Tema : German qáwimleri hám Rim imperiyasi To'gerektin’ maqseti

Tariyx páni do’gerek konspekti
Sáne: ________________
Tema : Franklar imperiyasi
Do’gerektin’ maqseti: Oqıwshılarǵa Ullı Karl, onıń júrisleri hám Franklar imperiyasin dúziwi haqqında mag’liwmat beriw.
Ullı Karl húkimranlıǵı. Pipin 768-jılda qaytis bolg’annan keyin, taxtqa balası Karl otiradi. Oǵan keyinirek Frank mámleketi aldındaǵı xızmetleri ushın " Ullı" laqabı berilgen. Ol sheber qol basshi, mámleket ǵayratkeri, batır, záberdes shaxs bolǵan. Orta ásirlerde Ullı Karl tuwrısında júdá kóp ańızlar toqılǵan, qosıqlar jaratılǵan. Olarda onıń qaharmanlıq saltları, ádilligi hám danalig’i maqtalg’an. Ullı Karldin’ basip aliwshiliq urısları. Ullı Karl húkimranlıǵı jıllarında (768-814) 50 den artıq áskeriy júrisler shólkemlestirgen. Bular basip aliwshiliq urısları edi. 772-jılda ol da’slep Italiya aymaǵında payda bolg’an Langobarular patshalıǵına qarsı júris baslaǵan. 776 -jılda korollıq aymaqları Franklar mámleketi quramına qosıp alındı. 778- jılda Ispaniyaǵa qarsı júris qiladi. Bul dáwirde Ispaniyada arablar húkimranlıq qılatuǵın edi. Ullı Karl aqır-áqıbette bul mámlekettiń kishi bir wálayatın iyelep aldı. Oǵan Ispan markası dep at berilip, keyinirek bul wálayat Barselona grafligi delingen. Ullı Karl sakslardi boysındırıw ushın kóp kúsh sarplaǵan. Sakslar franklardan keyingi eń úlken german qáwimi edi. Olar Reyn dáryasınan Elba dáryasina shekem sozılǵan ju’dá úlken aymaqta jasaydi. Ol jerler ónimli bolǵanlıǵı sebepli frank feodalların qaraqshılıq urıslarına odar edi. Franklar mámleketi sakslarni boysındirmasdan turıp, Boltiq teńizine chiqa almas, sonıń menen birge, bul teńiz arqalı alıp barılatuǵın sawda-satıq jumıslarında jetekshi orındı iyelep almasdi. Teńiz sawdasınan túsetuǵın úlken bojga da iyelik qilolmasdi. Sakslarga qarsı alıp barılǵan urıs 30 jıldan artıq dawam etdi (772 - 804). Sakslarni boysındirishda Franklar mámleketine Rim shirkewi de járdem bergen. Bunnan tısqarı, Ullı Karl úlken jer maydanları sawǵa etiw esabına saks zodagonlarini óz tárepine og'dirib alǵan. Aqır-aqıbetde, sakslar boysındirilgach, olardıń jerlerinde de grafliklar dúzilgen.
Ullı Karl imperiyasi. Nátiyjede Frank patshalıǵı aymaqları asa kengaya barǵan. Buǵan Ullı Karl jáne onıń áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları 476 - jılda toqtatıw tapqan Batıs Rim imperiyasining qayta tikleniwi retinde qaraganlar. Endi Ullı Karl imperatorlik tojini árman ete baslaydı. Tez arada onıń bul ármanı ámelge shıqqan. Rim Papasi 800- jılda Rim degi Áwliye Pyotr sıyınıwxonasida Ullı Karlga imperatorlik tojini kiydirgan. Sol dáwirden baslap ol rimlikler imperatori dep atala baslanǵan. Itibar beriń, ol franklar imperatori emes, rimlikler imperatori dep daǵaza etildi. Nege sonday boldı, óytkeni bul dáwirde rimlikler degen xalıq joq ediku? Bul Rim imperiyasi dáwiri dástúrınıń IX asirde de adamlarǵa eli úlken tásir kórsetiwde dawam etkenliginiń nátiyjesi edi. Sol dáwirdiń basqa ataqlı imperiyalari - vizantiya imperiyasi hám Arab xalifaligi da tez arada Ullı Karl imperatorligini tán alǵan. Imperiyaning bólekleniwi. Bul dáwirde úlken jer iyeleri feodallardıń poziciyasi jáne de kúsheyip barǵan. Sebebi Ullı Karl bara-bara áskeriy xızmetti tek feodallar jeńillikine aylantırǵan. Óz gezeginde bul faktor imperatorni franklar jámiyetiniń tiykarǵı súyenishi bolǵan erkin franklar jardeminen juda etken. Feodallarǵa áskeriy xızmeti ornına istilochilik urısları nátiyjesinde iyelengen úlken-úlken jer maydanları sawǵa etilgen. Bulmanlar otadan balaǵa miyraslar bolıp ótken. Iri feodallar o'nlab, júzlegen awıllarǵa iyelik etkenler. Imperator tárepinen immunitet jarlıqlarınıń beriliwi olardıń poziciyasin jáne de asırǵan. Feodallar bara-bara oraylıq húkimetke boysınmay qoyǵanlar. Usı waqıtta ózleriniń jergilikli hákimiyattı bekkemlenip bargarilar. Evropa nátiyjede IX - XI ásirlerdi óz ishine alǵan feodal bóliniw dáwirin basınan keshirgen. Ullı Karl 814- jılda opat etken. Onıń opatınan keyin imperiyaning ıdıraw procesi jáne de kúshaygan, taxt miyrasxorları ortasında óz-ara gúres háwij alǵan. Bul faktorlar oraylıq hákimiyattı barǵan sayın zaiflashtirgan.
verden shártnaması. Aqır-áqıbette Ullı Karlning úsh aqlıǵı (Lotar, Lyudovik Nemis hám Karl) 843- jılda verden qalasında imperiyani bolıw haqqındaǵı shártnamanı imzolaganlar. Bunıń nátiyjesinde imperiya ámelde bir-birinen ǵárezsiz úsh mámleketke bólingen. Bular : Fransiya, Germaniya hám Italiya mámleketleri edi. Ullı Karl dúzgen imperiya nátiyjede bóleklengen.
Karolinglar úrim-putaǵınıń Fransiya daǵı húkimranlıǵı 987 jılǵa shekem dawam etken. 987- jılda Parij wálayatınıń birinshi grafi bolǵan Robert Zo'rning áwladı Gugo Kapet Fransiya taxtini iyelegen. Nátiyjede Fransiyada jańa úrim-putaq - kapetinglar úrim-putaǵı húkimranlıǵı baslanǵan. Bul úrim-putaq wákilleri taǵı bir neshe ásirlerden sońǵına Fransiyanı tolıq birlestira alǵanlar hám oraylasqan mámleket júzege keliw etkenler.
M. M. I. B. D. O' : __________ F. Allamuratova
********************************************
********************************************

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Dáslepki orta ásirlerde Xorezm. Xioniylar hám Kidariy mámleketleri
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ózbekstan aymaǵında dáslepki orta ásirlerde ámeldegi bolǵan mámleketlikler haqqında sıpatlama beriw.
Zaiflashib baratırǵan Qang' mámleketinen birinshi bolıp Xorezm ajralıp shıǵadı. Onı jergilikli afrig'iylar úrim-putaǵına tiyisli Xorezmshohlar mekeme ete baslaydı. III ásir ortalarında Xorezm mámleketiniń paytaxtı daslep házirgi Qaraqalpaqstan - dıń Ellikqal'a rayonında jaylasqan áyyemgi Topıraqqal'a qala qarabaxanasınıń ornında bolǵan. Paytaxt qorǵaw tárepinen asa bekkem qurılǵan. Qalanıń bekkem dárwazaxonasi bolǵan. Bul dáwirde Xorezmde átirapı bekkem diywallar menen oralǵan qalalar, istehkomli awıllar júdá kóp bolǵan.
Eramizǵa shekemiy 305-jılda Xorezmshoh Afrig' óz rezidenciyaın Xorezmdiń áyyemgi Kat qalasına kóshiredi. Kat qayta tiklenip, Al-Fir qasri ishinde shoh ózine jańa saray qurdiradi. Tap sol waqıttan baslap Xorezmdiń afrig'iy shohlari aldı tárepine shoh súwreti, arqasına atlı suwretleri túsirilgen gúmis teńgeler soqqı urıw etip, mámlekettiń ishki hám sırtqı sawda munasábetlerin bekkem ornatıp aladılar.
Abu Rayhon Beruniydiń jazıwısha, Xorezmshohlar ataǵı daslep siyovushlar úrim-putaǵı tárepinen qabıl etilgen. Beruniy bul haqqında «Siyovush ibn Kayxusravning Xorezmge keliwinen... tariyx aldılar. Sol waqıttan Kayxusrav... turk patshaları (ústinen) húkimranlıǵın yurg'izgan edi» dep jazǵan. Sol zamande Kayxusrav, Saksafar, Farasman, Xusrav sıyaqlı hukmdorlar «Xorezmshoh» ataǵına iye bolǵanlar.
Materiallıq -materiallıq tabilǵan zatlardan ayan bolıwısha, III asirde Xorezm aymaǵında ekonomikalıq -siyasiy tárepten ǵárezsiz bir neshe suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq oazislerdi basqargan mayda hákimlik- lar quram tapqan. Topıraqqal'adan qolında qara qus búrkit qo'ndirilgan tojdor hukmdor yamasa Anqaqal'a qasından bolsa qolında suńqar tutqan tojdor kisi suwreti so'qilgan teńgediń tabılıwı, shubha - siz, húkimranlıq ramzidan dárek beredi. Bul dáwirde Xorezmde suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, ónermentshilik, sharbashılıq hám sawda - sotiq, ilim, kórkem óner, atap aytqanda músinshilik joqarı dárejede rawaj tapqan. III asirdeyoq Qang' mámleketinen ajralıp ǵárezsizlikke erisken Xorezm óz-ara gúreslerde jeńimpaz shıǵadı. Nátiyjede afrig'iylar úrim-putaǵı húkimranlıǵına tiykar solinadi. Xorezm xioniylar, kidariylar, eftallar hám de Turk xoqon- ligi dáwirinde de óziniń siyasiy ǵárezsizligin saqlap qaladı. vizantiyalik tariyxchi Menandr Xorezm vI ásirdiń 60 -jıllarında vizantiya hám túrkler menen diplomatik baylanıslar alıp barǵanlıǵı tuwrısında ayırım maǵlıwmatlardı belgilegen.
Iv ásir ortalarında Orta Aziyaǵa Jetisuv hám Arqa Turkistondan kóshpelinchi xion atlı qáwimlerdiń hújimi baslanadı. Xioniylar 353-jılda óz húkimdarı Grumbat basshılıǵında Sug'dga bastırıp kirediler. Keyininen olar Iranda tashkil tap - gan hám barǵan sayın kúsheyip baratırǵan Sosoniylar mámleketi menen to'qnashadilar. Dáslepki sawashlardayoq sosoniylar shohi Shopur II (309 -379 ) xioniylardan jeńiledi. Keyininen olar ortasında dúzilgen kelisiwshilik birlespe arqalı bekkemlenedi. Orta daǵı birlespe geyde buzilib, geyde tiklenip turadı. Aqır-aqıbetde, Iv ásirdiń 70-jıllarında Orta Aziyada xioniylar húkimranlıǵı ornatildi. Sirdaryo boy- laridan tap Amudarya háwizige shekem shozılǵan keń maydanda xioniylarning kúshli mámleketi qarar tabadı. Bul mámleket 120 jıldan aslamlaw hukmdorlik etedi.
v ásirdiń 20 -jıllarında shıǵıstan Sirdaryo hám Aral boyi arqalı Xorezm hám de Amudarya háwizine taǵı bir kóshpelinchi sharbador xalıq - toxarlar kirip keledi. Toxarlar kushonlarning áwlad - laridan bolıp, Kidar atlı hukmdor olarǵa jolbasshı edi. Sol- dıń ushın olar kidariylar atı menen tilge alınadı. Tez arada kidariylar Amudarya háwizi hám de batıs hám qubla Sug'd jerlerin basıp alıp, Xioniylar mámleketiniń qubla bóleginde óz húkimranlıǵın ornatganlar. Balx qalası bolsa bul jańa mámlekettiń paytaxtına aylantırılǵan. v ásirdiń 30 -50-jıllarında kidariylar menen sosoniylar ortasında qarama-qarsılıq barǵan sayın kúsheyip, olar bir-birine dushpan bolıp qalǵan. Bul eki mámleket ortasında 456 -jılda bolıp ótken náwbettegi dúgilisiwde sosoniylardan qaqsatqısh zarbaga dus kelgen kidariylar ózin qayta o'nglab ololmaydi. Bunıń ústine tez arada kidariylar arqadan qublaǵa tárep jıljıǵan taǵı bir kóshpelinchi sharbador xalıq - eftallar menen to'qnashadilar. Nátiyjede, kidariylar Orta Aziyanı tark etip, qublaǵa - Arqa Indiyaǵa chekinadilar. Ol jerlerde 75 jıl húkimranlıq etediler.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Múqaddes Rim imperiyasi

To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Múqaddes Rim imperiyasi, onıń tashkil tabıwı, german imperatorlari hám shirkew munasábetleri haqqında sıpatlama beriw.

