Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

2. 3 Shógindi jınıslardıń ózgeshelikleri.
Shógindi taw jınısları magmatik jınıslarǵa qaraǵanda litosferanıń az bólegin, yaǵnıy atiga 5% ni tashkil qilsa, Jer maydanınıń 75% maydanın qoplab jatıptı.
Shógindi jınıs payda bolishiniń zárúrli faktorlarınan biri unıraw (gipergenez) procesi bolıp tabıladı. Ilgeri payda bolǵan taw jınısları hawa, suw hám muzlardıń tásirinde, temperaturanıń ózgeriwinen hám organizmlerdiń turmıs procesi nátiyjesinde jemiriledi. Qattı jınıslar fizikalıq unıraw processinde mayda bóleklerge bóleklenip ketediler. Ximiyalıq unıraw ximiyalıq birikpelerdi payda etedi. Bólekan olar óz orınlarınd qaladılar, úlkengine bólegi bolsa suw, samal, muz (sedimentogenez) járdeminde alıp ketediler. Olardı alıp ketiw kúshi, yaǵnıy tezligi azayıwı natiyjasida jemirilgen jınıslar uslanıp qalınadı. Sonday etip, suwda to'yingan shógindi payda boladı. Shógindi jınıslardı payda bolıw sharayatı jáne onıń toplanıwına járdem beretuǵın faktorlarǵa qaray tómendegi genetikalıq gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
A. Bólekli jınıslar.
B. Organogen jınıslar.
C. Ximiyalıq jınıslar.
Shógindi taw jınısların úyreniwde olardıń struktura hám teksturalarini úyreniw úlken áhmiyetke iye. Jinsni shólkemlestirgen bólek hám minerallardıń úlken-kishiligine hám faunalariniń saqlanıw dárejesine qaray struktura, bólek bóleksheleriniń jaylasıwına kóre tekstura ajratıladı.
Cement. Shógindi jınıslardıń irilew danaların birlestiruvshi mayin donali yamasa amorf massa cement dep júritiledi. Cementler túrine hám payda bolıwǵa qaray klasslarǵa bólinedi. Bul tuwrısında toqtap ótpeymiz. Tek eki tiykarǵı gruppanı, yaǵnıy shógindi sho'kkan waqıtta payda bolǵan cementti hám jınıs ónim bolǵandan keyin sol jinsda aǵıp juretuǵın eritpelerinde duzlardıń shógiwinen payda bolǵan cementti eskertip ótiw kerek. Cement hám jınıs danalarınıń bir birine qatnası hám sonıń menen birge donolarniń cementte jaylasıwı teksturaniń zárúrli belgisi esaplanadı. Shógindi jınıslar reń-barang bolıp, oqdan qolańǵa shekem ózgeredi. Jınıslardıń reńi olardıń anıqlawda zárúrli belgi bolıp esaplanadı. Shógindi taw jınısları jer maydanınıń derlik hámme jerinde tarqalǵan. Shógindi jınıslardıń payda bolıwı hám ózgeriwi túrli termodinamik, fizikalıq hám ximiyalıq sharayatlar menen baylanıslı bolıp, málim nizamlıqǵa bo'ysinadi. Shógindi taw jınısları ósimlik hám organizm qaldıqlarınan sonıń menen birge ózinden aldın payda bolǵan magmati hám metamorfik jınıslardıń jemiriliwinen payda boladı. Payda bolıw sharayatına qaray shógindi jınıslar teńiz, kól, dárya, samal, muz hám morena yotqiziqlariga bólinedi.
Qurǵaq ıqlımlı sharayatta payda bolǵan jınıslar kontinental yotkiziklar dep ataladı. Olardıń payda bolishida samal, oqar suw hám muz suwiniń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Atmosfera jawınları tásirinde nuragan jınıslar samal hám oqar suw menen birge aǵıp barıp, relyefdiń pastkam jaylarında toplandı hám shógindiler payda etedi. Kontinental shógindi jınıslar payda bolıwı sharayatına qaray elyuvial, delyuvial, prolyuvial, alyuvial hám eol yotqiziqlariga bólinedi. Suw xavzalarida suwda erigen mineral elementlardıń shógiwinen ximiyalıq, xayvonot hám ósimlik qaldıqlarınıń toplanıwınan bolsa organogen shógindi jınıslar payda boladı.
Shógindi taw jınıslar jer qabıǵınıń eń ústki qatlamların shólkemlestirip, pútkil jerdegi taw jınıslardıń atiga 5% ni quraydı. Soǵan qaramay bul jınıslar jer maydanınıń 75% maydanın basıp alıp jatadı.
Shógindi taw jınıslarınıń tiykarǵı belgilerinen biri olardıń qatlam -qatlam bolıp tiykarlanıp, gorizontal jaǵdayda jatıwı bolıp tabıladı. Ayırım qatlamlar bir-birinen reńi, quramı hám ózgeshelikleri menen parıq etedi. Shógindi jınıslar segovak boladı hám olardıń quramında tasqotgan organikalıq qaldıqlardı ushıratıw múmkin.
