Tayanch tushunchalar Assimilyatsiya

7. Geminatsiya- ikkita bir xil undoshning so‘z tarkibida qavatlanishi, muddat, izzat kabi.

Bunday qavatlanish ma`lum uslubiy maqsadlarda yuzaga keltirilishi ham mumkin, Masalan,

maza, (bitta «z», bunda uslubiy bo‘yoq yo‘q.)- mazza (ikkita «z». So‘zning bu shaklida ma`no

kuchaytirilgan). Yana qiyos qiling, yashamagur>yashshamagur, uchalasi>uchchalasi,

rosa>rossa, juda>judda kabi. Geminatsiya hodisasi so‘z yasalishida ham uchraydi, achimoq

(fe`l)- achchiq (sifat), isimoq (fe`l)- issiq (sifat), qotmoq (fe`l)- qattiq (sifat) kabi. Sifatlarning

kuchaytiruv (intensiv) formalarida ham geminatsiya hodisasi uchraydi, oq>oppoq, sog‘>soppasog‘

kabi.

Degeminatsiya-so‘z tarkibidagi geminatsiyaning yo‘qolishi, menqning>mening,

sizni>sizzi>sizi, qayer>qaer kabi.

8.Sinerezis-so‘z tarkibida yondosh qo‘llangan ikki unlining diftonglashuvi- bir cho‘ziq unli

holiga kelishi, mutolaa>mutola, matbaa>matba, saodat>so,dat kabi. Bu hodisa ikki unli

orasidagi undoshning tushib qolishi hisobiga yuz berishi ham mumkin, zahar>za,r,

shahar>sha,r kabi.

9.Spirantizatsiya - ayrim portlovchi undoshlarning ikki unli orasida (intervokal

pozitsiyada) sirg‘aluvchi undoshga o‘tishi, bora ber>boraver (b>v), kabob>kavob (b>v),

po‘stloq>po‘stlog‘i (q>g‘), taroq> tarog‘i (q>g‘) kabi. Bu hodisada pozitsion omil (intervokal

holat) bilan birga kombinator omil (unlilarning undoshga ta`siri) ham ishtirok etgan.

Tekshirish savollari

1. Fonetik hodisalar deganda nimani tushunasiz?

2. Kombinator omillar nima? Ular fonemaning qanday ottenkasini yuzaga keltiradi?

3. Assimilyatsiya, akkomodatsiya va dissimilyatsiya qanday farqlanadi? Ularning qanday

turlari

bor?

4. Pozitsion omillarga nimalar kiradi? Ular fonemaning qanday ottenkalarini

shakllantiradi?

5. Pozitsion o‘zgarishlarning qanday turlari bor?

6. Kombinator va pozitsion omillar fonetik jarayonda aralash ishtirok etishi mumkinmi?

7. Spirantizatsiya nima?

8. Sintagmatik omillarga nimalar kiradi? Bu omil ta`sirida qanday fonetik jarayonlar sodir

bo‘ladi?

9. Qanday holatlarda va nima sababdan so‘z boshida, o‘rtasida yoki oxirida ba`zan tovush

orttiriladi?

10. Proteza, epenteza va epiteza nima?

11. Qanday holatlarda va nima sababdan so‘z tarkibidagi ayrim tovushlar tushib qoladi?

12. Tovush tushishining qanday turlari bor?

13. Metateza nima?

14. Geminatsiya nima? Degeminatsiya-chi?

15. Nazalizatsiya nima? U qanday omillar ta`sirida yuz beradi?

16. Sandxi qanday hodisa? Aferezis-chi?

17. Sinerezis nima? U qanday holatda yuz beradi?

Адабиётлар:

1. H.Jamolxonov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2005.

2. U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. 1992.

3. G.Abdurahmonov, S.Mamajonov. O‘zbek tili va adabiyoti. Toshkent,1995.

4. S.Otamirzaeva, M.Yusupova. O‘zbek tili. Toshkent, 2004.

5. Sh.Ranmatullayev. Nozirgi adabiy O‘zbek tili. Toshkent, 2007.

6. R.Sayfullaeva va b.Nozirgi O‘zbek titi. Toshkent, 2009.

Aim.uz