Xalıqlardıń ullı kóshisleri dáwirinde german qáwimleri Batıs Evropa boylap jaylasıp, qáwim áskeriy sarkardalari orınlarınan uzaq úlkelikte mámleketlikler dúziwgen hám olarǵa korollıǵılıq etiwgen. Lekin Germaniyanıń ózinde kúshli ǵárezsiz korollıǵılıq salıstırǵanda kesh payda bolǵan. Jańa korollıǵılıq. Franklar imperiyasi 843-jılda uchga bolınıp ketkeninde, daslep olardıń hámmesin Ullı Karlning áwladları basqargan. Lekin 919 -jılı Arqa Frank patshalıǵında (bolajaq Germaniya ) jergilikli zodagonlar knyazlardan eń qúdiretlisi bolǵan Sekseniya gersogi Genrixni korollıǵılıqqa saylaydilar. Nátiyjede, franklarning karolinglar úrim-putaǵı ornına jergilikli sekseniyaliklar úrim-putaǵı hákimyatga keledi. Nátiyjede jańa mámleket - Germaniya patshalıǵı payda boladı. Gånrix I uzaqtı gózlep, aqıl menen jumıs baslap mámleketti kúsheytiw jolin tutadı. vångerlar menen 9 jılǵa tınıshlıq sulhi dúzgen patsha mámleket qorǵaw qudıretin júklesaltirish maqsetinde qatar ilajlardı ámelge asıradı. Gånrix awılda jasaytuǵınlıq hár 9 kisiden birewin tańlap, onı burg (qorǵan ) ga kóshiredi. Tóplanǵanlar burgda óz biradarları ushın da turaq-jay qurıwǵa kirisiwediler. Awılda qalǵan segiz kisi ózleriniń jawıngerlikke tayınlanǵan shåriklari ushın da dåhqonchilik etkenler. Gånrix barlıq jıyınlar, chårkov soborlarini, bázimlerdi burgda ótkeriwdi buyıredi. Qurılıs kåcha-yu kunduz dawam etken, kelisiwshilik múddeti tugaguniga shekem xalıqtıń tiykarǵı múlki burglarda bolıwı kerek bolǵan. vengerlar menen gúres. Genrix I dıń balası Otton I (936 -973) dáwirinde kúshli nemis atlıq áskeri payda boldı. Onıń tiykarın salmaqli qurallanǵan ricarlar atlıq áskeri shólkemlesken. Burglarga tayanǵan jańa atlıq ásker járdeminde Otton I vengerlar menen sheshiwshi jangga shaylanadi. 955-jılda Bavariyaning Lex dáryası boyında bolıp ótken salmaqli jangda vengerlar jeńiliske ushıraǵan etiledi. Sonnan keyin olardıń Germaniyaǵa shabıwılları toqtaydı. Jańa imperiya. Ózinden aldın hesh kim jeńa almaǵan dushpandı jeńiliske ushıraǵan etken Otton I ózin Evropadaǵı eń kúshli patsha dep esaplay baslaydı. Bul jeńis ol jaǵdayda Ullı Karl sıyaqlı Rimde imperatorlik tojini kiyiw hám de imperator ataǵın alıw qálewin oyatadı. 962-jılda óz áskeri menen Rimge kelgen Otton I ga papa Ioann XII imperatorlik tojini kiydiradi. Jańa imperiya - Múqaddes Rim imperiyasi atınıń aladı. Zamanlasları «dunyo káramatı » dep ataǵan Otton I dıń aqlıǵı Otton III Rimdi úlken mámlekettiń paytaxtına aylandırıw ármansında bolǵan. Ol pútkil xristian dúnyası Rim imperatori hukmida qosılıwı kerek dep esaplaǵan. Tuwrısıda, dúnya xristian imperiyasi haqqındaǵı ármanlardıń ámelge asıwı qıyınshılıqlı jumıs edi. Soǵan qaramastan, german monarxlari óz mámleketlerin Rim imperiyasi, keyin Múqaddes Rim imperiyasi dep atawda dawam etediler. Bul mámleket uzaq ásirler dawamında húkim súrgen. German imperatorlari hám shirkew. Iri mámleketti basqarıw ushın orınlarda patshanıń buyrıqların atqaratuǵın hámeldarlar bolıwı kerek edi. Dáslepki orta ásirlerde bolsa tek taraqqiy etken hám bay jámiyetgine mińlaǵan hámeldarlardı támiyinlewi múmkin bolǵan. X asirde Germaniya xalqı imperatorga salıstırǵanda óz gersoglarining gápine kóbirek qulaq salǵan. Bunday jaǵdayda Otton I jáne onıń miyrasxorları ayriqsha usıl qollaǵanlar. Olar shirkew shólkemlerinen óz maqsetlerinde paydalanıwǵan. Tariyxdan ekenin aytıw kerek, frank patshaları dáwiridayoq yepiskoplar olardıń isenimli xizmetkersi esaplanǵan. Otton I buǵan baylanıslı jáne de ilgerilep ketedi. Ol Germaniya daǵı yepiskop hám abbatlarga jer-múlik, baylıqlardan tısqarı kóplegen huqıq hám jeńillikler beredi. Nátiyjede shirkew zodagonlari óz múmkinshilikleri, hákimyatlari boyınsha gersog hám graflardan kem bolmaǵan. Olar hár qanday kisin hukmdor shıdamlılıǵıge boysındirishga ılayıq edi. Imperatorning ózi bolsa kerekli adamdı shirkew lawazımına tayınlaǵan, zárúr bolsa yepiskoplarni hám hátte, Rim papalarini hesh qıyınshılıqsız almastırǵan. Atap aytqanda, Otton I Rimde kóplegen yepiskoplar qatnasıwında ózi yoqtirmagan papalardan birewiniń ústinen sud procesin uyushtirib, onı qorlaǵan jaǵdayda wazıypasınan chetlatgan. Onıń miyrasxorı Otton III bolsa óziniń ustazı Gerbertning Silvestr III (999 -1003) atı menen Rim papaligiga saylanıwına erisken.

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : vizantiya: Batıs hám Shıǵıs arasında

To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa vizantiya imperiyasi, onıń sociallıq-siyasiy jaǵdayı, Batıs hám Shıǵıs arasındaǵı roli haqqında sıpatlama beriw

Imperiyaning tashkil tabıwı. 395- jılda áyyemgi Rim imperiyasi Batıs hám Arqa bólimlerge bolınıp ketti. Arqa bólim vizantiya dep atala baslandı. Nátiyjede jańa mámleket - vizantiya imperiyasi payda boldı. Imperiya 1453-jılǵa shekem yashadı. Konstantinopol (házirgi, Istanbul qalası ) imperiyaning paytaxtl bolıp qaldı. Bul qala ornında áyyemginde vizantiy qalası bolǵan. Imperiya atı sol qala atınan alınǵan. Imperiya quramına Bolqon yarım atawı, Grekiston, Kishi Aziya, Egipet, Siriya, Palestina, Mesopotamiya, sonıń menen birge, Kavkazortining bir bólegi hám de Qrimning qubla jaǵalawlannan ibarat aymaqlar kirgen. Imperiya shólkemlesken dáwirden XI ásirdiń birinshi yarımıǵa shekem onı besew úrim-putaq wákilleri basqargan. vizantiya rawajlanıwı qásiyetleri. vizantiya imperiyasi Batıs Rim imperiyasiga qaraǵanda bekkem mámleket edi. vizantiyada Batıs Rim imperiyasini yemirayotgan qulchilik munasábetleri derlik joq edi. Jerge qayta islewde tiykarlanıp erkin dıyxanlar miynetinen paydalanilardi. Bul miynet materiallıq mápdarlıqqa da tiykarlanǵan. Bul bolsa jerden joqarı ónim alıw imkaniyatın bererdi. Bunnan tısqarı, imperiya aymaǵı bay hám materiallıq úlkelerden ibarat edi. vizantiya qalaları sawda-satıq oraylarına aynalǵan. Olarda ónermentshilik jaqsı rawajlanǵan. Imperiya turmısında, ásirese, paytaxt Konstantinopol qalası úlken áhmiyet kásip etken. Usı waqıtta Konstantinopoldan eki zárúrli sawda jolı ótken. Olardan biri karvon jolı, ekinshisi suw jolı bolǵan. Karvon jolı Evropanı Aziya menen, suw jolı bolsa Qara teńizdi Orta Jer teńizi menen baylanıstırǵan. vizantiya altın aqshası xalıq aralıq sawda aqshası wazıypasın atqarǵan. Ónermentshilik hám sırtqı sawda imperiya ǵáziynesin boyitgan. vizantiya imperator Yustinian dáwirinde (527 - 565) oǵadada ósgen.
vizantiyaning zaiflashuvi. Hár qanday imperiya kúsh menen islengen. Atap aytqanda, vizantiya da bunnan tısqarı bolmaǵan. Bul hal qashan bolıp tabıladı imperiyaga pánt beriwi anıq edi. vizantiyada da sonday bolǵan. Salmaqli salıqlar miynetkesh xalıqtı barǵan sayın xanavayron etken. Buǵan juwapan olar kóterilis kóterganlar. Kóterilislerdiń eń qúdiretlisi 821- jılda Kishi Aziyada júz berdi. Ol jaǵdayda erkin jámáátshi dıyxanlar, ǵárezli kireyshi krepostnoy qatnasqanlar. Oǵan Foma Slavyan basshılıq etken. Kóterilis 823-jılda bastırılǵan bolsa -de, imperiyani uzaq waqıt larzaga salǵan. Basıp alınǵan úlkelikte ǵárezsizlik ushın gúres kúshaygan. Nátiyjede imperiya zaiflasha barǵan. Bunnan paydalanǵan slavyan xalıqları Bolqon yarım atawın iyelep, óz mámleketlerin shólkemlestiriwge kiriwgenlar. Imperiya taǵı bir basqa imperiya - Arab xalifaligi hújimine de dus kelgen. Arablar Siriya, Egipet, Kipr hám Rodos atawların basıp alǵanlar. Imperiya aymaǵı Kishi Aziya hám Bolqon yarım atawınıń qubla bólegi menengine sheklenip qalǵan. Xalıq quramında slavyanlar sanı barǵan sayın artıp barǵan. IX ásirdiń ekinshi yarımına kelip arablar endi vizantiyaga qáwip solmay qoydı. Sebebi bul dáwirde xalifalik ámelde qatar ǵárezsiz mámleketliklerge bolınıp ketken edi. Imperiya óz aymaqların hátte keńeytirip de aldı. Biraq bul tabıslar kópke cho'zilmadi. Iri múlk iyeleri hákimiyat bara kúsheyip bardı. Olar mámleket hám áskerdiń joqarı lawazımların iyelep alǵanlar. Óz húkimetlerin jáne de bekkemlew maqsetinde imperatorlarga qarsı pitneler shólkemlestirgenler. Imperiya áskeri barǵan sayın qısqarib barǵan. Buǵan krepostnoyning askarlikka alinbaslıǵı sebep bolǵan. Jarlılasqan erkin dıyxanlardıń at hám qural -qural satıp alıwǵa pulları joq edi. Usı waqıtta imperiyada separatchilik kúshaygan. Bul faktorlar imperiyani zaiflashtirmay qoymas edi. Aqıbette XI ásirdiń ekinshi yarımınan baslap vizantiya sırtqı dushpanlarınan birin-ketin jeńiliwge uchray baslaǵan. Olardan biri saljuqiylar edi. 1071- jılda saljuqiylar vizantiya áskerin jeńiliwge ushıratǵan. Keyinirek Kishi Aziya, Siriya hám Palestina da saljuqiylarga ǵárezli bolıp qalǵan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Eftallar mámleketi. Eftallar dáwirinde sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq turmıs
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Eftallar mámleketi. Eftallar dáwirinde sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq turmıs haqqında sıpatlama beriw.
