Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

1. 4 Taw jınısları dúzilisi - mineral hám mineral agregatlaridan ibarat taw jınıslarınıń dúzılıw xarakteristikası. " Taw jınısları dúzilisit. " ulıwmalasqan termin bolıp, taw jınıslarınıń strukturası hám teksturasi túsinigin óz ishine aladı. Struktura minerallardıń ólshemi, forması hám óz-ara jaylanıwı menen anıqlanadı; tekstura taw jınıslarınıń irilew strukturalıq bólegi (mineral agregatlar) dıń ulıwma hám de boslıqsa jaylasıw qásiyetleri menen anıqlanadı.
Magmatik taw jınıslarınıń dúzilisi. Magmatik taw jınıslarınıń strukturam magmaniń quramı jáne onıń suwıw sharayatlarına baylanıslı. Otqindi, tamır hám effuziv jınıslarda olar túrlishe boladı. Otqindi jınıslar ushın tolıq kristallı strukturalar tán bolıp, ol jaǵdayda jınıslardıń barlıq elementları qayta kristallanadi. Magma quramında ushqısh komponentlerdiń bolıwı kristallanıw trasini pasaytiradi hám magmaniń qayısqokligini azaytadı, bular bolsa kristallizatsiya procesin tolıq bolıwına sebep boladı. Sol sebepli, ashqıltım magmaniń tereń sharayatta, ushqısh komponentlerdi saqlaǵan halda aste suwıwı tolıq kristallangan donador jınıslar (mas., granit) payda bolıwına alıp keledi. Idiomorfizmniń túrli dárejedegi jınıs payda etiwshi minerallar jıyındısı bolǵan strukturalar — gipidiomorf donadorli (granit, siyenit hám dioritlar) dep ataladı. Eritpeden bir waqtıniń ózinde atız shpati hám kvarstıń ajırasıwı pegmatitsimon yamasa grafiksimon strukturalardıń payda bolıwına sebep boladı. Kristallarniń salıstırmalı ólshemine qaray, tegis donador hám tegis emes donador boladı. Tegis emes donadorlari porfirli hám porfir kórinisli boladı. Porfir kórinisli strukturalarda taw jinsiniń massası mayda hám orta donali bolıp, ayrıqsha minerallardıń iri porfirli bólekshelerinen dúziledi. Otqindi jınıslar daǵı teksturalar arasında bárinen burın dızbekli yamasa bir jınslı teksturalar bolıp, olarda barlıq minerallar jınıs boylap bir tegisde tarqalǵan hám hámme maydo nlarda shama menen birdey quram hám strukturaǵa iye boladı. Hár túrlı jınslı taksitli teksturalar da keń tarqalǵan. Yo'lyo'l hám flyuidal teksturalar minerallardıń oriyentirli jaylasıwı menen kristallanayotgan magmaniń háreketleri waqtında payda boladı. Tamırlı hám effuziv taw jınıslarına porfirli struktura tán bolıp, ol magmaniń suwıwı hám ushqısh komponentlerdiń joǵalıp ketiwine baylanıslı bolǵan tez kristallanıwini ańlatadı ; geyde bul struktura otkdndi denelerdiń shet bólimlerinde baqlanadı, tog jınıslarınıń tiykarın quraytuǵın tıǵız (afanitli) massasında minerallardıń iri xolxol ajıratılǵan qarjıları bar ekenligi menen baylanıslı. Xolxolligi bolmaǵan effuziv jınıslardıń strukturaları afanitli dep ataladı. Tiykarǵı massanıń strukturaları arasında shıyshe hám kris. tallar (mikrolitlar) qatnasına qaray shıysheli yamasa vitrofirli, yarım kristallı hám mikrolitli strukturalar fark, etiledi. Effuziv jınıslardıń kristallanıw dárejesi magmaniń quramı jáne onıń kristallanıw geologik sharayatına baylanıslı. Jer maydanında lavaniń suwıwı hám ushqısh komponentlerdiń joǵalıp ketiwi birgelikte tez júz boladı. Ashqıltım hám ortasha lavalar (liparitli, andezitli) yarım kristallangan hám tiykarǵı massalarında jińishke (mm dıń onnan hám júzden bir kismi) mikrolitlar bolǵan shıyshesimon jınıslar (obsidian, pemza) payda etedi. Tiykarǵı hám suyıqlaw lavalar Jer maydanında yarım kristallangan jınıslar kórinisinde suwıydı. Effuziv jınıslardıń teksturalari arasında : dızbekli, flyuidal, yo'lyo'l flyuidallilar bolıp, olar túrli reńdegi vulkanik shıyshe, xolxollilik hám mikrolitlar parallel sızıqshalı jaylasıwı menen baylanıslı boladı. Lavadagi gazlı kóbikshelerdiń muǵdarına qaray gewekli, kóbikshali hám pemzali teksturalar parıq etedi. Boslıqlar ekilemshi minerallar (kvars, opal, seolit, karbonatlar hám basqalar ) menen toldırilganda badamtasli teksturalar payda boladı.
Shógindi taw jınıslarınıń dúzilisi menen genezisi arasındaǵı baylanıs otqindi jınıslarnikiga qaraǵanda jáne de ayqınlaw kórinedi. Shaqiq taw jınısları danalarınıń óz-ara jaylasıwı menen anikdanadigan teksturasi 3 qıylı tiykarǵı tipda; tártipsiz, katlamli hám flyuidalli boladı. Shaqiq taslar cementlengen (kvars, opal, kaltsit) yamasa óz-ara baylanıspaǵan bolıwı múmkin. Organogen taw jınıslarınıń dúzilisi, ásirese, keń tarqalǵan karbonat jınıslar (hák tas, dolomit) de xilmaxil boladı. Bul jınıslar quram tapqan organikalıq qaldıqlar jaqsı saqlanganda, struktura birotala sol organizmlerdiń xarakteristikası menen anıqlanadı : bul strukturalar biomorfli hám pútin shig'anokli dep ataladı. Biogen jınıslar ushın qayta kristallanıw hám metasomatizm strukturaları tán. Xemogen taw jınıslarınıń dúzilisi túrli ólshem degi kristall danalarınıń ósiwi menen xarakterlenedi. Xemogen taw jınıslarınıń teksturasi arasında oolitli, dızbekli hám katlamlilari kóp tarqalǵan.