Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

Taw jınısları haqqında ulıwma túsinik.
Taw jınısları ádetde, ıssılıqtı jaman ótkeredi, geweklik artpaqtası menen olardıń ıssılıq ótkezgishligi jáne de susayadi. Quramında yarım ótkeriwshiler (grafit, temir hám polimetall káni hám b.) bolǵan jınıslarda ıssılıq ótkezgishlik ózgesheligi kóp boladı. Taw jınıslarınıń kópi dielektrik hám yarım ótkeriwshilerge kiredi. Olardıń magnitlanıw ózgeshelikleri, birinshi náwbette, olar quramındaǵı ferromagnit minerallar (magnetit, titanmagnetit, pirrotin) ga baylanıslı. Taw jınıslarınıń ózgeshelikleri mexanik (basım ), ıssılıq (temperatura ), elektr, magnit, radiatsion (kernew) hám materiallıq (suyıqlıq, gaz hám basqalarǵa to'yinganligi) maydanlardıń tásirine baylanıslı. Basım tásirinde jınıslar zishlashadi, gewekler eziladi, dáneshelerdıń kontakt maydanı keńeyedi, nátiyjede taw jınıslarınıń ózgeshelikleri ózgeredi. Ádetde, basım artpaqtası menen elektr hám ıssılik ótkezgishlik, bekkemlik asıp baradı. Íssılıq ayırım minerallardıń erip zishlashishi, bólekleniwi, puwlanıwına alıp keledi, nátiyjede taw jınısları ózgeshelikleri ózgeredi. Elektromagnit maydanlardıń kernewi hám shastotası taw jınıslarınıń elektromagnit hám radioto'lqin qásiyetlerine úlken tásir kursatadi. Taw jınısları paydalı qazilma retinde ayriqsha bekkemlik, abrazivlik, qattılıq, burawlanıw dárejesi, jarılıwǵa shıdamlılıǵı hám basqa texnologiyalıq ayrıqshalıqlarǵa iye. Olardıń materiallıq quramı, fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri geofizika, geologiya (atap aytqanda, injinerlik geologiyasi) hám taw kenshilik sanaatında informatsiyalarniń tiykarǵı dáregi esaplanadı.
Taw jınıslarınıń ózgeshelikleri qattı., gazsimon hám suyıq fazalardıń qásiyetleri hám olardıń salıstırmalı muǵdarına da baylanıslı. Geweklik hám muzdıń jarıǵılıq Taw jınısların neft hám suw kollektorı retinde baqolashda, hám de olardıń bulaqqa, burg'i qudug'i hám basqalarǵa aǵıp keliw tezligin aniklashda zárúrli bolıp tabıladı. Taw jınıslarınıń ıǵallıq hám gaz sıyımlılıqı, suw hám gaz ótkezgishligi de olardıń gewekliligi menen anıqlanadı. Magmatik Taw jınıslarında gazlı boslıqlar muǵdarı 60— 80% ga jetedi (mas., pemza hám pemza tuflari). Shógindi Taw jınıslarında shógindi payda bolıw processinde geweksheler vujudga kelip, cementleniw waqtında tuyıqılıwı yamasa saklanib qalıwı múmkin. Metamorfik Taw jınıslarında geweksheler kem boladı, tek yoriklar (muzdıń jarıǵılıqlar ) bolıp, olar jınıslar soviyotganda payda boladı. Taw jınıslarınıń tıǵızlıǵı olardıń gewekligi hám mineral quramı menen baylanıslı. Rudali minerallar joqarı tıǵızlıqqa iye (mas., piritda — 5000 kg/m3 ke shekem, galenitda 7570 kg/m3 gasha); shógindi taw jınısları minerallarınıń tıǵızlıǵı kem (mas., tas tuziniń tıǵızlıǵı 2, 2 g/ sm3). Taw jınıslarınıń ıssılik sıyımlılıqı, kólemdiń ıssılikdan keńeyiw koeffitsenti hám basqa birinshi náwbette olardıń mineral quramı menen anıqlanadı. Taw jınıslarınıń bekkemlik, keriliw qásiyetleri ıssılik hám elektr ótkiziwsheńligi, tiykarlanıp, jınıslardıń dúzilisi hám ásirese dáneshelarniń uzaro boglanish kúshine baylanıslı. Fizikalıq ózgeshelikleri katlam tegislikleri baǵdarında birdey bolsa, kese jónelis boylap basqasha boladı. Taw jınıslarınıń sozılıwǵa shıdaw dárejesi, ıssılik ótkezgishlik, elektr ótkezgishlik, dielektrik hám magnit ótkezgishlik qásiyetleri qatlam baǵdarı boylap, qısılıwǵa shıdaw dárejesi bolsa kese jónelis boylap kóbirek boladı. Mayda donador Taw jınıslarında bekkemlik joqarı bolsa, iri donador Taw jınıslarında tómen boladı. Qısılıwǵa shıdaw dárejesi ásirese, tolasimon dúzilgen mayda donador jınıslarda joqarı (mas., nefritda 500 Mn/m2). Kóplegen shógindi jınıslarda (tas duzı, gips hám basqalar ) de sikilishga shıdaw dárejesi tómen. Taw jınısları, ádetde, ıssılikni jaman ótkeredi, geweklik artpaqtası menen olardıń ıssılik ótkiziwsheńligi jáne de susayadi. Quramında yarım ótkeriwshiler (grafit, temir hám polimetall káni hám basqalar ) bolǵan jınıslarda ıssılik ótkezgishlik ózgesheligi kóp boladı. Taw jınıslarınıń kupi dielektrik hám yarım ótkeriwshilerge kiredi. Olardıń magnitlanıw ózgeshelikleri, birinshi náwbette, olar quramındaǵı ferromagnit minerallar (magnetit, titanmagnetit, pirrotin) ga baylanıslı. Taw jınıslarınıń ózgeshelikleri mexanik (basım ), ıssılik (tra), elektr, magnit, radiatsion (kernew) hám materiallıq (suyıqlıq, gaz hám basqalarǵa to'yinganligi) maydanlardıń tásirine baylanıslı. Basım tásirinde jınıslar zishlashadi, gewekler eziladi, dáneshelarniń kontakt maydanı kengayadi, nátiyjede Taw jınıslarınıń ózgeshelikleri ózgeredi. Ádetde, basım artpaqtası menen elektr hám ıssılik ótkezgishlik, bekkemlik hám basqa asıp baradı. Issılik ayırım minerallardıń erip zishlashishi, bólekleniwi, buglanishiga alıp keledi, nátiyjede Taw jınısları ózgeshelikleri ózgeredi. Elektromagnit maydanlardıń kernewi hám shastotası Taw jınıslarınıń elektromagnit hám radiotolqın qásiyetlerine úlken tásir kórsetedi. Taw jınıslari paydalı qazilma retinde ózine tán bekkemlik, abrazivlik, qattılıq, burawlanıw dárejesi, jarılıwǵa shıdamlılıǵı hám basqa texnologiyalıq ayrıqshalıqlarǵa iye. Olardıń materiallıq quramı, fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri geofizika, geol. (atap aytqanda, injinerlik geol. si) hám taw kenshilik sanaatında informatsiyalarniń tiykarǵı dáregi esaplanadı.