v ásirdiń ortalarında úlkeimizga kirip kelgen eftaliylar jazba dereklerde eftal, háptel, xaytal degen atlar menen tilge alınadı. " Eftal" degen at dáslepki bar " xeptal" formasında v ásir arman dáreklerinde ushraydı. Bul at tiykarınan " Eftalon" dep júrgizilgen shoh atınan alınǵan. Onı vaxshunvar dep da ataǵanlar, ol eftaliylar júriwine basshılıq etken. Qısqa waqıt ishinde Chag'oniyon, Toxariston hám Badaxshon boysındiriladi. Bir zarba menen Sug'dda xioniylar húkimranlıǵı tawsıladı. Eftaliylar mámleketi asa kúshayadi. Hátte olar óz-ara baylanıs ornatıw maqsetinde 456 -jılda Kitayǵa elshi jiberediler. Eftaliylarning barǵan sayın kúsheyip baratırǵan hújiminen qáwipsiragan sosoniylar olarǵa qarsı júriw etedi. Eki orta daǵı urıs-ol jedeller sosoniylar shohi Pero'z húkimranlıq etken dáwirde (459 -484) ásirese pátine shıǵadı. Sosoniylar shohi eftaliylarga qarsı 3 ret júriw etedi. Pero'z miyrasxorları Kubod (488-531), Anushervon (531-579 ) húkimranlıq etken dáwirlerde eftaliylar menen munasábetler ansha yumshab, tınıshlıq tusini alǵan. Sosoniylar gúmis esabında belgilengen bojni úzliksiz tolıqb turadılar. Keyinirek eftaliylar Kobul, Panjob, Urumchi, Qorashar, Xo'tan, Koshg'ar qalaların da óz ıqtıyarına kirgizedıler. v ásirdiń ekinshi yarımı hám vI ásirdiń baslarında Orta Aziya, Arqa Iran, Arqa Indiya hám Arqa Turkiston jerlerin birlestirgen, dáslepki orta ásirlerdiń jańa qúdiretli mámleketi esaplanǵan Eftaliylar mámleketi dúzildi.
Eftallar mámleketine birlesken xalıqtıń etnik quramı túrme-túr bolǵan. Olardıń sociallıq-ekonomikalıq turmısı bolsa biri ekinshisinikidan keskin parq etken. Eftallar kelip shıǵıwına kóre kóshpelinchi qáwimlerge tiyisliligi sebepli sharbashılıq menen shuǵıllanıp, jaylawlarda otaw qurib jasaǵanlar. Keyinirek, eftallar jawlap alıw etken jerlerde sawda-satıq rawajlandi. Jıllar ótiwi menen bolsa olar jergilikli xalıq menen ıylewib ketediler.
Diyqanshılıqkor jerlerdiń úlkengine bólegi ele da awıl jámáátleri ıqtıyarında bolsa -de, biraq mámleket degi jer maydanlarınıń málim bir bólegi dıyxanlar qolında hám sıyınıwxonalar ixtiyorida bolǵan. Bunıń nátiyjesinde awıl komandasınıń kashovarz - erkin qosshıları málim dárejede dıyxanlarǵa baǵınıqlı bolıp, olarǵa ǵárezli kadivarlarga sheńber barǵan. Jaylawlardıń tiykarǵı bólegi bolsa qáwim hám urıw jámáátleri hám de olardıń aqsaqalları - xvabulari ıqtıyarında edi. Házir- gi waqıtta da Tashkent oazisi hám Qubla Kazaxstan jerleri- dıń bir bólegin suw menen támiyinlep turǵan Zog'ariq (Zovariq) hám Bo'zsuv, Samarqand wálayatı qubla rayonlarınıń tiykarǵı suw derekyi Darg'om kanalı v asirde júzege keliw etilgen eń iri suwǵarıw tarmaqlarınan esaplanadı. Tap sol dáwirde Chag'oniyon (Surxondaryo), Samarqand, Buxara, Kesh (Qalasısabz), Naxshab (Qarsı ) hám Tashkent átirapları tolıq ózlestirilip, bólek-bólek dıyxanshılıq oazis- lari qáliplesedi. Keyinirek, bul oazislerde jer iyesi bolǵan dıyxanlardıń siyasiy poziciyayi asıp, olar jetekshilik etken kishi aymaqǵa iye oazis hákimlikleri payda boladı.
Sırtqı sawda bojidan mápdar bolǵan eftallar «Jipek jolı»ni óz qadaǵalawları astında tutıp turıwǵa háreket etken. Kitay, Indiya, Iran hám vizantiya menen bolǵan xalıq aralıq sawdada aktiv qatnasardı. Jipek jolı sawdasında sosoniy sawdagerleri menen básekinde tiykarlanıp sug'diylar dáldalshılıq rolin oynardı.
Xalıq aralıq sawda baylanıslarınıń rawajlanıwı menen mámlekette teńge pul mámilesi tártiplestiriledi. Ishki hám sırtqı sawda munasábetlerinde eftallar barinen burın sosoniy hukmdorlarining gúmis teńgelerinen keń paydalanadılar.
Bul dáwirde Kitay, Indiya hám Iran menen ekonomikalıq hám de materiallıq baylanıslar keńeyip baradı. v asirde orta Aziyalıq shıyshesozlar Kitay ónermentlerine reńli shıyshe hám shıyshe buyımlar soǵıwdı uyretediler. Orta Aziya shıyshesi rangdorligi, yarqiroqli- gi hám tınıqlıǵı tárepinen vizantiya shıyshesinen ústin turǵan. Kitay imperatorlari óz sarayların bezewde Orta Aziyadan keltirilgen reńli shıysheden paydalanǵanler. Sonday etip, Orta Aziya xalqınıń materiallıq dástúrleri qońsılas mámleketler, atap aytqanda, Indiya hám Iran suwretleytuǵın usılları menen uyqaslasıp, dáslepki orta ásirler mádeniyatınıń qáliplesiwinde bekkem tiykarǵa aynalǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Slavyanlar hám olarda mámleketlerdiń tashkil tabıwı

To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa slavyan xalıqları hám olarda mámleketlerdiń tashkil tabıwı haqqında sıpatlama beriw.

Slavyan xalıqları haqqında. Oraylıq hám Arqa Evropada áyyemginen slavyan qáwimleri jasap kelgenler. Olar jasaǵan aymaqlar Boltiq teńizinen Qara teńizge shekem bolǵan úlken maydandı iyelegen. vII asirde slavyan xalıqları batıs, qubla hám arqa slavyanlarga bolınıp ketkenler. Chexlar, polyaklar hám slovaklar batıs slavyanlarni; bolgarlar, serblar hám xorvatlar qubla slavyanlarni; orıslar, ukrainlar hám beloruslar bolsa arqa slavyanlarni shólkemleskenler. Arqa slavyanlarda IX asrgacha mámleket bolmaǵan. Buǵan deyin olar tuqımgershilik qánigesilik basqarıw princpıında jasaǵanlar. Jer awıl yamasa tuqımgershilik qánigesilik komandasınıń múlki bolǵan. Qáwim turmısına tiyisli máseleler vecheda kórip shıǵılǵan. Chexiya mámleketi. X ásir baslarında Chexiya mámleketi dúzildi. Germaniya bul mámleketti ózine boysındirishga zor berip urındı. 1041- jılǵa kelip Chexiya Germaniyanıń vassaliga aylandı. Usı waqıtta Chexiya knyazlarining mámleketlik jumısların basqarıw daǵı ǵárezsizlikleri málim dárejede saqlap qolindi. Sebebi istilochilik urıslarında Germaniyaǵa Chexiyanıń birlespeshi bolıwı oǵırı zárúr edi. Sol sebepli Germaniya imperatori Genrix Iv Chexiya knyazi Bratislav II ga (1042 - 1061) Patsha ataǵın bergen. Biraq Chexiyanıń korollıǵılıq mártebesi onı Germaniyaǵa ǵárezlilikten tolıq qutıltırmaǵan. Polsha mámleketi. Polsha mámleketi de X asirde dúzildi. Oǵan barlıq polyak qáwimlerin birlestirgen knyaz Meshko tiykar salındı. Bul tariyxıy waqıya 960 - jılda júz berdi. 966 - jılda Meshko óz áskeri menen xristian dininiń katolik islamdaǵı mekteplerin qabılladı. Polsha knyaz Boleslav I (992 - 1025) dáwirinde kúshli mámleketke aylandı. Ol Polsha aymaqların keńeytirdi. Rim Papasidan Patsha ataǵın qabılladı. Sonday bolsada Boleslav I dıń óliminen keyin Polsha aymaqları qısqargan bolsa -de, orta ásirler dawamında Polsha óz ǵárezsizligin saqlap qaldı. Polshanı da baǵınıqlı etiw jobası Germaniya ushın árman bolıp qolaverdi.
