyicha ilmiy izlanishlar olib borilgan, lekin auditning xalkaro standartlari talablari asosida audit tizimini takomillashtirish va uni amalga oshirish bilan boglik muammolar yetarli darajada xal etilgan deb bulmaydi. Bu borada dastlabki ishlanmalar, jumladan, xujalik yurituvchi subʼektlarda auditni utkazishni tartibga soluvchi meʼyoriy xujjatlarni XAS talablariga muvofiklashtirish yuzasidan amaliy ishlanmalar kilinmokda.
Respublikamizda esa yukorida taʼkidlab utilganidek, mavzu yuzasidan
24
iktisodchi olimlar, jumladan, M.Umarova, U.Eshboyev, K.Axmadjonov , B.A.Xoshimov, S.Sh.Yuldashev, Sh.N.Fayziyev, R.Dustmuradov, A.A.Karimov, I.N.Kuziyev, A.Z.Avlokulov¹⁶, O.Masharipov, Sh.I.Ilxomov¹⁷ ilmiy asar- larida keltirib utilgan.
Ushbu iktisodchi olimlar uz ilmiy ishlarida ishlab chikilgan milliy standart asosida xujalik yurituvchi subʼektlarning xisob siyosatini tashkil kilishning nazariy masalalariga va ulardagi buxgalteriya xisobini yuritishga karatilgan.
Xujaliklarning uzluksiz faoliyat yuritishi, xattoki faoliyati tuxtatilgan xolatda, mulk tulik tugatilgunga kadar yoki faoliyat kayta tashkillashtirilgungacha, uz funksiyalarini doimiy bajarib borishi bilan boglik barcha sarflar “davr xarajatlari”da mujassamlashadi. Bu xakda xalkaro axamiyatga ega xukukiy xujjat, MX,XS(Moliyaviy X,isobning xalkaro Standartlari)da xam aloxida fikr yuritilgan. Unga kura: Davr xarajatlari (doimiy xarajatlar)-maxsulot tannarxi bilan boglik
Kermit D.Larson uzining “Asosiy buxgalteriya tamoyillari” nomli kitobida kuyidagi fikrlarni bildirgan: ishlab chikarish kompaniyalarida
xarajatlar davr xarajatlari va maxsulot xarajatlaridan iborat buladi. Davr xarajatlari ular amalga oshirilgan vakt bilan chambarchas boglik, ular maxsulot ishlab chikarish bilan boglik emas. Davr xarajatlari barcha sotish
97
xarajatlarini va umumiy administratsiya xarajatlarini uz ichiga oladi” .
Yukorida keltirilgan taʼrif davr xarajatlarining mazmunini aks ettirishda, fikrimizcha, anik va urinli belgilangan. Bizningcha, fikr iktisodiy tushunchaning uzluksiz amal kiluvchi umumiy vazifalaridan kelib chikib, sung ishlab chikarishdagi ishtiroki orkali moliyaviy jixatlariga eʼtibor karatilgan.
Jumladan, bunday tartib davr xarajatlariga berilgan kuyidagi taʼrifda xam uz aksini topgan: davr xarajatlari-joriy xisobot davrida maxsulotlarni sotish va kompaniya xayot faoliyatining umumiy taʼminoti bilan boglik bulgan xarajatlardir¹⁸.
Veniyeris Dj, Naoum V., Vlismas O. davr xarajatlari buyicha kuyidagi fikrni bildirgan: sotish xarajtlari va maʼmuriy xarajatlar maxsulot
29
xajmi bilan boglik emas, ular faoliyat xajmi bilan boglik .
Fikrlarni taxlil kilish va umumlashtirish natijasida, uylashimizcha, kuyidagicha taʼrif keltirish, “davr xarajatlari”ning mazmunini xakkoniy tarzda anik va keng maʼnoda ifodalaydi.
“Davr xarajatlari- maxsulot ishlab chikarish, xizmat kursatish, tovarlar yaratish jarayonini tashkil etish, uzluksizligini taʼminlash, boshkarish, va korxonani umumiy tartibga solib turish bilan boglik tugridan-tugri moliyaviy natija xisobidan koplanadigan sarflardir “.
30
B.Sultanova, J.Abisheva, F.Tulegenova uzining ilmiy asarida kuyidagilar davr xarajatlari sifatida tasniflangan:

• 
  yangi binoning ochilishi uchun xarajatlar;
  
• 
  yangi maxsulot yoki xizmatni tadbik etish uchun xarajatlar (maxsulot, tovar, ish va xizmatlarning istikbollari uchun kilingan xarajatlar);
  
• 
  faoliyatni yangi soxasini yulga kuyish(kadrlarni ukitish bilan boglik xarajatlar);
  
• 
  tashish jarayonidagi yukotishlar;
  
• 
  korxona maʼmuriyati uchun kilingan xarajatlar va boshka ustama
  

31
xarajatlar.
Sh.N.Fayziyev, R.Dustmuradov, A.A.Karimov, I.N.Kuziyev, A.Z.Avlokulov uzlarining “Audit” nomli darsligida mavzu yuzasidan kuyidagilarni keltirgan:

• 
  reklama xarajatlari (nashriyotda eʼlon kilish, radiodan eshittirish va televideniya orkali kursatish, reklama maxsulotlarini ishlab chikish va chop etish, stendlar va shitlar tayyorlash, video va diafilmlar namoyish etish va boshkalar);
  
• 
  korxonaning Uzbekiston Respublikasi xududida va xorijdagi yarmarka va kurgazmalarda ishtirok etishga doir xarajatlar (eksponatlarni tayyorlash va yetkazib berish, modellar va maketlar tayyorlash, adabiyotlar va texnik xujjatlarni nashr kilish);
  
• 
  maxsulotlar (ishlar va xizmatlar)ni eksport kilish bilan boglik sarflar;
  
• 
  bojxona tadbirlari uchun tulovlar;
  
• 
  import muomalarini amalga oshirishda vositachilik kiladigan xujalik yurituvchi subʼektlarga tulanadigan komission tulovlar summalari;
  
• 
  bojxona tulovlari, shuningdek, tovarlar va boshka mulklarni import kilish bilan boglik bulgan bojxonada amalga oshiriladigan rasmiylashtirishga utkazish uchun tulovlar;
  
• 
  material kiymatliklarni sotib olish va tashib keltirish xarajatlari;
  
• 
  belgilangan meʼyorlar va boshkaruv tomonidan tasdiklangan smetalar doirasidagi korxona faoliyati bilan boglik vakillik xarajatlari (shtatda turmaydigan tarjimonlar xizmatiga xak tulash, ishchi muzokaralar vaktida chet ellik vakillarning rasmiy kabulini utkazishga doir xarajatlar).
  

Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil fevraldagi 54-son karori bilan tasdiklangan “Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chikarish va sotish xarajatlari tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi tugrisida” Nizomga kura davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chikarish jarayoni bilan boglik bulmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshkaruv xarajatlari, maxsulotni sotish xarajatlari va umumxujalik axamiyatiga ega bulgan boshka xarajatlar.
Nizomga asosan davr xarajatlari kuyidagicha guruxlanadi:

1. 
   sotish xarajatlari
   
2. 
   maʼmuriy xarajatlar
   
3. 
   boshka operatsiya xarajatlari
   

Metodologik tavsiyalarga muvofik maʼmuriy xarajatlar korxonalarni boshkarish bilan boglik xarajatlarini uz ichiga oladi:

• 
  umumiy korporativ xarajatlar (tashkiliy xarajatlar, yillik yigilishlarni utkazishga sarflanadigan xarajatlar, dam olish xarajatlari va boshkalar);
  
• 
  korxona raxbariyati va boshka maʼmuriy xodimlarni rasmiy safarga junatish xarajatlari, kompaniya xodimining ish joyidan uzokda joylashgan manzilda kompaniya manfaatlari uchun bir kundan ortik bulib turishi, biznes uchrashuvlar va konferensiyalarda katnashishi xizmat safarlari deb eʼtirof etiladi va kompaniyalar odatda bunday xarajatlarni uzlari koplab beradi. Xizmat safarlari uchun xarajatlar davr xarajatlari
  

