Tábiyiy geografiya hám gidrometrologiya

Taw jınıslarınıń bekkemligi hám elastik qásiyetlerin pressda anıqlaw
Hák tas qurılısda tsement hám hák óndiriste isletiledi. Olar hám neft zıyansiz shógindi jınıslardıń bir túri organogen shaqiriqler. Onıń atı bul organikalıq elementlar jáne onıń qaldıqları toplanıwınan kelip shıqqanlıǵı menen baylanıslı. Kómir ósimlik qaldıqlarınan, neft bolsa teńiz planktonidan alınadı. Janıw arqalı energiya islep shıǵarıw ushın joqarı kaloriya ma`nisi sebepli olar úlken ekonomikalıq qızıǵıwshılıq oyatıp atır.
Organikalıq ximiya — ugleroddıń basqa elementler menen organikalıq birikpeler payda etiwi jáne bul birikpelerdiń ózgeris nızamların úyrenetuǵın pán. Ximiyanıń bir bólimi. Organikalıq ximiyanıń tiykarǵı waziypası — organikalıq birikpelerdi sap halda alıw hám olardıń dúzilisin anıqlaw, reaksiyaǵa kirisiwi, reaksiyalar mexanizmin, elementlardıń ximiyalıq dúzilisi hám ózgeshelikleri arasındaǵı baylanısıwdı úyreniw, sonıń menen birge, olardan ámeliyatda paydalanıw jolların izertlewden ibarat. Organikalıq birikpeler insannıń Jer ámeldegi bolıwı jáne onıń ámeliy iskerlikte oǵada zárúrli áhmiyetke iye. Tiri organizmlerdi quraytuǵın barlıq tiykarǵı komponentler — beloklar, nuklein kislotalar, uglevodlar, maylar, vitaminlar, gormonlar hám basqa — organikalıq birikpeler bolıp tabıladı. Derlik barlıq sintetik hám tábiyiy talshıqlar, plastmassalar, pestitsidlar, bo'yagishlar, dáriler hám qalasık. da organikalıq birikpelerge tiyisli. Házirgi waqıtta ájayıp ayrıqshalıqlardı ózinde sáwlelengenlestirgen organikalıq birikpeler jılına 250 mıńnan 300 mıńǵasha sintez etiledi, olardıń ulıwma sanı bolsa 10 millionnan asdı. Birpara organikalıq elementlar insanǵa júdá áyyemginen málim. Mısalı, kisiler júzim sherbeti ashiganda spirtke aylanıwın, musallas ashıq hawada turǵanında sirke kislota payda etiwin bilerdiler. Ósimlik mayları hám haywan mayları azıq-túlik retinde áyyemginen isletip kelinedi. Sabın hám hár túrlı boyawlardan paydalanıw áyyemgi zamanlardan berli málim. Sap haldaǵı organikalıq elementlardı daslep 900-jıllarda arab alkimyogarlari payda etdiler. Lekin organikalıq ximiya pán retinde 19 -ásirdiń 2-yarımında qáliplesti. " Organikalıq ximiya" terminin pánge dáslepki bar 1827-jılda Y. Ya. Berselius kirgizdi. 1828-jılda nemis ximiki F. vyoler laboratoriya sharayatında moshevinani sintez etdi. Nemis ilimpazları A. Kolbe, F. A. Kekule, Shotlandiyalıq ximik A. Kuper hám basqalar uglevodniń 4 valentligini, onıń atomları halqa payda etiw ózgeshelikine iye ekenligin anıqladilar. Keyinirek Organikalıq ximiya A. M. Butlerovniń organikalıq birikpelerdiń dúzılıw teoriyası (1861) tiykarında rawajlanadı. F. Kekule benzolniń zamanagóy siklik formulasın usınıs etdi (1865). Ya. X. vant-Goff hám fransuz ximiki J. Le Bel atomlardıń molekulada keńislikdegi jaylasıw teoriyasın alǵa jıljıtıwdı. Elektron hám, ásirese, kvant -mexanika qıyallarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde ximiyalıq baǵlardıń keńislikgi baǵdarı, to'yingan hám to'yinmagan birikpelerdiń ózgeshelikleri arasındaǵı ayırmashılıq, benzolniń aromatikligi, organikalıq birikpeler molekulalaridagi atomlardıń óz-ara tásiri túsintirip berildi. Fizikalıq usıllar járdeminde organikalıq birikpelerde ximiyalıq baǵlarnng uzınlıǵı, valent múyeshler úlkenligi hám geometriyalıq dúzılıw daǵı molekulalardıń basqa parametrleri tapildi. Sol usıllar menen birpara quramalı organikalıq birikpeler — B12 vitamini, penitsillin, xlorofill, bir qatar beloklar, nuklein kislotalar hám basqalardıń ximiyalıq dúzilisi aniklandi.