Birinshi Bolgariya patshalıǵı. Xalıqlardıń ullı kóshiwi processinde qubla slavyanlar Bolqon yarım aralına kelip o'rnashdilar. Olar bul jerde Bolgariya, Serbiya hám Xorvatiya dep atalıwshı mámleketliklerdi tuzdilar. Bolgariya patshalıǵı vII asirde Bolqonning arqa-shıǵısında dúzildi. Bul mámleketke Asparux tiykar salındı. IX asrga kelip Bolgariya kúshli, úlken mámleketke aylandı. Xalıq xristian dinin qabılladı. Patsha Ullı Simon (883 - 927) bir neshe ret Konstantinopolga hújim uyushtirdi. Ol eger Konstantinopolni basıp ololmagan bolsa -de, ózin vizantiya imperatori menen teń dep esaplay basladı. Simon opatınan keyin Bolgariya zaiflasha bardı. Istilo etilgen jerler birin-ketin qoldan keta basladı. Usı waqıtta jergilikli mal-múlkli siyasiy gruppalar - boyarlar hákimiyat barǵan sayın kúshaydi. Bul oraylıq hákimiyattıń zaiflashuvi áqibeti edi. Bul faktor aqır-áqıbette siyasiy bóliniwdı payda etti. Bunnan tısqarı, bolgar dıyxanlarınıń jaǵdayı da barǵan sayın jamanlasıp barǵan. Túrli salıqlar olardıń dińke-dimarın qurıtıp, xanavayron etken. Dıyxanlardıń dárdeseri bogomillik dep atalıwshı háreketti payda etken. Bogomillar mámleket shirkewiniń ámeldegi ádalatsızlikni qorǵawına qarsı shıqqanlar. Olar ózlerin xudoga jaqın dep esaplaganlar. Mámleket shirkewin bolsa xudoga emes shaytanǵa xizmet etiwde ayblaganlar. Mámleket shirkewi hám shirkew jer egaligini biykar etkenler. Krepostnoylıqtı múqaddes kitap kórsetpelerine qarsı ekenligin aytıp ótkenler. Ámeldegi jámiyet ornına jámáát múlkine tiykarlanǵan hám óz-ózin mekeme etetuǵın jámáát basqarıwdı usınıs etkenler. Olar demokratiya shirkewi dep atalıwshı óz shirkewlerin shólkemlestirgenler. Húkimet bogomillarga qarsı ayawsız gúresgen. vizantiya Bolgariyanıń qıyın jaǵdayınan paydalanıp, oǵan hújim etken. 1018-jılda Birinshi Bolgariya patshalıǵı dep atalıwshı mámleket vizantiyaga boysındirilgan. Bul ǵárezlilik XII ásirdiń aqırıǵa shekem dawam etken.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Arqa slavyanlar. Kiev Rusi mámleketi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa arqa slavyanlar hám olar dúzgen Kiev Rusi mámleketi haqqında sıpatlama beriw. Kiyev Orıs mámleketi tashkil tabıwı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde arqa slavyanlar jerleri kishi-kishi knyazliklarga bolınıp ketken edi. Olardan biri Novgorod knyazligi edi. Novgorod knyazi Oleg 882- jılda Kiyevni iyelegen. Bul jeńis oǵan arqa hám qubla Rusni birlestiriw imkaniyatın bergen. Kiyev qalası paytaxt etip belgilengen. Nátiyjede Kiyev Orıs mámleketi shólkemlesken. Kiyev Orıs mámleketi úsh aǵayin xalıq - orıs, ukrain hám beloruslarning ulıwma tariyxıy beshigi edi. Búgingi Rossiya Federatsiyasi hám Belorus Respublikası atında áyyemgi Orıs atı saqlanıp qalǵan. Orıs slavyan qáwimi atında “o" “u” háripleri mudami alısıp turǵan. Mısalı, Ros dáryası yamasa " Orıs tili”. Knyazlar óz mámleketi shegaraları qawipsizligin támiyinlewge bólek itibar bergenler. Sebebi xazar hám pechenglar dep atalıwshı kóshpelinchi qáwimler Orıs jerlerine mudami hújim uyushtirib turǵanlar. Kiyev Orıs mámleketi knyaz Svyatoslav húkimranlıǵı dáwirinen baslap (964 - 972) kúshaya baslaǵan. Svyatoslav Rusning rawajlanıwına tosıq bolıp turǵan volga Bolǵanyasi hám Xazar patshalıqların jeńiliwge ushıratǵan. Ol hátte vizantiyaga qarsı urıs háreketleri de alıp barǵan. vizantiya Rusni Qara teńizge shıǵarmaslikka urınar, túrli kóshpelinchi qáwimlerdi Rusga qarsı gij-gijlardi. Knyaz Svyatoslav 972- jılda vizantiya júriwinen qaytayotganida pechenglar hújimine ushırasıp qaytıs bolǵan. Svyatoslavning balası vladimir Svyatoslavich mámleketti bekkemlew jumısın dawam ettirgen. Ol barlıq arqa slavyanlarni Kiyev Rusiga birlestiradi. Bul xızmeti ushın Kiyevning Ullı knyazi dep ataladı. Bekkem shegara qorǵanları qurdiradi. Shegara qorǵaniwimenen shuǵıllanatuǵın arnawlı shegara xızmetin quraydı. Pechenglar hújimi nátiyjede toqtatilgan. Bul xızmetlerin ushın vladimir jılnamalarda " Qızıl Quyash" dep ullılanǵan. Orıs Evropanıń eń iri mámleketlerinen birine aynalǵan. vladimirning Orıs mámleketi aldındaǵı taǵı bir úlken xızmeti - xristian dinin ámeldegi etkenliginde edi. Bul hádiyse Rusni Evropanıń basqa mámleketleri menen jaqınlashtirdi. Usı waqıtta vizantiyaning aldıńǵı mádeniyatı jayılıwına da xızmet etdi. Keleside Kiyevning Ullı knyazlari Evropa hukmdorlari (imperatorlar, patshalar ) menen teń orınǵa iye boldı. vladimir Monamax 1113- jılda Kiyevning Ullı knyazi taxtini iyeledi. Ol Kiyevning Ullı knyazi babası Yaroslav Mudriy opatınan keyin (1054-jıl ) mámlekette baslanıp ketken óz-ara ishki urıslardı saplastırıwǵa eristi. Usı waqıtta Rusga barǵan sayın úlken qáwip salıp atırǵan jańa dushpan qipchoqlarga qarsı gúresiw de zárúr edi. Bul maqset jolında ol barlıq orıs knyazliklarini birlestirdi. Birlesken Orıs qipchoqlarni tar-mor etdi. vladimir Monamax 1125- jılda opat etdi. vladimir Monamax Kiyev Orıs mámleketiniń sońǵı Ullı knyazi edi. Onıń opatınan keyin Rusda da feodal bóliniw baslandı. Kiyev Orıs mámleketi onnan artıq ǵárezsiz knyazliklarga bolınıp ketti. Kiyev Orıs mámleketi de Evropanıń basqa mámleketleri sıyaqlı monarx tárepinen basqarilgan. Kiyev Orıs mámleketinde monarxlar knyaz dep atalǵan. Mámleket tashkil tabıwı menen feodal votchinalar qarar tapa baslaǵan. votchina urıw -qáwim zodagonlarining jerge óz huqıqların zorlıq menen qarar taptırıwları tiykarında payda bolǵan. Basıp alınǵan jerlerdi de olar iyelep alardılar. Kiyev Rusida boyarlar dep atalıwshı siyasiy gruppanıń orını úlken edi. Ol buyım-múlkin miyraslar etip qaldırıw huqıqına iye bolǵan. Knyaz, boyarlar hám drujinachilar eń úlken jer iyeleri edi. votchinalar ayriqsha kishkine " mámleketlikler" edi. Joqarıda atları belgilengen húkimran klasslardıń sarayları bolsa bul kishkine " mámleketlikler" dıń ayriqsha " paytaxtlari" esaplanardi. votchina óz quramına " puqaralar" dep atalıwshı jámáátshi dıyxanlardı ; áskeriy xızmet otawǵa májbúr kisiler - ǵárezli dıyxanlardı ; zakuplarni, tiun hám ryadovichlarni, xızmetshilerdi, drujinachi askarlarni biriktirgan. Mámleket jámiyettegi ámeldegi tártipti bekkemlew ilajların kórgen. Sol maqsette 1072- jılda Kiyev Rusi knyazining jańa nızamı qabıl etilgen. Bul nızam tariyxga " Russkaya Pravda" atı menen kirgen. “Russkaya pravda" knyaz hámeldarlarınıń mápin qorǵaw etken. Mısalı, nızamda basqarıwshın óltirganlik ushın 80 bas ho'kiz yamasa 400 bas qoy tólew járiymasi belgilengen. Bunday járiyma pútkil bir awıldı xanavayron etar yamasa barlıq dıyxanlardı knyazga pútkilley ǵárezli etip qoyar edi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Orta Aziya xalıqları Turk xoqonligi dáwirinde
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orta Aziya xalıqlarınıń Turk xoqonligi dáwirindegi social, ekonomikalıq hám siyasiy turmısı haqqında sıpatlama beriw.


vI ásir ortalarında Oltoy hám Qubla Sibirda jasaǵan turkiy qáwimlerdi birlestirgen jańa mámleket payda boldı. Bul mámleket tariyxga Turk xoqonligi atı menen kirgen. Onıń tiykarlawshisi Bumin edi. 552-jılda Bumin " xoqon" dep daǵaza etildi. Oltoy xoqonlikning orayı etip belgilenedi. Túrklerdiń batısqa tárep júriwlerine Istami basshılıq etedi. Oǵan " Yabg'u xoqon" degen ataq beriledi. Tez arada Jetisuv hám Arqa Turkistonga tutasǵan jurtlarda jasawshı turkiy qáwimler boysındiriladi. 555-jıldayoq túrkler Sirdaryo hám Aral teńizi boyigacha shozılǵan keń úlkelikti iyeleydiler. Xoqonlik shegarası Eftaliylar mámleketi aymaqlarına barıp yondoshadi. 558-jılda túrkler Jazıq (Ural) hám Itil (volga) boyini jawlap alıw etedi. 575-576 -jıllarda Arqa Kavkazning sheksiz jerlerin iyelep, Qrim yarım aralına kirip baradılar. Sosoniylar Toxariston hám Chag'oniyonni eftaliylardan tartıp aladılar. Turk xoqonligining eftaliylar menen dúgisiwi anıq edi. Bunday quramalı siyasiy jaǵday xoqonlikni Iran, keyininen vizantiya menen jaqınlastıradı. Uzaq waqıt eftaliylar qısıwında jasaǵan sosoniylar bul mámlekettiń birotala joq qılıw bolıwınan mápdar edi. Xusrav I Anushervon (531-579 ) ǵayratı menen júzege kelgen óz-ara áskeriy birlespe Iran shohining Istamiga kúyew bolıwı arqalı jáne de bekkemlenedi. Iran askarlarining Balxga hújimi járdeminde túrkler 563-jılda Eftaliylar mámleketi jerlerine bastırıp kirediler. Parak (Chirchiq) oypatlıqsı jáne onıń orayı Choch qalası basıp alinadi. Sirdaryodan ótip, Zarafshon oypatlıqsına kirip baradılar. Olar Samarqand, Kesh hám Naxshabni iyelep, Buxaraǵa jaqınlashadilar. 8 kún dawam etken kúshli jangda eftaliylar áskeri jeńiledi. Sonday etip, qubladan Iran sosoniylaridan, arqadan bolsa Turk xoqonligidan 563-567- jıllarda zarbaga dus kelgen Eftaliylar mámleketi, 1 ásirden aslamlaw húkimranlıqtan keyin, birotala joq qılıw boldı. Nátiyjede, jeńiliske ushıraǵan mámlekettiń miyrasları óz-ara bolınıp, Amudaryanıń qubla arqalıǵa shekem bolǵan wálayatlar Iran, onıń jaǵaları boylap Kaspiy teńizine shekem shozılǵan jerler Turk xoqonligi ıqtıyarına ótedi. Eftaliylar mámleketi qulagach, jaǵday tupten ózgerdi. Keleside óz shegarasın arqa-shıǵısqa tárep keńeytirip alǵan Iran Amudaryadan tap Siriyaǵa shekemli Jipek jolı ústinde haqıyqıy sarbon bolıp aldı. Uzaq shıǵıstan Iran aymaqlarına shekem karvon jolı qadaǵalawın óz qáwenderligi astına alǵan túrkler bolsa Iran arqalı vizantiya menen tikkeley sawda etetuǵın boldı. vI ásirdiń 70-80-jıllarında Enasoyning joqarı aǵımınan tap Amudarya boyigacha, Manchjuriyadan tap Kimmeriy (Qara teńiz) Bosforigacha shozılǵan úlken maydanda Turk xoqonligi dúzildi. Bul úlken mámleket Kitay, Iran hám vizantiya sıyaqlı dáwiriniń iri mámleketleri menen ekonomikalıq hám siyasiy munasábetler ornatıp, olar qatarından múnásip orındı iyeleydi. Turk xoqonligi qanshellilik úlken bolmaydıin, anıq oraylasqan mámleket emes edi. Onıń hasası turkiy tilde sóylesiwshi qáwimler birlespeinen ibarat edi. Bul birlespeni xoqon basqargan. Hukmdorning hákimiyat urıw -aymaq úrp-ádetlerine tayanǵan áskeriy-basqarıw basqarıwǵa tiykarlanǵan. Mámleket kóshpelinchi sharbador hám otırıqshı dıyxan xalıqqa bolınardi. Kóshpelinchi sharbador xalıq “budun” yamasa “qara budun” atları menen júrgizilgen. Budun óz gezeginde qáwimler birlespesi birlespesin shólkemlestirgen. Ol “o'no'q budun” “o'no'q el” dep júrgizilgen. O'no'q budun yamasa elning hákimi “yabg'u” yamasa “yabg'u xoqon” dep ullılanǵan. O'no'q el, xalıq sárdarı bir rayon (yaǵnıy 10 mıń) atlın safga tartar edi. Bunday áskeriy bólindiniń rayonboshisi “shad” dep júrgizilgen. Orta Aziyada húkimranlıq ornatılǵan dáslepki dáwirde turk xoqonlari mámlekettiń otırıqshı xalıq jasaytuǵınlıq obod wálayatların kóshpelinchilar ixtiyoriga tapsırsalar-de, biraq xalıqtıń ishki turmısına derlik qospaydilar. vI asirde Chirchiq, Zarafshon, Qashqadárya, Amudarya háwizlerinde 10 nan artıq mayda hákimler bar edi. Olardıń ekonomikalıq hám siyasiy basqarıwı yerli úrim-putaq hukmdorlari qolında qaldırıp, túrkler olardan tek boj hám yasoq undirib alıw menen sheklenediler. Turk xoqonligi hár túrli turkiy qáwimlerdi kúsh menen birlestiriw nátiyjesinde dúzilgen edi. Hár bir qáwimdiń ózi bir neshe urıw birlespesinen ibarat bolǵan. Úlken-úlken qáwimler yamasa qáwimler birlespesi oraylıq húkimetke boysınmaslikka intilganlar. Turk xoqonligin ıqtıyarında bolǵan aymaqlardaǵı hákimler ǵárezsiz bolıwdı istar edi. Bul faktorlar xoqonlikning bekkem oraylasqan mámleketke aylanıwına múmkinshilik bermegen. Boysındirilgan aymaqlardı jergilikli hákimler arqalı basqarıw tártibi xoqonlikni barǵan sayın zaiflashtira barǵan. Bunıń ústine, vizantiya, Kitay hám Iran menen turaqlı báseki xoqonlik jaǵdayın jáne de salmaqlilestirgen. Aqıbette, Turk xoqonligi vI ásirdiń 80-jılları aqırlarında 2 ge - Arqa turk xoqonligi hám Batıs turk xoqonligiga bolınıp ketti.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Evropa xalıqlarınıń mádeniyatı.
