Tema : German qáwimleri hám Rim imperiyasi To'gerektin’ maqseti

Tariyx páni do’gerek konspekti
Sáne: ________________
Tema : Britaniyadan - Angliyaǵa
Do’gerektin’ maqseti: Oqıwshılarǵa Britaniya atawı xalqı, oǵan german qáwimleriniń ornalasıwı, Daniya menen gúresi haqqında mag’liwmat beriw.
Rim imperiyasi Britaniya atawların jawlap alg’anda aral qublasında kelt, britt, arqasında - házirgi Irlandiya hám Shotlandiyada - skot, pikt qáwimleri jasaǵan. Rim legionlari 407-jılda Britaniyanı taslap Italiyaǵa qaytadı. Olardıń izinen qalǵan rimliklerde Evropaǵa keta baslaydı. Nátiyjede araldin’ kelt xalqı óz jaǵdayına qaldıriladi. Qáwipli qorǵawshılar. Piktlardan qorǵanıw ushın jergilikli brittler dáslepki márte germanlardin’ jut, angl ha’m saks qáwimlerinen jallanba drujinalardi usınıs etken. Bul qáwimler Germaniyanıń arqası hám Yutlandiya yarım atawında jasar edı. Da’slep germanlar u’sh kemede keledi. Lekin kóp ótpey olardıń artınan kóplegen qáwimlesleri jolǵa shıǵadı. Germanlardin’ keltlarden barǵan sayın joqarı tólem talap etiwi, turaqlı kóterilisleri, mámleketti talawlari hám qa’wipi kúsheyip baradı. Yutlar V ásir ortalarında Kent wálayatın basıp aladı. Olardıń izınen angl-sakslarda keltlarge hújim baslap, qattı qarsılıq bolmaǵanınan mámleketti jawlap aliwg’a kirisedi. Angl-sakslar jergilikli xalıqtıń bir bólegin qirip, ayırımların qulliq tásirine saladı. Qalalar úlken shıǵın kóredi, majusiy germanlar ibadatxana hám monastirlerdi talap, jandirip jiberedi. Jawlap aliw qorqınıshlarınan kóplegen keltler kontinentke, Armorika wálayatına kóship ótedi. Fransiyanıń arqa-batısındaǵı bul aymaq brittlerdin’ ǵalabalıq kóshiwinen keyin Bretan atın alıp, bul atdı házirge shekem saqlap qalǵan. Patsha Artur. Britaniya aralına bastırıp kiyatırǵan germanlarg’a qarsılıq kórsetiw Amvrosiy Avrelian atı menen baylanıslı. Ol araldagi sońǵı rimliklerden edi. Amvrosiy Avrelian VI ásirdiń baslarında brittlerdi birlestiredi. Bunıń nátiyjesinde ol qatar jeńislerge erisedi. Kúshli ásker dúze alǵan Amvrosiy Avrelian angl-sakslar qısıwın derlik yarım a’sirge toqtatadı. Kelt qáwimleri yadında bul jeńisler haqqındaǵı maǵlıwmatlar ásirler dawamında saqlanadı. Lekin ráwiyatlarda shabıliwshılarǵa soqqi bergen qaharmannıń atı ózgergen. Dástanshılar onı Artorius yamasa Artur dep atay baslaǵan. Waqıt ótiwi menen Artur simboli átirapında VI a’sirge baylanısı bolmaǵan kóplegen tariyxıy ańızlar toplandı. Aradan bes ásir ótip de Evropanıń túrli mámleketleri jazıwshıları patsha Artur jáne onıń ricarları Lanselot, xanzada Jinevra, sıyqırshı Merlinler haqqında dóretpelerdi jaratıwda dawam etedi. Bul dóretpeler kıtapxanlar arasında keń tarqaladı. Gúrestiń juwmaǵı. Amvrosiy Avreliannan keyin brittlerde múnásip jolbasshı bolmawi angl-sakslar tárepinen araldin’ úlken bólegi basıp alınıwına múmkinshilik