Таянч сўз ва иборалар

1.2.Г.Гельмгольц- психофизиологиянинг асосчиси сифатида.
Герман фон Гельмгольц (тўлиқ исми — Герман Людвиг Фердинанд фон Гельмгольц (немисча Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz). 1821 йил Потсдам шаҳарчасида туғилган, 1894 йил 8 сентябрда Шарлоттенбургда вафот этган. Физик, врач,физиолог,психолог,акустик.
Унинг отаси Фердинанд Гельмгольц Берлин яқинидаги гимназия ўқитувчиси бўлган, онаси Каролин Германияга кўчиб келган инглиз оиласидан бўлган. Г.Гельмгольц Постдам гимназиясида дастлабки таълимни олди, сўнгра 17 ёшида Қироллик тиббиёт ва жарроҳлик институтига ўқишга кирди, у ерни 1842-йилда " De fabrica systematis nervosi evertebratorum " докторлик диссертацияси билан битирди.
Қироллик тиббиёт ва жарроҳлик институти битирувчилари учун мажбурий ҳарбий хизмат саккиз йил бўлди, ҳарбий хизматдан олдин Гельмгольц Постдамда ҳарбий шифокор сифатида ишлади. 1847 йилда Гельмгольц ўзининг машҳур " Über die Erhaltung der Kraft " номли китобини ёзди. 1848 йилда Александр Гумбольдт тавсиясига биноан, у ҳарбий хизматни муддатидан олдин тарк этишга ва Берлинга қайтиб, анатомия ўқитувчиси сифатида тасвирий санъат академиясида ишлашга рухсат берилди ва айни пайтда Гельмгольц анатомик музейда ёрдамчи бўлди.
1849 йилда устози, машҳур физиолог Иоганн Мюллернинг тавсиясига кўра, у  Кёнигсберг (Шарқий Пруссиянинг марказий шаҳари)даги физиология ва умумий анатомия профессори лавозимига таклиф этилди. Гельмгольц ўзининг профессор-маслаҳатчиси Иоганн Мюллернинг тарбиявий таъсирини юқори баҳолади ва унинг йўналишига амал қилди. 1855 - йилда Боннга кўчиб ўтади, у ерда анатомия ва физиология кафедрасига, 1858- йилдан эса  Гейдельберг университетининг физиология кафедрасига раҳбарлик қилади.
Гельмгольц 1871-йилгача Гейдельбергда қолди, у Берлин университетининг таклифига биноан машҳур физика профессори Густав Магнус вафотидан сўнг бўш Физика бўлимини эгаллади. У Магнусдан кейин кичик ва ноқулай лабораторияни мерос қилиб олди. Шундай қилиб, Гельмгольц профессор сифатида фаолияти 1871-йилдан 1894-йилга қадар физиология профессори бўлган, у 1871-га қадар ҳам доимо физикага мурожаат қилди. Ўқув фаолиятининг кўп қиррали характери туфайли Европага табиатшуносликнинг турли соҳалари бўйича талаба-мутахассислар етказиб берди. Хусусан, Россия: Н. Н. Гезехаус, А. П. Соколов, Р. А. Колли П. Ф. Зилов, Н. Н. Шиллер;биологлар ва шифокорлар-профессор Э. Адамюк, Николай Бакст, Л. Гиршман, И. Догель, В. Дыбковский, Эммануил-Макс Мандельштам, И. Сеченов, А. Ходин, Ф. Шереметьевский, Э. Юнгелар илм-фанда катта ном қозонди ва Россия университетларида мактаблар ташкил қилганлар.
1888-йилда Германия императори Фредерик III уни зодагон қадр-қимматига кўтарди ва 1891-йилда император Вильгельм II унга тўлиқ маслаҳатчи унвони, " Excellenz" унвони ва "Қора бургут" ордени берди. Шу йили 1891 йилда Францияда олий мукофот-фахрий Легион юлдузи билан тақдирланди. Берлин шаҳри уни ўзининг фахрий фуқароси этиб сайлади.
Унинг дастлабки илмий ишларида тирик организмларда бижғиш ва иссиқлик ҳосил бўлиш жараёнларини ўрганишда Гельмгольц энергиянинг сақланиш қонунини тузишга келган. "Кучни сақлаш тўғрисида" (1847) китобида 1842-йилда Роберт Майерга қараганда энергиянинг сақланиш қонунини қатъий ва батафсилроқ шакллантиради ва шу тариқа бу баҳсли қонунни тан олишга катта ҳисса қўшади. Кейинчалик Гельмгольц кимёвий жараёнларда энергиянинг сақланиш қонунларини шакллантирди ва 1881-йилда эркин энергия тушунчасини киритди-атроф муҳит билан термодинамик мувозанатга келтириш учун вужудга келтирилиши керак бўлган энергия ( F=U-TS қаерда U-бўлса ички енергия, S-энтропия, T-ҳарорат ҳисобланади. Табиатни муҳофаза қилиш қонунларининг универсаллигини кўрсатиб, организмларни назорат қиладиган махсус "ҳаёт кучи" тушунчаларига ўрин қолдирмади.
1 842-йилдан 1852-йилгача нерв толаларининг ўсишини ўрганди. Шу билан бир қаторда, Гельмгольц кўриш ва эшитиш физиологиясини фаол ўрганган. Гельмгольц шунингдек, "онгсиз хулосалар" тушунчасини яратади, унга кўра, ҳақиқий идрок шахснинг мавжуд бўлган "одатий йўллари" билан белгиланади, бунинг натижасида кўринадиган дунёнинг барқарорлиги сақланади, мушак сезгилари ва ҳаракатлари муҳим рол ўйнайди. У товуш тебранишларини юқори поғонали товушлар частотаси ёрдамида тушунтириш учун математик назарияни ишлаб чиқади.
Торли тебранишлар:
1-бутун узунлик бўйлаб тебраниш асосий тон ҳосил қилади,
2-ярим тебраниш иккинчи,
3-учдан тебраниш-учинчи ва бошқаларни ҳосил қилади.