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa orta ásirlerdiń birinshi (v-XI ásirler) dáwirinde Evropa xalıqlarınıń mádeniyatı haqqında sıpatlama beriw. Evropa mádeniyatı orayı. vizantiya mádeniyatı Evropanıń basqa mámleketleri mádeniyatınan ústin bolǵan. Óytkeni, vizantiyada kúshli oraylıq húkimet ámeldegi bolǵanlıǵı edi. Oraylıq hákimiyattıń bar ekenligi imperiya ishki turmısında arqayi’nlikti támiyinlegen. Bul bolsa óz gezeginde óndiristiń joqarı taraqqiy etiwine faktor bolǵan. vizantiya qalaları sawda hám ónermentshilik menen bir qatarda, mádeniyat oraylarına da aynalǵan. vizantiya haqılı túrde Evropa mádeniyatı orayı edi. Qalalarda diniy hám menshikli mektepler, mámleket mektepleri iskerlik kórsetken. Evropada birinshi joqarı oqıw jurtı da áyne vizantiyada ashılǵan. Paytaxt Konstantinopol qalası óziniń joqarı medicinalıq bilim jurtı menen de ataqlı bolǵan. vizantiyada, ásirese, matematika, ximiya, tariyx hám geografiya pánleri rawajlanǵan. Mısalı, ximiya páni jetiskenlikleri tiykarında " grek órti" oylap tabıw etilgen. Bul órt dushpan kemeleri hám qorǵanların jaǵıwda isletilingen. Ol arnawlı úskene járdeminde otilgan. Arxitektorshılıq. vizantiyada adamlardı tańlanıwǵa soluvchi sánatli saraylar hám sıyınıwxonalar qurılǵan. Arxitektorlar uqıpı kisilerdi lol qaldırǵan. Bul jaylar usı waqıtta imperator hákimiyattiń kúsh-qudıreti hám de bekkemligin kórsetken. vizantiya arxitektorchiligining jaqtı úlgisi Konstantinopol qalası edi. Imperator Yustinian zamaninde qurılǵan Áwliye Sofiya sıyınıwxonasi (532 -538) jáhán arxitektorchiligining ájayıp tariyxıy esteliklerinen biri bolıp, ol júdá keń hám oǵada gózzal bolıp tabıladı. Zamanlaslar Áwliye Sofiya sıyınıwxonasini " káramatlar káramatı" dep ataǵanlar. Bul tariyxıy esteliktiń bekkem qurılǵanlıǵına tán bermey iloj joq. Oradan salkam Xv ásir ótkenligine qaramay ol daon tábiyaat sınaqlarına shıdam berip kelip atır. vizantiya mádeniyatı Arqa hám Qubla Evropa xalıqları mádeniyatına da úlken tásir kórsetdi. Mısalı, Bolgariya, Serbiya hám Kiyev Rusi mámleketleri xristian dinin vizantiyadan qabıl etken. Grek missioneri Kirill 855- jılda kirill dep atalǵan alipbeni jaratqan. Oǵan grek alipbesini tiykar etip alǵan. vizantiyaning Evropa mádeniyatında tutqan ornı onıń kutub-bólmelerinde áyyemgi grek hám rim oqımıslılarınıń kóplegen kemde-kem ushraytuǵın dóretpeleri saqlanganlıgı menen de belgilenedi. Naǵız ózi kitaplardan keyingi avloular da payda kóriwshi bolǵanlar. Batıs Evropa mádeniyatı. Batıs Evropada mádeniyat vizantiya mádeniyatınan orqada edi. Bunıń tiykarǵı sebebi bul regionda oraylasqan hákimiyattıń bolmaǵanlıǵı bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bóleklengen Batıs Evropa shet el mámleketlikler menen baylanısda bóle almaǵan. Nátiyjede evropalıqlar ózleriniń biqiq turmısları sheńberinde sheklenip qalǵanlar. Bul hal, óz gezeginde, Batıs Evropada tiykarlanıp diniy isenimlerdiń húkimranlıǵına alıp kelgen. Sawatlı kisiler júdá az bolǵan. Olardıń úlken bólegin ruxaniylar shólkemlesken. Shirkew áyyemgi dúnya mádeniyatınıń tek ózine maqul bolǵan táreplerinigina qabıl etken.
Monastirlarning Evropa mádeniyatında tutqan ornı. Mektepler tiykarlanıp monastirlar qasında ashılǵan. UIar shirkew xizmetkerlerin tayarlaǵan. Oqıwshılar diniy duwalardı, shirkew qosıqların yad alǵanlar. Oqıw, jazıw hám esap ámellerin úyrengenler. Ruxaniylar astronomiyaǵa tiyisli bilimlerden diniy bayramlar kúnin anıqlawda, geometriyaga tiyisli bilimlerden bolsa sıyınıwxonalar qurıwda paydalanǵanler. Kitaplar, duwalar, nızamlar lotin tilinde jazılǵan. Sol sebepli oqıw lotin tilinde (vizantiyada grek tilinde) alıp barılǵan. negizinde, bul dáwirde hesh bir xalıq ámelde lotin tilinde sóylewmes edi. Monastirlarda monaxlar kitap kóshiriw menen de shuǵıllanganlar. Jazıwlar juqa terilarga jazılǵan. Nátiyjede háttetlik kórkem óneri payda bolǵan. Kitaplar kóplegen kisiler miynetiniń nátiyjesi bolǵan. Atap aytqanda, kimdir sulıw jazıw tiykarında tekst kóshirgen, taǵı kimdir bas háriplerge oylandıratuǵın pát salǵan. Úshinshi birov kitapǵa naǵıs islese, tórtinshisi miniaturalar chizgan. Adamlar tiykarlanıp diniy kitaplardı, atap aytqanda, " Áwliyeler turmısı" kitapın oqıǵanlar. Ol jaǵdayda monaxlarning qaharmanlıq saltları hám kórsetken káramatları aytılǵan. Nátiyjede shirkew diniy kitaplar arqalı qáwimlerdi áwliyelerge eliklewge shaqırǵan. Monastirlarda jılnamalar jazıp berilgen. Olar ayriqsha tariyxıy derek wazıypasın o'tagan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Araviya hám Arab xalifaligi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Araviya jáne onıń xalqı, Muhammad (s. a. v) turmısı hám iskerligi, Arab xalifaligi unig alıp barǵan siyasatı haqqında sıpatlama beriw. Islamdıń payda bolıwı. Islam dini vII asirde Araviya yarım atawında payda boldı. Islam táliymatına kóre, islam insanlardı tuwrı jolǵa salıw ushın Alla tárepinen jiberilgen aqırǵı táliymat, ilohiy nızam bolıp tabıladı. Allanıń bul táliymatı, nızamları payǵambar (Allanıń elshisi) Muhammad (s. a. v.) tárepinen. targ'ib etilgen. Islam dinin qabıl etken hám Allanıń payǵambarına ergashgan kisi musulman (muslim-shın berilgen) dep atalǵan. Al, qanday faktorlar islam dininiń payda bolıwına sebep bolǵan? Birinshiden, barlıq arab qáwimlerin birden-bir mámleketke birlastirish zárúrshiligi. Muhammad (s. a. v.) jáne onıń áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarlani bunday mámleketsiz Araviyanı sırtqı dushpanlar hújiminen qorǵaw etip bolmaslıǵın jaqsı tushunganlar. Áyne birden-bir qúdiretli mámleket arablarning jáhán maydanına shıǵıwına múmkinshilik beriwin da tereń anglaganlar. Bul maqsetti tek birden-bir quday (Alla ) uranı astındaǵına ámelgem asırıw múmkin bolǵan. Sebebi bul dáwirde Araviyada kóp qudaylıq dinleri húkimran edi. Sonlıqtan, jalǵız qudaylıqqa tiykarlanǵan dinge sıyınıw zárúriyatqa aynalǵan. Ikikinchidan, arab jamiiyatida húkim surayotgan bilimsiziya dáwiri ádalatsızliklariga toqtatıw beriw zárúrshiligi. Joqarıda belgilengen faktorlar hákis-ótewi retinde vII asirde jańa dinge sıyınıw- islam dini payda boldı. Islam dininiń hasası. Islam dininiń tiykarın bes sútin {arkon) quraydı. Bular : 1) kaliması gúwa ; 2) namaz oqıw ; 3) ruwza tutıw ; 4) zakot beriw; 5) haj qılıw. Muhammad (s. a. v.) dıń payǵambarlıq iskerligi. Islam dininiń múqaddes kitapı " Quran" (leksikalogik mánisi " qiroat", " oqıw") dep ataladı. Quran daǵı sózler Allanıń sózleri, ol Alla tárepinen Muhammad (s. a. v.) ga Alla tárepinen jiberilgen buyrıq etilgen dep túsiniledi. Diniy kitaplarda aytılıwına qaraǵanda, Alla Muhammad (s. a. v.) ni payǵambar etip tańlagach, oǵan 610 - jıldan baslap Alla tárepinen jiberilgen buyrıq kela baslaǵan. 622-jılı Muhammad (s. a. v.) Makka qalasından Madina qalasına kóship ótiwge májbúrliler. Madinada da islam dinin targ'ib etkenler. Onda musulmanlar jámááti - Ummani dúzediler. 630 - jılda Makka qalası da boysındirilgan. Muhammad (s. a. v.) 632- jıldıń 27- may kúni Madina qalasında opat etkenler. Xalifalik haqqında. Muhammad (s. a. v.) opat etgach, mámleketti xalifalar basqara basladı. 632- jılda daslep Muhammad (s. a. v.) dıń jaqın áskeriy xızmette bir sapta bolǵanları hám de qaynotasi Abu Bakr Siddiq xalifa etip saylandı. Umar, Usmon hám Alilar 634-661- jıllar dawamında xalifalik etdiler. “Xalifa" sózine mámleket qatnası berilip, Muhammad (s. a. v.) dúzgen mámleket nátiyjede Arab xalifaligi dep yuritila baslanǵan. Húkimet ushın gúres. Úlken istilolar nátiyjesinde arab zodagonlari hám de wálayatlardıń járdemshileri úlken-úlken baylıqlarǵa iye bolıp aldılar. Ayırım járdemshiler hátte xalifalik taxtini iyelep alıwǵa da háreket ete basladılar. Olardan biri Siriya noibi Muoviya ibn Abu Sufyon edi. Ol xalifa Ali ibn Abu Izleniwshiniń xalifaligini tán alıwdan bas tartǵan. 661- jılda Ali óltirilgach, Abu Sufyon ózin xalifa dep járiyalaǵan. Onı arab zodagonlari hám áskeriy basshılar qollap quwatlaganlar. Siriya paytaxtı Damashq qalası xalifalik paytaxtı etip belgilendi, Sol dáwirden baslap xalifa saylaw biykar etildi. Endi ol áwladdan áwladqa miyraslar jol menende ótetuǵın boldı. Nátiyjede Muoviya xalifalik tariyxında umaviylar úrim-putaǵı dep atalıwshı úrim-putaq húkimranlıǵına tiykar salındı. Bul úrim-putaq 750-jılǵa shekem húkimranlıq etdi. Umaviylar xalifalik aymaqların jáne de keńeytirdiler. vIII ásir baslarında Arqa Afrika, Pireney yarım atawı Orta Aziya, Indiyanıń úlken bólegi, Kavkazorti iyelendi. Xalifalik shegarası batısda Atlantikalıq okeanınasha, shıǵısda bolsa Kitay hám Indiya shegarasıǵa shekem jetti. Behisob baylıqlar qolǵa kirgizildi. Umaviylar dáwirinde barlıq musulmanlarǵa salıq salınatuǵın boldı. Xalıq xiroj, jan salıǵı, zakot dep atalıwshı salıqlar tolıqrdı. Xiroj - jer salıǵı bolıp, ol ónimdiń 1\3 bólegi muǵdarında alınǵan. Jan salıǵı bolsa jan salıǵı edi. Bul salıq jumısqa jaramlı er adam kisilerden undirilgan, Jumısqa jaramlı er adam bir jılǵa 12 dirham, ortahol siyasiy gruppa wákilleri 24 dirham, baylar bolsa, 48 dirham tólegen. Zakot bolsa buyım-múlkten tolıqnǵan. Onıń muǵdarı eki yarım protsentti shólkemlesken. Umaviylar ámeldegi etken bul salıqlar xalifalik xalqınıń úlken bóleginde narazılıqtı barǵan sayın kúshaytirgan. Xalifalikning bólekleniwi. IX ásir aqırı - X ásir baslarınan baslap Arab xalifaligining hálsizleniw procesi barǵan sayın kúshaygan. Bunıń tiykarǵı sebebi ǵárezli xalıqlardıń ǵárezsizlik ushın gúresiniń háwij alǵanı edi. Bul gúreske jergilikli húkimran siyasiy gruppalar basshılıq etken. Olardan eń abıraylıları ózleriniń úrim-putaqların vujudga keltira baslaǵanlar. Aqıbette xalifalik bóleklenip, birin-ketin ǵárezsiz mámleketlikler qarar tapqan. Usılardan biri Movarounnahr daǵı Samaniyler mámleketi edi. 1055- jılda saljuqiy túrkler xalifalik paytaxtı Bag'dod qalasın basıp aldı. Nátiyjede Arab xalifaligi ámelde toqtatıw taptı. Abbosiy xalifa qolında diniy húkimetgine qaldırildi, tek. 1258-jılda mo'g'ullar istilosi áqibetinde xalifaning diniy hákimiyat da krizisqa júz tutdi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Indiya hám Kitay
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa vI-XI ásirlerde Indiya hám Kitay xalqınıń sociallıq-ekonomikalıq turmısı haqqında sıpatlama beriw.