beredi. Shabıliwshilardin’ kóplegen qáwimleri hám boysındirilg’an xalıqtıń qalǵan bólegi birden-bir xalqqa birlese baslaydı. Tariyxda olar angl-saks atın aladı. Jańa shabıwıl. Norvegiya yamasa Daniya jaǵasınan shıqqan keme Britaniya atawlarına bir neshe kún ishinde júzip barǵan. Zamanlaslarınıń jazıwısha, usınıń nátiyjesinde Daniyalıqlar hár jılı hújim etip Angliya xalqiniń mal-múlkin talag’an. Sulıw jazatuǵın kórkem óneri orayları bolǵan Irland monastirleri normannlar tárepinen jandirilg’an. Ishki urislardan ha’lsiregen angl-saks korollıǵı basip aliwshilardi qaytara almaǵan. Aqıbette, normannlar 842-jılda Londondi basıp alıp, talaydi hám jandirip jiberediler. Patsha Ullı Alfred. Ullı Alfred (871—900) Uesseksda taxtqa kelgenge shekem Daniyalıqlardı hesh kim toqtata almaǵan. Ullı Alfred pútkil Angliyadan shabıwılsahilardi jazalaw ármanindaǵı jawıngerlerdi jiynaydi. Ol bul ásker menen Daniyalıqlardı bir neshe márte jeńiliske ushiratadi. Alfred 879 -jılda Daniyalıqlar menen tınıshlıq sha’rtnamasin dúzedi. Oǵan baylanisli, pútkil aral eki bólekke bo’linip : qubla aymaqlar Alfredke, arqa aymaqlar bolsa Daniyalıqlarǵa beriledi. Shegara London hám Chechter aralıǵindaǵı áyyemgi rimlikler qurdirg’an tas jol boylap ótedi. Skandinavlarg’a qaldırilg’an jerler Denlo atın aladı. Alfred tınıshlıq sha’rtnamasinan jańa kúshli ásker dúziw ushın paydalandı. Bizge belgili, ilgerileri dushpan qáwipi tuwılg’anda xalıq a’skeri toplanar edi. Endi hár besew angl-saks altınshısın bag’ıwı ha’m qurallantiriwi májburiy etip qóyıladı. Nátiyjede tınımsız urıslar dáwirinde awıldıń kópshilik xalqı óz jumısınan ajratilmag’an. Jańa qaǵıydaǵa baylanisli, bes kisi altınshısın temirden jasalǵan áskeriy bas kiyim, qilish hám urıs baltası menen támiyinlep, vikingnen kem qurallantirmag’an. Alfred Daniyalıqlar qorǵanlardı qamal qılıwdı onsha xosh kórmesligini ańlap, óz múlki shegaralarında kóplegen qorǵanlar - burglar júzege keltiredi. Patsha keme sog’atug’in ustalardı tawıp, Daniyaliqlardikinen qalıspaytuǵın kemelerdi jasattiradi. Patsha Alfred tek áskerler menen shuǵıllanbaǵan. Ol óz dáwirdiń maǵlıwmatlı kisisi bolǵan. Uesseksda bolsa Daniyalıqlar hújimlerinen keyin latin tilin biletuǵın adamlar derlik qalmaǵan edi. Ol eski angl-saks nızamların jazıwdı hám Angliya tariyxına tiyisli maǵlıwmatlar toplawdı buyıradi. Ullı Alfred dáwirinde «Anglosakson jılnaması» du’zilip, onda jilma-jıl zárúrli waqıyalar belgilene baslanadı. Denlonin’ qaytarılıwı. Patsha Alfredtin’ óliminen keyin onıń miyrasxorları Denlog’a hújim baslaydı. Jańa ásker tabıslı háreket etip, X ásirdiń sońǵı sheregine kelip Angliya patshalıǵı (bul waqıtta aldınǵı Britaniya atı jańa Angliya termini tárepinen úzil-kesil jıljıtıp shıǵarılǵan ) Daniya nızamları wálayatın qosıp aladı.
M. M. I. B. D. O' : __________ F. Allamuratova