Shógindi taw jınısları payda bolıw sharayatlarına qaray bir-birinen tupten parq etip, ush tiykarǵı gruppaǵa bólinedi:
1. Mexanik.
2. Ximiyalıq.
3. Organikalıq
Mexanik shógindi taw jınısları. Mexanik shógindi taw jınısları magmatik hám metamorfik jınıslardıń unırawı nátiyjesinde óz jayında toplanıwı yamasa suw, mızlıq, samal tásirinde basqa jaylarǵa kóshirilip yotqizilishidan payda boladı. Mexanik shógindiler quramındaǵı qattı zarashalarniń úlken-kishiligi hámda formasına kóre iri (turpayı ), qum, shań hám saz bóleklerge bólinedi. Olar oxak, kremniy oksidi (SiO2 ), saz sıyaqlı elementlar menen birikkan (tsementlangan) jaǵdayda hám ushraydı. Turpayı bólekler bolsa qırlı hám tegis sırtqı kórinislerge iye. Qumli jınıslar iri-maydalıǵı 2 mm den 0, 05 mm ge shekem bo'gan bólekshelerden shólkemlesken. Quramına kóre qum tiykarlanıp kvarts, slyuda, atız shpsti, xlorit, magnetit, pirit, kaltsit hám basqa minerallardıń qospasınan ibarat. Bóleksheleriniń iri-maydalıǵına kóre qum, iri (2-0, 5 mm); urta (0, 5-0, 25 mm); mayda (0, 25-0, 1 mm) hám shańsimon (0, 1-0, 05 mm) xillarga bólinedi.
Shańsimon hám gilli jınıslar. Shańsimon hám gilli bólekler qumlaq topıraq, kumloq topıraq hám saz topraq jınıslarınıń tiykarǵı strukturalıq bólegin quraydı. Gilli jınıslar tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, shógindi jınıslardıń 50% ten aslamın quraydı.
Lyoss hám lyossimon jınıslar dúzilisi jixatidan ayriqsha fizikalıq hám mexanik, ximiyalıq mineral quramlı hámda jer maydanınıń málim sharayattaǵı ulkalarida payda bolǵan shógindi taw jinsi bolıp tabıladı. “Lyoss” sózi nemissha jumsaq uvalanadigan mánisti ańlatadı.
Lyoss sergovak, sarı yamasa boz-sarı reńde, qatlamlanbaǵan, qulda qısılǵanda tez uvalanadigan jınıs bolıp, onıń 70% 0, 05 - 0, 001 mm li bóleklerden shólkemlesken.
Lyosslar tómendegi qásiyetlerine qaray ajratıladı : 1. Reńi sarg'ish, ash qońır sarg'ish. 2. Serg'ovak. Geweklerin ápiwayı kóz menen kóriw múmkin, diametri 3 mm ge shekem. Geweklik jınıs koleminiń 45-50% ni quraydı 3. Kaltsiy hám magniy karbonat duzları jınıs massasınıń 5% ten kóplegenin quraydı. 4. Lyoss qatlamında qum hám maydalanǵan tas linzalari bolmawi kerek. 5. Jinsni quraytuǵın bólekshelerdiń 50% ten kópi 0, 05 mm den 0, 001 mm ge shekem bolıwı, 0, 001 mm den kishi bóleksheler 10% ge shekem bolıwı hám 0, 25 mm li bólekshelerdiń bolmawi. 6. Jarlıqlarda vertikal tárzde ajırasıw ózgeshelikine iye. 7. Uzaq waqıt suw tásir etkende óz massası tásirinde shógiwi. 8. uqori dárejede suw ótkiziwshanligi. 9. Qurǵaqlay túrde qattı, atalǵanda tez ivib ılay xoliga keliwi. 10. Quramında tez eriytuǵın duzlardıń kóp muǵdarda bolıwı.
Lyoss hám lyossimon jınıslar payda bolıw hám alıp barıp yotqizilishi sharayatına qaray eol, prolyuvial, elyuvial, delyuvial, allyuvial hám flyuvio-glyatsial túrlerge ajratıladı.
Tsementlangan shógindi jınıslar. Tábiyaatda shaqiq jumsaq jınıslar tek qatlamlanıp, tıǵızlasıp tarqalmastán, bálki jer astında jıljıp atırǵan suw eritib alıp kelgen oxak, magniy, temir, kremniy hám saz elementlar tásirinde tsementlanishi hám múmkin. Bul túrde elementlar jumsaq jınıslar aralarına kirip shógiwi, nátiyjesinde jınıs bólekshelerin bir-birine biriktirip tsementlaydi. Nátiyjede konglomerat (shagaltas), brekshiya (qırlı tas), qumtas, alevrolit, argillit hám basqa jınıslar payda boladı.
Shógindi taw jınısları jer maydanınıń derlik hámme jerinde tarqalǵan. Shógindi jınıslardıń payda bolıwı hám ózgeriwi túrli termodinamik, fizikalıq hám ximiyalıq sharayatlar menen baylanıslı bolıp, málim konuniyatga buysunadi. Shógindi taw jınısları ózinden aldınǵı dáwirlerde payda bolǵan magmatik hám metamorfik jınıslardıń unırawınan payda boladı. Payda bolıw sharayatına qaray Shógindi jınıslar teńiz, kól, dárya, samal, muz hám morena yotqiziqlariga bólinedi.
Qurǵaqlay ıqlımlı sharayatta ónim bulgan shógindi jınıslar kontineital yotqiziqlar dep ataladı. Olardıń payda bolishida samal, oqar suw hám muz suwiniń roli kútá úlken bolıp tabıladı.
Atmosfera jawınları tásirinde nuragan jınıslar samal hám oqar suw menen birge aǵıp barıp, relefdiń pastkam jaylarında toplandı hám shógindiler payda etedi. Kontinental shógindi jınıslar payda bolıw sharayatına qaray elyuvial, delyuvial, prolyuvial, allyuvial hám eol yotqiziqlariga bólinedi.