«TÁbiyiy hám ulíwma kásiplik pánler» kafedrasí Bakalavr baǵdarı: 5311600 – «Kánshilik isi»

2.3. Кон массасини қазиб олишга тайёрлаш
Очиқ усулда кон қазиш ишларининг объекти сифатида кон жинсларини тавсифловчи физик-техник хусусиятларни уларнинг зичлик, ғовакдорлик, намлик, турли таъсирларга чидамлилик, тирновчанлик, ёпишқоқлик, мўртлик, турғунлик, кўпчиш (майдаланганда ҳажмини кўпайиши) каби қатор кўрсаткичлар ташкил қилади.
Кон жинсларини қазишга тайёрлаш кейинги жараёнларни (кон массасини қазиб олиб транспорт воситаларига юклаш, қабул пунктларига ташиш, ағдарма ҳосил қилиш, қайта ишлаш ва бошқалар) бажариш учун қулай шароит ва технологик имкониятлар яратиш мақсадида амалга оширилади.
Кон жинсларини қазишга тайёрлаш турли усулларда бажарилиши мумкин. Ҳозирги вақтда конларни очиқ усулда қазиб олишда кон жинслари массивини қазишга тайёрлаш ишларида қуйидаги усуллардан кенг фойдаланилади.
Механик усулда юмшоқ ва бўшоқ кон жинслари экскаватор ёки бошқа кон қазиш машиналари билан бевосита массивдан ажратиб олинади ва транспорт воситаларига юкланади ёки қазишдан бўшаган майдонга тўкилади.
Гидравлик усул ўзидан сув ёки бошқа суюқ моддаларни ўтказиб юбориш хусусиятига эга бўлган, ғовакдор кон жинсларини (фойдали қазилмани) қазишга тайёрлашда қўлланилади. Бунда юқори босимдаги суюқлик оқими жинс ғовакларига кириб, жинс заррачаларини бир-бирига боғлаб турган моддани (цементни) эритиб, жинснинг қаттиқлик даражасини пасайтиради, яъни юмшатади.
Махсус юмшатиш (майдалагич) машиналари катта қувватга эга бўлган тракторга осилган қурилма бўлиб, яримқоясимон кон жинсларини қазишга тайёрлашда қўлланилади.
Бурғилаб-портлатиш усули қаттиқ қоясимон жинсларни қазишга тайёрлашда кенг қўлланилади. Бу усулда қазишга тайёрланган кон жинс бўлакларининг чизиқ бўйича максимал ўлчами қазиб юклаш ва ташиш воситаларининг параметрларига мос келиши зарур. Жинс бўлакларининг максимал ўлчами қуйидагича бўлиши талаб этилади:
- бир чўмичли экскаваторлар учун – _lmax ≤0.8 (q)^1/3
- авто ватемирйўлтранспортиучун – l_max≤0.5 (Q)^1/3;
- конвейер транспорти учун – l_max≤0.5 - 0.1;
- майдалаш ускунаси (тегирмон) учун – l_max≤0.75 ;
бунда q - экскаватор чўмичининг ҳажми, м³; Q – автоағдаргич ёки думпкар (вагон) кузови ҳажми, м³; ß₁ – конвейер лентаси кенглиги, м; ß_q – майдалагич қабул қилиш панжараси кенглиги, м.
Юқорида келтирилган (талаб этиладиган) ўлчамлардан катта бўлган кон жинслари бўлаклари ногабарит дейилади ва уларни қайта (иккиламчи) майдалаш лозим бўлади.
Портлатиш усулида кон жинсларини массивдан ажратиб олганда майдаланган жинсларнинг ёйилмаси уюмсимон шаклга эга бўлиб, ундаги ногабаритлар сони минимум ва жинс бўлаклари бир текис майдаланган бўлиши керак.