Gupta mámleketi. Indiya v ásirlerge shekem mayda -mayda mámleketliklerge bolınıp ketken edi. Olardıń hukmdorlari raja dep atalǵan. Sonday rojalardan biri Chandragupta mámleketti birlestiriw háreketin basladı. Ol 320 -jılda Gang dáryası háwizinde birlesken mámleket dúziwge eristi. Bul mámleket tariyxga Gupta mámleketi atı menen kirdi. Social munasábetler. Indiyada da jer egaligi munasábetleri aste menen bolsa -de, quram tapa barǵan. Bul orında hukmdorlarning grasni ámeldegi etkenliklari zárúrli rol oynaǵan. Bunda hukmdor shańaraqınıń aǵzaları, abıraylı zodagonlarning mápleri esapqa alınǵan. Gras alǵan shaxsqa áskeriy xızmetke bárháma shay turıw minnetlemesi júklengen. Gras islew ushın dıyxanlarǵa kireyge berilgen. Rojalar óz xızmetshilerine de málim minnetleme ornına jer beriwgen. Olardan paydalanıw múddeti aldınan belgilep qoyılǵan. Jer egaligining bul túri bilet dep atalǵan. Awıl komandasınıń yemirila barıwı. Óndiriwshi kúshlerdiń ósiwi hám miynet qurallarınıń rawajlanıwlashuvi miynet ońimdarlıǵınıń artıwına alıp keldi. Aqıbette kishilew shańaraqtıń ózi de ǵárezsiz túrde xojalıq júrgize alatuǵın boldı. Bul process waqıt ótiwi menen awıl jámáátinde qatlamlarǵa bóliniwdi kúshaytirgan, jer egaligi munasábetleriniń tereńlashuviga alıp kelgen. Xojalıq shınıǵıwınıń tiykarǵı túrleri. Dıyxanshılıq hám ónermentshilik Indiya xojalıǵınıń tiykarın shólkemlesken. Salı, paxta, qumshekerqamish, túrme-túr tatımlıqlar, shay jetistiriw dıyxanchilikning jetekshi tarmaqları bolǵan. Suwǵarılatuǵın jerlerden jılına eki ret ónim alınǵan. Hind ónermentchiligi úlgileri - dúnyaǵa danq taratgan qolı gúl zergerler tárepinen jaratılǵan zebi-ziynet buyımları, altın hám gúmisten jasalǵan gúzesheler ásirese ataqlı edi. Pıl súyeki hám aǵashdan jasalǵan ájayıp háykeller hind sıyınıwxonalariga kórik baǵıshlaǵan. Sawda baylanısları. Indiya teńiz sawda jolları qolay regionda jaylasqan edi. Bul faktor kóplegen port qalalarınıń payda bolıwına alıp kelgen. Port qalaları sırtqı sawda rawajlanıwına úlken úles qosqan. Kalikut eń iri port qalası edi. Kalikut mámleketi bolsa eń kúshli mámleket bolǵan. Onıń húkimdarı teńiz hákimi dep atalǵan. Indiyanıń port qalalarına Kitay, Egipet, Araviya hám Orta Aziyadan kóplegen sawdagerler keliwardi. Qalalar mudami sırt ellik hám jergilikli sawdagerler menen tıǵıs bolar edi. Kitaydıń qosılıwı. v-vI ásirlerde Kitay mayda -mayda mámleketliklerge bolınıp ketkendi. Bul kóshpelinchi qáwimler hújiminiń áqibeti edi. vI ásirdiń ekinshi yarımında Kitaynı Ullı Turk xoqonligi basıp alıwı qáwipi tuwıldı. Sol qáwip Kitaydıń birlesuvini tezlestirdi. Bul tariyxıy hádiyse 589 - jılda óz dáwirdiń jetekshi lashkarboshilaridan biri vendi tárepinen ámelge asırıldı. vendi Kitayda suy úrim-putaǵı húkimranlıǵın ornatdı. Birlesken mámleket Suy imperiyasi atı menen tariyxga kirdi. Suy úrim-putaǵı bekkem oraylıq húkimet júzege keliw eta almadı. Húkimet ámelde jergilikli hukmdorlar qolında tóplanǵanınsha qola berdi. Bunıń ústine kóshpelinchi turkiy qáwimlerdiń úzliksiz hújimleri imperiyaning jaǵdayın jáne de salmaqlilestirdi. hám aqır-aqıbetde, imperiyaning istilochilik urısları onı pútkilley haldan toydirdi. Joqarıda belgilengen faktorlar nátiyjesinde suy úrim-putaǵı toqtatıw taptı. Tán imperiyasi. Kitay daǵı salmaqli ishki jaǵdaydan paydalanǵan jergilikli hukmdorlardan biri Li Yuan 618- jılda hákimiyattı basıp aldı. Ol jańa úrim-putaq - tán úrim-putaǵı húkimranlıǵına tiykar salındı. Tán úrim-putaǵı Kitayda 907-jılǵa shekem húkimranlıq etdi. Bul dáwirde Kitay úlken imperiyaga aylandı. Imperiya hámeldarlardıń kútá úlken toparı tárepinen mekeme etilardi. Oraylıq basqarıw altı ministrlik: ámeller, salıq, áskeriy, sud, jámiyetlik jumısları, dástúr jumısları ministrlikleri tárepinen ámelge asırılǵan. Imperiya wálayatlarǵa, wálayatlar okruglarga, okruglar uyezularga, uyezular bo'lislarga, bo'lislar óz gezeginde awıllarǵa bolınıp basqarilgan. Awıllar bolsa hár bir kisi bir-birine kepil adam bolatuǵın 5 shańaraq birlespesine bo' lingan. Jer egaligi munasábetleri. Kitayda pútkil jer rásmiy mámleket múlki esaplanǵan. Mámleket onı xalıqqa bóliwlab bererdi. 624- jılda qabıl etilgen nızamǵa kóre, hár bir xojalıq 100 mu den jer alıw huqıqına iye bolǵan. Onıń 80 mu sidan mámleketke salıq tolıqnǵan. 20 mu. si bolsa miyraslar qaldırıw huqıqı menen berilgen. Turaq-jay hám de baǵ iyelegen jer maydanı 20 mu quramına kiritilgen. Baqda mevali terekler menen birge, álbette tut náli kútim etiliwi shárt bolǵan. Bul tártip Kitayda jipak qurtı bagıw zárúrshiliginen kelip shıqqan. Xalıq mámleketten alǵan jerlerin satıw huqıqına iye bolmaǵan. Olar tek úy hám baǵların girewge qoyıwı yamasa satıwı múmkin edi, tek. Mámleketten alınǵan jer ushın hár jılı salıq tolıqnǵan. Dıyxanlar jılına 30 kunge shekem mámleket ushın túrli minnetlemelerdi o'taganlar. Mámleket lashkarboshilarga, túrli dárejedegi hámeldarlarǵa hám de zodagonlarga úlken-úlken jer maydanların sawǵa etken. Sawǵa kólemi 300 mu. den 10 mıń mu. ni shólkemlesken. Sawǵa jerler salıqtan azat etilgen. Tán imperiyasi dáwirinde hámeldarlar 9 dárejege bolındı. Hámeldarlarǵa dárejesine qaray is haqı ornına jer-múlik ajıratıp berilgen. Tán úrim-putaǵı húkimranlıǵı dáwirinde mámleket shek jer sisteması tolıq qarar tapqan
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

******

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Jergilikli hákimliklerdiń tashkil tabıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ózbekstan aymaǵında jergilikli hákimliklerdiń tashkil tabıwı, olarda sociallıq-ekonomikalıq turmıs hám siyasiy basqarıw haqqında sıpatlama beriw. v - vII ásirlerde mámleket bir qansha mayda hákimliklerge bolınıp ketedi. wálayat jáne onıń iri qalalarına tayanǵan 15 ten artıq ǵárezsiz hákimlikler dúziledi. Bul mayda hákimlikler aldın eftaliylar, keyininen Turk xoqonligiga boysındirilgan bolsa -de, biraq eftaliylar da, turk xoqonlari da olardıń ishki turmısına qospaydilar. Oraylıq húkimetke boj tolıqb turıw menen olar óz ǵárezsizliklerin málim dárejede saqlap qaladılar. Ǵárezsiz hákimlikler arasında eń yirigi Sug'd ixshidlari edi. Sug'dda xalıq tıǵıs jasardı. Sug'diylar dıyxanshılıq hám bog'dorchilik, ásirese júzimshilikte asa omilkor edi. Sharbashılıqta mayda hám iri shaqlı haywanlar menen bir qatarda at, ǵashır, eshak hám túyeler boqilardi. Ásirese, Sug'dning hisori qoyi hám tulporlari júdá ataqlı edi. Sug'd qalaları bul dáwirde ónermentchilikning orayına aylanadı. Olarda toqımashılıq, gúzeshilik, kóńshilik, temirshi ustalıq, taqachilik, aǵash ustasılıq, quralsozlik hám zergerlik joqarı dárejede rawajlanǵan edi. Sug'd tawlarınan altın, jez, novshadil hám yalama duzlar kovlab olinardi. Qalalarda ónermentchilikning rawajlanıwı óz gezeginde ishki hám sırtqı sawda baylanıslarınıń keńeyiwine múmkinshilik beredi. Sug'ddan Arqa Aziya hám Kitayǵa qımbat bahalı taslar hám olardan jasalǵan zebi-ziynetlerden tartıp, hár túrli shúberekler hám dárivorlargacha alıp chiqilardi. Salıstırǵanda ǵárezsiz hákimliklerdiń bir neshesi Toxaristonda jaylasqan edi. Balx qalası Toxariston paytaxtı bolǵan. Toxariston aldın eftaliylar, keyininen Turk xoqonligi tárepinen boysındiriladi. Dereklerde tariyp etiliwishe, Toxariston xalqı budda dinine ıqtıqat etken. Toxariston 25 harfli jazıwına iye bolǵan. Ol keseine shep tárepten ońǵa qaray jazılǵan. Xalqı sabaq hám jipek shúbereklerden kiyingan. Tawlıları postın hám jún shekpen kiyiwgen. Toxariston xalqınıń tiykarǵı bólegi otırıqshı dıyxanshılıq menen shuǵıllanǵan. Toxaristonda ásirese quralsozlik ósgen. Xızmetkerleri oq jay, toqpaq, cho'qmor, qanjar, qılısh hám sawıplar menen qurallanardi. Toxaristonda shıyshesozlik hám toqımashılıq da ansha rawaj tapqan edi. Toxariston kóp mámleketler menen sawda baylanısları alıp barǵan, óz chaqa teńgeleri ishki sawda mámilesinde júrgen. Ferǵana hukmdorlari " ixshid" dep atalǵan. Ferǵana jerleri júdá zúráátli, xalqı dıyxanshılıq menen kún keshirgen, paxta hám salı