Гельмгольц Томас Юнг томонидан уч-ранг назарияси ҳисса қўшади, 1950-йилда офтальмоскоп, 1851-кўз шоҳ пардасининг эгрилик радиуси аниқлаш учун офтальмометр; у, шунингдек, факоскоп яратган-масофаларга турли даражада кўз оптикаси эгрилик даражаси ўзгаришларни аниқлаш учун қурилма. Унинг ҳодимлари ва талабалари В.Вундт, И. М. Сеченов, Д. А. Лачиновлар эди.

1858 йилда Гельмгольц гидродинамика асосларини яратди. Гельмгольц илмий метеорология асосларини атмосфера момақалдироқ ва музликлар каби ҳодисаларни математик тадқиқотлар билан таъминлайди. Бундан ташқари, унинг иши денгиз тўлқинларининг шаклланиши ва хатти-ҳаракати механизмини тушунтиришга ёрдам берди. Унинг тўхтовсиз ҳаракат назарияси (1868) бўйича олиб борган тадқиқотлари аэродинамиканинг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга бўлди.
Гельмгольц энг кам ҳаракат тамойилининг универсаллигини (масалан, иссиқлик, электромагнит ва оптик ҳодисаларга нисбатан) асослаш учун жуда кўп ишларини бағишлади ва бу тамойилнинг термодинамиканинг иккинчи принципи билан боғлиқлигини аниқлади.
Физиология соҳасидаги асаб ва мушак тизимига оид бир қатор асарлар муаллифи. Гельмгольц мушакда иссиқлик ҳосил бўлишини кашф этди. (1845-1847), мушакларнинг қисқариш жараёнини ўрганиб (1850-1854), нервларда қўзғалишнинг тарқалиш тезлигини ўлчади (1850), рефлексларнинг яширин даврини аниқлади (1854), кўз турар жойи назариясини шакллантирди (1853), ранг кўриш таълимотини ишлаб чиқди (1859-1866). 1856-йилда у ернинг ёши 22 млн. йилда эканлигини аниқлади.