19
sifatida tasniflanadi. Xizmat safarlari xarajlarini xodimning vaktinchalik yashash joyini band kilishi, vaktinchalik yashash, transport va kundalik xarajatlari tashkil kiladi. Xizmat safarlarini tashkillashtirishga kilingan xarajatlarning xisobini tugri yuritish kompaniyalar tomonidan solik konunchiligiga rioya kilishda nafakat mamlakatimizda, balki xorijda xam axamiyatli sanaladi. Xizmat safarlari uchun odatda xarajatlarning normativ mikdori belgilangan buladi. Shuningdek, xizmat safari xarajatlari odatda chegiriladigan xarajatlar deb karaladi. Bunday xarajatlarning xisobini tugri yuritishda shu narsaga eʼtibor berish kerakki, xodimning xizmat safari davrida yashashi xamda transportdan foydalanganligini tasdiklovchi barcha xujjatlar xisobot shaklida buxgalteriyaga belgilangan muddatda takdim etilishi kerak. Aks xolda ushbu xizmat safari xarajatlari foyda soligini xisoblashda chegirilmaydigan xarajatlar deb karalishi xorijiy davlatlar solik
32
siyosatida xam belgilangan tartib xisoblanadi.

• 
  maʼmuriy maksadlar uchun asosiy vositalarni va uzok muddatli aktivlarni saklab turish xarajatlari (operatsion lizing, mol-mulkni sugurta kilish, amortizatsiya kilish, taʼmirlash, isitish, yoritish, suv taʼminoti, drenaj, xavfsizlik va boshkalar);
  
• 
  aloka xarajatlari (pochta, telegraf, telefon, faks va boshkalar);
  
• 
  daʼvolarni xal kilish xarajatlari;
  
• 
  konun xujjatlarida nazarda tutilgan soliklar, yigimlar va boshka majburiy tulovlar (tovarlarning, ishlarning, xizmatlarning ishlab chikarish kiymatiga kiritilga soliklar, yigimlar va majburiy tulovlar bundan mustasno);
  
• 
  nakd va xisob-kitob xizmatlari va boshka bank xizmatlari uchun tulovlar;
  
• 
  boshka maʼmuriy xarajatlar.
  

Sotish xarajatlari maxsulotni yoki xizmatni taksimlash (yetkazib berish), marketing va sotish bilan boglik xarajatlar xisoblanadi.
Sotish xarajatlari maxsulotlarni (tovarlar, ishlar, xizmatlar) sotish (sotish) bilan boglik xarajatlarni uz ichiga oladi:

• 
  omborlarda tayyor maxsulotni kadoklash uchun kadoklash materiallarining kiymati;
  
• 
  maxsulotni saklash uchun konteynerlarni taʼmirlash kiymati;
  
• 
  sotuvchi, savdo agentlari va savdo bulinmalari xodimlariga ish xaki va komissiyalar.
  

Sotish xarajatlari kompaniyaning daromadlari tugrisidagi xisobotida bilvosita xarajatlar sifatida tasniflanadi, chunki ular maxsulotni ishlab chikarishga yoki xizmatni kursatishga bevosita xissa kushmaydi. Sotish xarajatlarining baʼzi turlari savdo xajmlari oshishi yoki kamayishi tufayli uzgarishi mumkin, boshkalari esa uzgarmas bulib kolaveradi. Shuning uchun umumiy karalganda sotish xarajatlari yarim uzgaruvchan xarajatlar xisoblanadi.³³
Kuyidagi xarajatlar xam sotish xarajatlarining asosini tashkil etuvchi xarajatlar xisoblanadi:

• 
  reklama va bozor tadkikotlari (marketing) xarajatlari;
  
• 
  tovarlarni sotishdan oldingi tayyorgarlik xarajatlari;
  
• 
  savdoda band bulgan xodimlarning xizmat safari xarajatlari;
  
• 
  tovarlar, maxsulotlar, ishlar, xizmatlar sotish bilan boglik bulgan uzok muddatli aktivlarni saklab turish (operatsion ijara, sugurta, amortizatsiya, taʼmirlash, isitish, yoritish, xavfsizlikni) kiymati;
  
• 
  tayyor maxsulotni (tovarlarni) tashish, uzatish va sugurta kilish, ekspeditorlik va boshka xizmatlar uchun sarflangan xarajatlar;
  
• 
  taʼmirlash xizmatining kiymati;
  
• 
  maxsulot, tovar, xizmatlar sotish bilan boglik boshka xarajatlar.