Tábiyaatın, onıń tarqalıwı hám jaqtılıq hám elementtıń óz-ara tásirinde gúzetiletuǵın

Hashoratlarning (mısalı, jıltır qurt), terek shirindileri, chiriyotgan gósh hám taǵı basqalardıń sáwleleniwi adamzatqa áyyemginen málim, bul hádiyseler suwıq halda sáwlelanishning mısalı bóle aladı. Bul jerde sáwleleniw ximiyalıq protsesslar nátiyjesinde, tiykarlanıp, oksidleniw nátiyjesinde payda boladı.

Eger uran nitrattıń sarı kristallaridan ozrog'ini temirshiniń ásbabına qoyıp, qarańǵı orında shókkishshe menen ursak, urılǵanda shıraylı jasıl tusda chaqnashini kóremiz. Bunda kristalldıń suwıq halda jaqtılıq shıǵarıwına mexanik tásir sebep boladı. Kristalldıń shókkishshe urılǵanda átirapǵa sachrab ketken úzindileri taǵı bir az waqıt nur shashıp turadı, bul zat lyuminessensiya hádiysesine júdá xarakterli bolıp tabıladı.

4-súwret. Lyuminessensiya hádiysesiniń payda bolıwı

Lyuminessensiyaning payda bolıwı. Jaqtılıq dáregi fotonı kristalldıń lyuminessensiya orayın onıń jutıw polosasi - úst menen tıǵız tolǵan interval ústinen birine ótkeredi. 10 -8 s waqıt ishinde lyuminessensiya orayı AA qáddine ótip, energiyanı kristall pánjerege beredi. Tiykarǵı jaǵday júzesi VV ga ótiwde bul qáddinen kvant shıǵadı. Lyuminessensiya júz beretuǵın elementlar lyuminofor elementlar dep ataladı. Lyuminessensiya orayı uyg'ongan jaǵdaydan tómenlew energiya júzesine ótiwinde ortasha sarplanatuǵın waqıt lyuminessensiya procesiniń tiykarǵı xarakteristikalarınan biri esaplanadı. Lyuminessent nurlanıw toqtatilgandan keyin, eger ol tez, shama menen sekunddıń on millionnan bir úlesi (10 -8 s) de so'nsa, lyuminessensiyaning bunday xili fluoressensiya dep ataladı. 10 -8 s - uyg'ongan atomning ayriqsha jasaw dáwiri bolıp tabıladı. Eger sırtqı elektron qabıqtıń ústi uyg'ongan bolsa, ádetde, atom tiykarǵı jaǵdayǵa o'tgunga shekem sonsha waqıt (10 -8 s) uyg'ongan jaǵdayda boladı.

Lyuminessensiyaning basqa túri - fosforessensiya - oyanıw energiyası dáregi úzilgennen keyin jarıqlanishning aste tómenlewi menen xarakterlenedi. Bul halda lyuminessensiya orayları uyg'ongandan keyin metastabil jaǵdaylarında boladı, bul jaǵdaylardan tómen energiyalı jaǵdayǵa ótiw «ta'qiqlangan» bolıp ol 10 -8 s qaraǵanda talay uzaǵıraq waqıtta júz beredi.