Tayansh iboralar

«Umurtqali hayvonlar zoologiyasi» fanining qisqasha tarixi
Hayvonlar to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar kadimgi Gresiyaning buyuk faylasufi va tabiatshunosi Aristotel’ tomonidan berilgan, uning «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlarning kelib chiqishi», «Hayvonlarning kelib chiqish», «Hayvonlarning kismlar to’g’risida» kabi asarlarida 452 tur xayvon to’g’risida ma’lumotlar berildi. Aristotel’ hayvonlarni ikki gruppaga ajratgan: 1) koni yuk hayvonlar. 2) koni bor hayvonlar. Bu Umurtqali hayvonlar va umurtqasiz hayvonlarga mos kelardi. Kadimgi Rim olimi Pliniy ikkinshi (eramizning 23-79 yillar) uzining «Tabiiy tarix» kitobida usha davrda ma’lum bulgan xamma hayvonlarni yozgan. eramizning boshidan to urta asrlarga kadar, ya’ni feodalizm davrida fanda xam turgunlik boshlanadi.
Tiklanish davrida (XV-XVI asrlar) tabiatni va shu jumladan, hayvonlarni o’rganishga kizikish kushaydi. Bu davrda hayvonlar to’g’risidagi tuplangan materiallar sistemaga solishni talab kilar edi. Mana shunday yirik zoologik ishlardan biri Shvesariya olimi K.Renserning(1516-1565 y.) «Hayvonlar tarixi» degan kitobi xisoblanadi. XVIII asrga kelib hayvonlarning xozirgi zamon sistemasi yaratildi. Bu ishda shved olimi K.Linneyning ximmati nixoyatda katta. K,Linney xamma hayvonlarni 6 ta sinf buldi: sut emizuvshilar, qushlar, suvda va kuruglikda yashovshilar, baliqlar, xasharotlar va shuvalshanglar. Sinflarni turkumlarga, turkumlarni avlodlarga va avlodlarni turlarga buldi. Fransiya olimi J.Kyuv’e (1769-1832) organ va kismlarning uzaro boglikligi (korrelyasiya) to’g’risidagi ta’limni ishlab chiqdi. J.Lamark (1744-1829y) esa organik olam evolyusiyasi to’g’risidagi ta’limotning avtorlaridan biri edi.
Rossiya zoologiya buyisha ilmiy materiallar fanlar akademiyasi ekspedisiyalarining ishi natijasida yigildi. Akademik Pallas Volga buyi, Sibir’, Kozogiston va Ural faunasini o’rgandi. S.Steller Uzok Sharkni, S.Gmelin Rossiyaning Evropa kismi janubini, I.Lepexin mamlakatning Shimoliy va Markaziy kismlarining Umurtqali hayvonlarini o’rgandilar. Zoologiyaning ekologik yunalishini rivojlantirishda MDU professori K.Rul’e (1814- 1858 y) katta xissa qushdi. Rul’ening shogirdi N.A.Seversov (1827-1885) uz ustozining goyalarini Umurtqali hayvonlar ekologiyasi va zoogeografiyasi yunalishlarida kushaytirdi. Rus olimlarining baliqlar (K.S.Berg, 1876-1950), amfibiya va reptiliya (P.M.Terent’ev, 1903-1970 y), qushlar (G.P. Dement’ev, 1890-1968 y) va sut emizuvshilarni (S.I.Ognev, 1886-1951y) o’rganishdagi xissalari juda kattadir.
Umurtqali hayvonlarning ekologiyasining prof. D.N.Kashkarov (1878-1941y), akademik S.S.Shvars (1919-1976 y) prof. N.T.Naumovlar (1902-1982) batavsil va xar tomonlama o’rgandilar. Umurtqali hayvonlarning anatomiyasi akademik Shmal’gauzen (1884-1963) va uning ustozi akademik A.N.Seversevlar (1866-1936) buyuk ishlar kildilar.
Xordalilar tipiga tashki kurinishi, yashash, sharoiti va xayoti xar xil bulgan hayvonlar kiradi. Xordalilirning vakillari xamda xayot muxitlarida: suvda, er ustida, er tagida, daraxtlarda va xavoda yashaydi. Geografik tomondan bular er sharining deyarli xamma kismiga tarkalgan. Xordalilar tipining xozirgi zamonda er yuzida yashayotgan turlari50 ming atrofida.
Xordalilar tipiga xar xil lansetniklarni uz ishiga olgan bosh kutisizlar, xozirgi zamon vakillari minogalar va miksinalarni umumlashtirgan tugarak ogizlilir xamda Umurtqali hayvonlarni olti sinfi, ya’ni togayli va suyakli baliqlar, suvda va Quruqda yashovshilar, sudralib yuruvshilar, qushlar va sut emizuvshilar kiradi. Xordalilarga yana dengizlarda utrok xolda xayot kechiruvshi hayvonlar- pardalilar xam kiradi.
Xordalilar tuzilishi va yashash sharoitlari xar xil bulishiga karamasdan kuyidagi belgilari bilan boshka hayvonlardan fark kiladi:
1.Uk skileti bulib xorda yoki orqa -tori xizmat kiladi. Xorda elastik egiluvshan uzaklardan xamda vakuola xujayralardan tuzilgan tukimadan tashkil topgan. Xorda Ichak nayining ustki devoridan ajralib chiqadi, ya’ni entoderma xisobidan tarakkiy etadi. Tuban xordaliklarda xorda umrbod saklanadi, yukori xordalilarda esa embrional organ xolida buladi va keyinshalik xorda togay yoki suyak umurtqalar bilan almashinadi.
2.Uk skeletining ustida ishi bush nay shaklidagi markaziy nerv sistemasi joylashadi. Nerv nayining ishidagi bo’shliqka nevrosel deyiladi. Nerv nayi embrional tarakkiyot davrida ektoderma xisobidan rivojlanadi.
3.Xazm nayining oldingi bulimi (xalqum) devorining ikki tomoniga kator urnashgan va xalqum bushligini tashki muxit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari buladi.Tuban xordalilarda jabra yoriqlariga joylashgan jabralar umrbod saklanadi va nafas olish organi bulib xizmat kiladi. Quruqda yashaydigan Umurtqalilarda jabralar faqat embrion davrida xosil buladi.
Yukorida aytilgan ushta belgi bilan bir katorda xordalilar ushun tubandagi belgilar xam juda xarakterlidir, lekin bu belgilar boshka ba’zi tiplarda xam ushraydi.
1.Xordalilar va nina terilarda ikkilamshi ogiz teshigi buladi.
2. Xordalilarda nina terilarda va xalkali shuvalshanglarda ikkilamshi tana bushligi (selom) buladi.
3. Yukori tarakkiy etgan xordalilarning zarodishlarida va tuban xordalilarda kupgina organlar metamer (sigmentli) joylashadi. Xordalilarda tashki sigmentasiyaya bulmaydi.
4.Xordalilar va kupshilik umurtqasiz hayvonlarning (bulutlar va kavak Ichaklaridan tashkari) simmetriyali bulib tuzilgan.
Xodalilar tipi ushta kenja tipiga bulinadi:
1.Lishinka xordalilar yoki pardalilar
2.Bosh kutisizlar
3.Bosh kutililar yoki Umurtqalilar