Бурғиланувчанлик - бу кон жинсларининг бурғилаш инструменти таъсири остида бузилиш хусусиятидир. Кон жинсларининг ана шу хусусияти асосида бурғулаш станокларининг технологик параметрлари танлаб олинади. Жинсларнинг бурғиланувчанлиги кўп жиҳатдан бурғулаш усули, бурғулаш инструменти конструкцияси ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиб, жинсларни бузилиш тавсифига, яъни массивдан ажратиб олинадиган жинс заррачаларининг шакли ва ўлчамига таъсир этади.
Акад. Ржевский В.В. бурғуланувчанликни жинсларни механик усулда бурғулашда уларнинг нисбий бурғиланиш қийинлиги кўрсаткичи орқали ифодалашни тавсия этади. Бу кўрсаткични аниқлашнинг услубий асосларини қуйидагилар ташкил қилади:
1. Бурғулаш жараёнида кон жинсларини бузишда (скважина кавжойидан ажратиб олишда) станокнинг жинсни сиқиш ва четнатишга кўрсатадиган кучи катта аҳамиятга эга бўлади. Зарбали бурғулашда жинсларнинг бузилиши асосан станокнинг сиқиш кучи, айланма бурғулашда эса четнатиш (суриш) кучи таъсирида содир бўлади. Жинсларнинг бурғуланиш қийинлиги кўрсаткичини (Пб) аниқлашга сиқиш ва четнатиш (суриш) кучлари баробар таъсир этади, бунда уларнинг миқдорини ўз-аро тенг қилиб олиш мумкин.
2. Агар муайян кон жинслари намуналари бўйича бажарилган тажрибаларда жинсларнинг сиқилиш (Gсиқ) ва сурилиш (Gсурилиш) бўйича пишиқлик чегаралари аниқланган бўлса, жинсларнинг дарздорлик кўрсаткичини ҳисобга олинмаслиги мумкин. Чунки ушбу кўрсаткичлар дарздорликни бурғулашга кўрсатадиган таъсирини ҳисобга олади.
3. Жинсларнинг скважина кавжойида бузилиши (майдаланиши) фақат у жойда ҳосил бўладиган бурғулаш қуйқасини (шламини) чиқариб ташлагандан сўнг содир бўлади. Шунинг учун жинсларнинг бурғиланувчанлигини баҳолашда уларнинг зичлиги γ ҳисобга олинади.
Бурғулаш ва портлатиш ишларини ҳисоблашнинг асосий параметрлари:
d – скважина диаметри.
H – погона баландлиги.
– погона қиялиги бурчаги.
а –скважиналар орасидаги масофа.
в – скважиналар қатори орасидаги масофа.
с – энг қисқа хавсиз масофа.
m – скважина яқинлашиш коэффициенти.
Lскв – скважина чуқурлиги.
Lпер –перебура чуқурлиги.
Поғона юзаси бўйича қаршилик чизиғини қуйидаги формула асосида аниқлаймиз:
W = + 0.5g
бунда: Р –1м скважины сиғими
g – солиштирма оғирлик ВВ кг/м³
Н – поғона баландлиги
L – скважина чуқурлиги
W= +0.5*0.175
W = 15м
g=0.175 кг/м³ –солиштирма оғирлик,
Р – 18 кг/м –1м скважина сигими
Н – 14м – погона баландлиги
L_скв – 15,5м – скважина чуқурлиги
Скважина чуқурлигини аниқлаш
L = H + l_пер = 14 + 1,5 = 15,5
l_{пер =} К_пер * d₃ = 10 * 160 = 1600 ≈ 1.5
Скважиналар орасидаги масофа
а = m * 1.0, м
m = 0.8 ч 1.2 – скважина яқинлашиш коэффициенти
а = 5,5 * 1,0 = 5,5, м
скважиналар қатори орасидаги масофа
в = (0,65 – 0,85) * 7,5 = 6,0 м
Қатордаги скважиналар сони
N = L / a = 400 / 5.5 = 74 скв.
L –кавжой узунлиги.