Organikalıq birikpelerge xarakteristikalı qasiyet — uglerod atomlarınıń bir-biri menen ápiwayı, qos yamasa úsh baǵ arqalı tuwrı shizikli, shınjırsimon, 1, 2, 3 hám kóp halqalı (yadrolı ) yamasa karkaslı birikpeler payda eta alıwı bolıp tabıladı. Bunday birikpeler tiykarın oshik, shınjırlı uglevoddan ózge atomlarga almastırılıwı múmkin. Bul atomlar geteroatomlar dep ataladı (mas, kislorod, azot, altıngugurt). Strukturasına kóre, organikalıq birikpeler alipatik birikpeler (oshik, shınjırlı uglevodorodlar hám olar tuwındıları ) ga, jabıq uglerod shınjırlı karbotsiklik birikpeler (alitsiklik birikpeler, aromatik birikpeler) hám geterotsiklik birikpelerge bólinedi. Shınjırında qos baǵ yamasa 3 baǵı bolmaǵan uglevodorodlar hám olardıń tuwındıları to'yingan birikpeler, qosbog' yamasa 3 baǵ tutqanları — to'yinmagan birikpeler esaplanadı.
Hár bir uglevodoroddagi vodorod atomların túrli funksional gruppalarǵa almastırıw jolı menen genetikalıq qatar keltirip shıǵarıw múmkin, mas, etan — etilxlorid — etanol — sirke aldegidi — sirke kislotası hám t.b. Bular uglevodorodlar RH (funksional toparı joq ), galogenalmashgan tuwındılar RHal, spirtler ROH, aldegidlar RSHO, ketonlar R, COR2, karbon kislotalar RCOOH, baslanǵısh, ekilemshi hám ushlamshi isenimler RNH2, R2 NH hám RN nitrobirikmalar RNO2, tiollar (markeptanlar) RSH, sulfidlar R2 S hám basqa Uglerod — uglerodlı qosbog'lar da funksional gruppalar qatarına qosıladı.
Birdey dúzılıwǵa iye bolǵan uqsas funksional gruppalı organikalıq birikpeler uglerod shınjırındaǵı — SN2 — gruppaları sanı menen parıqlanganda gomologik qatarlar kelip shıǵadı.
Molekulasında uglerod hám vodorod atomları hám de organogen atom (Hal, O, N, 8) lardan tısqarı uglerod menen baylanısqan elementleri bolǵan birikpeler elementorganik birikpeler esaplanadı.
Organikalıq ximiyanıń rawajlanıwda orıs ilimpazlarınan v. v. Markovnikov, N. N. Zinin, A. Ye. Favorskiy, S. v. Lebedev, N. D. Zelinskiy, A. N. Nesmeyanov hám basqalardıń xızmetlerin úlken.
Organikalıq ximiyanıń rawajlanıwda Ózbekstan ximikleriniń de úlken úles-si bar. 20 -ásirdiń 20 -jıllarında Orta Aziya universiteti ximiya fakultetinde professor S. N. Naumov basshılıǵında xinon hám toluxinon — dibromidlar dúzilisin anıqlaw ústinde gúzetisler ámelge asıriddi (1933). 2, 3-siklogeksandion 1, 4-dikarbon efiri dúzilisi úyrenildi. Usı element tuwındılarınan xinoksalin, monoksalin, dioksim, monogibrazon, pi-razolon, bipirazolon, oazonlar alındı, kebirsuv nefti izertlew etilip, onıń quramındaǵı uglevodorodlar hám altıngugurt muǵdarı anıqlandi. Bir payıtlar organikalıq ximiya tiri organizmlerdiń tábiyiy processleriniń bir bólegi retinde payda bolǵan elementlardı úyreniw menen shegaralanǵan dep esaplanǵan, biraq Fridrix voler 1800-jıllardıń baslarında organikalıq birikpelerdi laboratoriyada minerallar hám basqa organikalıq bolmaǵan materiallardan sintez qılıw múmkinligin kórsetdi.

Bir payıtlar organikalıq ximiya tiri organizmlerdiń tábiyiy processleriniń bir bólegi retinde payda bolǵan elementlardı úyreniw menen shegaralanǵan dep esaplanǵan, biraq Fridrix voler 1800-jıllardıń baslarında organikalıq birikpelerdi laboratoriyada minerallar hám basqa organikalıq bolmaǵan materiallardan sintez qılıw múmkinligin kórsetdi.