ekkan. Koson, Axsikat hám Quva (Qubo) sıyaqlı iri oraylıq qalalarında ónermentchilikning túrli tarawları rawaj tawıp, onıń ónimleri ishki hám sırtqı bazarlarda júdá qarıydargir bolǵan. Qońsılas mámleketlerge boyaw, reńli shıyshe buyımlar hám dári-dármanlar shıǵarılǵan. Ferǵana oypatlıqsında otırıqshı xalıq menen bir qatarda sharbadorlar da jasaǵan. Qurama hám Qoramozor tawları janbawırlarında áyyemginen jılqıshılıq menen shuǵıllanılǵan. Bul úlkede kópaytirilgan tulpor atlardıń dong'i jáhánǵa taralgan. Chirchiq hám Ahangaran oypatlıqlarında 2 hákimlik ámeldegi bolǵan. Dereklerde olardan biri Shosh, ekinshisi Iloq múlki atları astında tilge alınadı. Chochning orayı Choch qalası bolıp, hukmdor " tudun" dep yuritilardi. Iloqning orayı Tunkat, hákimleri " dıyxan" dep atalardı. v asirde olar Eftaliylar mámleketine, vI asirde bolsa Batıs turk xoqonligiga boysındiriladi. Choch hám Iloq sertarmaq xojalıqqa iye bolıp, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, sharbashılıq, ónermentshilik, taw kenshilik, ishki hám sırtqı sawda joqarı dárejede edi. Choch hám Iloq tawları altın, gúmis, reńli metalllar, temir hám jilwador shaqmaq taslarǵa bay edi. Karvon jolınıń úlke arqalı ótiwi Choch hám Iloqqa ishki hám sırtqı sawda-satıqtıń keńeyip, qalalarınıń tıǵıslashuviga múmkinshilik beredi. Choch tudunlari old tárepine mal-múlkliniń súwreti, arqasına tulımshaq dumli bars yamasa qaplan suwreti, geyde úrim-putaqlıq ayır tamǵa túsirilgen chaqa-teńgeler soqqı urıw etkenler. Dáslepki Orta ásirlerde Orta Aziya hákimliklerinde málim tártip degi basqarıw administraciyası shólkemlesken edi. Basqarıw administraciyasınıń tiykarǵı waziypası puqaralardan boj, salıq hám yasoqlarni waqıtında jıynap alıw, jámiyetlik jumıslarına olardı jóneltiriwden ibarat bolǵan. Tabıs -shıǵınlar anıq hám ayqın belgilenip, hújjetlestirilgen. Olarǵa barmaq basılıp, hátte móhir menen tastıyıqlab qoyılǵan. v-vII ásirlerde Orta Aziyada, bir tárepden, jerge iyelik qılıw munasábetleriniń ornatılıwı hám bekkemlenip barıwı, ekinshi tárepden, kóshpelinchi sharbadorlarning beto'xtov dúbeleydey kirip keliwi hám otırıqshılashuvi qala hám awıllardıń túsi hám xalqınıń turmıs tárizi-yu jaǵdayına saldamlı tásir kórsetedi. Diyqanshılıqkor jerler keńeyip, dıyxanshılıq oazisleriniń suw támiynatı tupten jaqsılandi. Tog'oldi maydanlarına suw shıǵarılıp, jańa jerler ózlestirildi. Qalalar tıǵıslasdı. Awıllarda " ko'shk", " qasr', " qo'rg'on" hám " háwli" atları menen maba tapqan istehkomli turar jaylar qáddi kóterdi. Orta ásirlerde qalalar 3 bólekten ibarat bolǵan..Olar " ark", " qalasıston", " rabod" dep júrgizilgen. Qalalardıń úshew bólegi de bólek-bólek diywallar menen qorshap alınǵan. Olardıń bir neshe dárwazaları bolǵan. Qala diywalları boylap aǵıp ótken salma qándek wazıypasın atqarǵan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Aziya mámleketleri mádeniyatı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Aziya mámleketleri mádeniyatı, onıń jáhán civilizatsiyasına tásiri haqqında sıpatlama beriw
Arab xalifaligi mámleketleri mádeniyatı. Arab xalifaligi tóbesinnen istilo etilgen màmlàkàtlàrdà jańa - àràb sivilizàtsiyasi vujudgà keldi. Onıń pàydo bolıwıdà islîm dininiń àhàmiyati aqır-aqıbetdedà
kàttà bolıp tabıladı. Áwele, Arab xalifaligida salıstırǵanda tınısh, arqayın turmıs támiyinlengen. Bul bolsa óz gezeginde mádeniyat taraqqiy etiwine shárt-sharayat jaratqan. Mansur, Horun ar-Rashid, Ma'mun sıyaqlı abbosiy xalifalar ilim, mádeniyat rawajlanıwına qáwenderlik etkenler. Bul faktorlar, shubhasız, mádeniyat joqarı dárejede taraqqiy etiwin támiyinlegen.
Kórkem óner. Arab xalifaligi mámleketleri mádeniyatında kórkem óner, ásirese, arxitektorshılıq kórkem óneri bólek orın tutqan. Gózzallıqta teńi joq hukmdorlar sarayları saya -salqın, jap-jasıl baǵlar ishinde qurılǵan. Olarda fantanlar ámeldegi bolǵan. Sha'hat arxitektorchiligi da júdá rawajlanǵan. Qala kóshelerine tas jatqızılǵan. Kósheler shıralar menen kórsetilgen. Masjiular qala kórikine kórik qosqan. Mısalı, vIII- IX ásirlerde Qurdobada qurılǵan meshitke 600 den artıq marmar ústin isletilingen. Ústinler asa elegant -bolıp, olar meshitke ullılıq baxsh etken. Qohira qalasındaǵı Hasan meshiti tepasiga qurılǵan biyikligi 55 metrli gúmbez de kisilerdi tańlanıwǵa salǵan.
Ilim rawajlanıwı. Bag'dod, Qurdoba, Qohira sıyaqlı qalalarda iri oily oqıw orınları - medreseler ashılǵan. Olarda diniy bilimler qatarı, dúnyalıq ılımlar da oqıtılǵan. Mińlaǵan kitap ǵáziynesine iye bolǵan kitapxanalar qurılǵan. Xalifa Horun ar-Rashid (786 -809 ) Bag'dod qalasında ilim orayı qurtirdi. Bul oray “Baytul-hikmet" dep ataldı. Xalifa Ma'mun (813-833) “Báyit ul-hikmet" dıń hár tárepleme bekkemleniwine úlken úles qosqan. Bag'dod, Damashq sıyaqlı qalalarda úlken-úlken observatoriyalar qurılǵan. Xalifalik xalıqları mádeniyatı Evropaǵa kúshli tásir kórsetken. Bul orında arablarning Pireney yarım atawı (házirgi Ispaniya ) de shólkemlesken Qurdoba xalifaligi bólek orın tutqan. Qurdoba qalasında 27 joqarı oqıw jurtı (medrese) ashılǵan edi. Bul oqıw orınlarında ataqlı ilimpazlar, sonday-aq, musulman bolmaǵan ilimpazlar da sabaq beriwgen. Oqıw orınlarında arablardan tısqarı Evropanıń túrli mámleketlerinen kelgen studentler de saboq alǵanlar.
Ullı babalarımızdiń jáhán ilimi rawajlanıwına qosqan úlesleri. Anıq pánlerdiń joqarı rawajlanıwı bul dáwir mámleketleri mádeniyatınıń ayriqsha ózgesheligi bolıp tabıladı. Bul pánler gúlleniwine eń kóp úlesti ullı babalarimiz qosqanlar. Olar arasında Muhammad al-Xorezmiy hám Ahmad al-Farg'oniy bólek orın tutadı. Al-Xorezmiy algebra pániniń tiykarlawshisi bolıp tabıladı. Xalifa Horun ar-Rashid onı Bag'dodga usınıs etken. Keyinirek ol " Báyit ul-hikmet" ga basshılıq da etken. Al-Xorezmiy hindlarning onlıq nomer sistemasın tolıq jetilistirilgen. Ahmad al-Farg'oniy " Báyit ul-hikmet" de al-Xorezmiy menen birgelikte dóretiwshilik etken. Onıń astronomiya páni rawajlanıwına qosqan úlesi aspan deneleri radiusların birinshi bolıp anıqlap bergenligindede edi. Ahmad al-Farg'oniy, sonıń menen birge, Jer eń kishi juldızdan da kishkene ekenin tastıyıqlap berdi.
Indiya mádeniyatı. Indiya dúnya ilimi rawajlanıwına eń kóp úles qosqan mámleketlerden biri esaplanadi. Bul mámlekette matematika, astrofiomiya hám medicina salasında úlken jetiskenliklerge erisilgen. Orta ásirlerde qurılǵan observatoriyalar búgingi kunge shekem saqlanıp kelip atır. Hind astronomları dúnyada birinshi bolıp Jerdiń óz o'qi átirapında aylanıwın jáne onıń shar formasında ekenligin shama etkenler. Hind matematikalıqları áyne sol dáwirde sanaqtıń onlıq sistemasın jarattılar. Bul jańa ashılıw jáhán páni rawajlanıwına úlken úles bolıp qosıldı. Planetalardıń kosmosda turǵan jayın anıqlap beretuǵın kesteni de hinular jańalıq ashtı. Hind shıpakerlik kásibi oqımıslıları óz bilimleri, uqıpları menen Shıǵıs áleminde úlken maba qazanganlar. Olar insan bas súyeki chanog'ini ashıp, quramalı xirurgiya jumısların ámelge asırǵanlar. Hind kórkem ónerinde arxitektorshılıq da bólek orın tutqan.
Kitay mádeniyatı. vI-XI ásirlerde Kitayda mádeniyat ósgen. Ilim háwes qilsa arzigulik dárejede rawajlanǵan. Ásirese, matematika, astronomiya, geografiya hám tariyx úlken jetiskenliklerge erisilgen. Mısalı, vIII asirde Kitayda dúnyada birinshi Pánler akademiyası islengen. Áyne sol asirde dúnyada birinshi gazeta da Kitayda baspa etilgen. Dúnyada birinshi jazıw qaǵazı hám kitap basılıwı da Kitayda oylap tabıw etilgen. Tuwrı, ol dáwirlerde kitaplar júdá jón usılda basılǵan. Bunda bolajaq kitap teksti daslep taxtaǵa o'yib jazılǵan. Keyin odan qaǵazǵa basıp túsirilgen. IX-X ásirlerde Kitayda dúnyada birinshi bolıp kompas hám dári oylap tabıw etilgen.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Evropa hám Aziyada orta ásir qalaları
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Evropa hám Aziyada orta ásir qalaları, olar arasındaǵı uqsawlıq hám ayırmashılıqlar haqqında sıpatlama beriw.
Qalalardıń payda bolıwı. v - XI ásirlerde qalalar ónermentshilik hám sawda orayları emes edi. Buǵan natural xojalıq húkim júritkenligi sebep bolǵan. Orta ásirlerdiń ekinshi yarımında jaǵday ózgerdi. Ónermanular daslep ózleri jasaǵan ónimlerdi satıw ushın qarıydar izlengenler. Bul ılajsızlıq áqibeti edi, álbette. Qarıydar izlew ańsat jumıs emes edi. Bara-bara ónermentIar ózlerine mákan-jaylar júzege keliw etkenler. Mákan-jaylar ushın úlken-úlken jollar kesilisken kóshe kesispesiler, dárya sayız jerleri, teńiz gavanlariga jaqın jaylar denengen. Olar óz úylerin monastirlar hám feodallar saraylarınıń diywalları janına qurıwǵan. Ónermanular ne ushın áyne áne sol jaylarǵa kóship kelerdiler? Monastir hám saraylarda jasawshı kisiler ónermanularga úy-úskene, qural -qurallar soǵıwǵa, kiyim-bas tıgıwǵa buyırtpalar bererdi. Urıs bolıp qalǵan táǵdirde qorǵan diywalları arqasına bekinib jan saqlaw múmkin edi. Bulmanlarǵa kóplegen sawdagerler tez-tez kelip turar, keyinirek bulmanda ornıqlı turıp qolardilar. Olar qımbat bahalı shıǵıs buyımları, usınıń menen birge, temir, duz, sherim, jún sıyaqlı ónimler alıp kelerdiler. Awıl xojalıq ónimlerin satıp, ózlerine zárúr buyımlardı satıp alıw ushın dógerek átirap daǵı awıllardan dıyxanlar kelerdi.
Qala qorǵaniwi. Orta asdarda Evropada Strasburg, Augsburg, Gamburg, Brandenburg, Sen-Jermen. Oksford, Kembridj, Frankfurt, Bryugge sıyaqlı kóplegen qalalar payda boldı. Qalalıqlar hám qaraqshılardıń hújimlerinen qorǵawlanıw ushın ózleri jasap atırǵan aymaqlar átirapında salmalar qazib, kóterme etip qorshap alar, ugtiga qatar qazıqlar qoqardilar, keyinirek bul istehkomlar g'ish diywallar menen almastırılǵan. Qalaǵa kiyatırǵan jolawshına uzaqtanoq qalanıń diywalları hám minarları ayqın ko'rinardi. Qalaǵa aspa kópirden ótip, saqshılar mudam qıraǵı qorǵawlap turatuǵın bekkem dárwazalardangina kirisiw múmkin edi.
Ónermentler sexi. Ónermanular ózlerin awıl ónermanulari básekiinen hám de feodallar talawshılıgınan qorǵaw ushın sexga birleskenler. Ustalardıń ulıwma jıynalısı sex qaǵıydası (nızam -qaǵıydaları ) ni tastıyıqlaǵan. Qaǵıyda ónermanulardan buyımlardı qatań nusqada islep shıǵarıwdı talap qılatuǵın edi. Hár bir ustaning ustaxonasida qansha dáske bolıwı, neshe shákirt hám xalfa saqlawı múmkin ekenligi belgilep qoyılǵan. Qaǵıyda ustalarǵa buyırtpashı hám qarıydarlardı, shákirt hám xalfalarni bir-birinen ózine og'dirib alıwdı qadaǵan etrdi. Sexlar birdey ónermentlerdiń basqalar esabına boyib ketpewine intilardi. Sexlarǵa ustalar tárepinen saylab qoyılatuǵın aqsaqallar basshılıq qılatuǵın edi. Olar sex qaǵıydaına ámel etiliwin gúzetip barar jáne onı buzǵan ónermentlerdi qattı jazalardı..
Aziya mámleketleri qalaları. Ótken temalarda Evropa qalaları feodallarǵa qarawlı jerlerde qurilganligini bilip aldıńiz. Olardıń óz ǵárezsizligi ushın alıp barǵan gúresinen de boxabar boldıńız. Aziya qalalarında bunday gúresler bolmaǵan. Sebebi Aziyada jer jeke menshik bolmay, mámleket múlki edi. Sol sebepli qalalar iyelegen jer maydanı da mámleketniki esaplanǵan. Aziyada qalalar Evropadaǵı sıyaqlı bólek ǵárezsiz qala -mámleketliklerge aylanbaǵan. Olardı mámleket húkimdarı tárepinen tayınlanǵan hámeldar basqargan. Qalanıń barlıq basqarıw shólkemleri mámleket hákimiyatına boysınǵan. XI-Xv ásirlerde Kitaydıń Chan'an, Loyan, Xanchjou; Jaqın Shıǵıstıń Qohira, Damashq hám Bag'dod; Orta Aziyanıń Samarqand hám Buxara ; Yaponiyanıń Kamakura, Kioto hám Osaka, Indiyanıń Dehli sıyaqlı qalaları Aziyanıń eń iri qalaları edi. XIv ásir aqırı hám Xv ásir baslarında Samarqand qalası hár tárepleme ósdi. Ol Temur mámleketi paytaxtı retinde jáhánǵa ataqlı boldı. Buxara bolsa islam dini orayı retinde ullılanǵan. Musulman mámleketlerinde qalalar ayriqsha usılda qurılǵan. Qala orayında qorǵan-saray-qorǵan, yaǵnıy hukmdorning rezidenciyası, onıń janında qalasıston - qalanıń tiykarǵı bólegi jaylasqan. Ónermentshilik. Aziya mámleketleri qalaları ónermentshilik buyımlarınıń miytinligi hám elegantlıǵı menen maba qazanǵan. Kitay ónermanulari ózleriniń zebi-ziynet buyımları, qaǵazı, shoyi gezlemeleri, shını buyımları hám elegant kesteleri menen ataqlı edi. Kitay ónermanulari dúnyada teńi joq 600-700 kisin sig'dira alatuǵın bekkem kemeler jasaǵanlar. Iran ǵalıları, Damashq (Siriya ) áskeriy qural -saymanları, Samarqand bolsa sapalı qaǵazları menen dúnyaǵa danq taratgan.
Sawda-satıq. Aziya qalaları sawda-satıq orayları da edi. Aziyada ishki hám sırtqı sawda birdey dárejede rawajlanǵan. Sırtqı sawdada Ullı Jipek jolı zárúrli áhmiyetke iye bolǵan. Qala sawdasında bazarlar bólek orın tutqan. Orta Aziya hám Iranda bazarlar sawda qatarlarılarǵa bólingen. Hár bir sawda qatarları qaysı bolıp tabıladı ónimdi satıwǵa qánigelestirilgen.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Ózbekstan aymaǵında vI-vII ásirlerde materiallıq turmıs To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ózbekstan aymaǵında vI-vII ásirlerde materiallıq turmıs haqqında sıpatlama beriw.
Jazıw. Jazıw bul dáwirde Sug'd, Xorezm hám Toxariston xalqınıń bólek-bólek jazıwları bolıp, sug'd hám Xorezm jazıwları áyyemgi demiy jazıwı tiykarında maydanǵa kelgen edi. Toxar jazıwı baxtar jazıwı tiykarında qáliplesken edi. Xat, hújjet hám ayırım informaciyalar sıyaqlı xatotlar tiykarlanıp sherim, aǵash, ılaydan islengen ıdısqa hám kamdan kem jaǵdaylarda qaǵazǵa bitilardi. Sebebi qaǵazdıń bahası asa biyik edi. Ayırım jazıwlar bolsa hátte patsha sarayları hám sıyınıwxona diywallarına da jazılatuǵındı. Olar arasında elshilik xatları, xojalıq tabıs hám shıǵınları, yuridikalıq shártnamalar, astronomık hújjet, tariyxıy yadnamalar hám de diniy isenimler pitilgen kemde-kem ushraytuǵın qo'lyozma tabilǵan zatlar bar. Biziń zamanimizge saqlanıp qalǵan Sug'd jazıwları Panjikent qasındaǵı Qorǵanı Mug'da, Arqa Turkistondagi Tań qalarlıqn qalası qasında, Samarqandning áyyemgi qarabaxanası Afrosiyobda belgilengen. Olarda Sug'dning siyasiy tariyxı, huqıq hám nızamları, ekonomikalıq hám diniy ıqtıqatları jóninde zárúrli maǵlıwmatlar keltirilgen. Sug'dda ul balalar 5 jasqa to'lgach, jazıw hám esapqa uyretilar, keyininen olar 20 jasqa kirgenlerinde sawda jumısların úyreniw ushın ózge mámleketlerge jo'natilar edi. Sug'd xati tiykarında uyg'ur hám turk jazıwları qáliplesken, Uyg'ur jazıwınan bolsa óz gezeginde keyinirek mo'g'il hám manjur xatları payda bolǵan. Sug'diylarning úlkengine toparı mudami turk xoqonlarining rezidenciyaında jasaǵan. Olardıń ayırımları saray belgili adamları hám administratorları qatarından orın iyelep, máslahátshi, elshi, xat hám sawatqa úyretiwshi ustaz wazıypasın atqarganlar. Sonıń menen birge, kók turk xati da qollanılǵan, Túrklerdiń bul jazıwı biri ekinshisine ıslawıb ketetuǵın 38-40 háriplerden ibarat edi. Ol tas hám taxtalarǵa oyıp jazıwǵa asa qolay edi. Áyyemgi kók turk jazıwları (Kultegin hám Bilga xoqon jazıwları ) Oltoy hám Arqa Turkistondan tısqarı, Jetisuv, Ferǵana hám Zarafshon oypatlıqlarınan tapılıp, úyrenilgen. Olar qábir tasları, ılaydan islengen ıdıs hám metall buyımlar, aǵash hám de teńge pullarǵa pitilgen. Diniy ıqtıqat. vI-vII ásirlerde Orta Aziyada zardushtiylik, buddaviylik, xristianlik, moniylik hám qam (shomoniylik) sıyaqlı bir neshe jergilikli dinler ámeldegi bolǵan. Xalıqtıń kóbisi zardushtiylik dinine ıqtıqat etken. Samarqand wálayatınıń Urgut rayonı Sug'ddagina emes, bálki pútkil Orta Aziyada nestorianlik oraylarınan esaplanardi. Dáslepki orta ásirlerde Orta Aziya xalıqlarınıń ideologiyalıq turmısında moniy dini de talay tereń túbir otgan edi. Moniy dini táliymatı boyınsha álemdiń baslanıwsı eki keri jaratıwshı - jaqtılıq hám jaqsı islik hám de qaranǵilıq hám jawızlıqtan ibarat esaplanadi. Sıyınıw, ruwza, sadaqa moniy dininiń hámeldarları esaplanǵan. Turk xoqonligining sharbador xalqı áyyemginen shomoniylik dinine sig'inib kelgen. Bul dinge sıyınıw jan hám ruxlanıwlarǵa, áke-babalar ruhiga sıyınıw ıqtıqatın tárbiyalaǵan. Áyyemgi túrkler óz dinin " qat" dep júrgizgenler. Sebebi olarda " shomon" degen so' z bolmaǵan. Bul dinge sıyınıw kosmostı joqlıqtan bar etken Kók Tangriga ıqtıqat etiwshi jalǵız qudaylıq esaplanadı. Sharbador kóshpelinchi xalıq Tangriga arnalǵan dástúrler ótkerip, qurbanlıqlar etiwgen. Mısalı Kók Tangri húrmetine qurbanlıq ushın qara qasqa at shoqmarǵan. Bul diniy ıqtıqatlardıń aralaspası tiykarında Orta Aziya xalıqlarınıń materiallıq hám ruwxıy mádeniyatı rawaj taptı. Suwretleytuǵın kórkem ónerdiń súwretshilik hám músinshilik sıyaqlı bir qatar tarmaqları gúlleniw taptı. Olar óz dáwirinde júz bergen ózgerislerden dárek bererdi. Surxon oazisinde Balalıqtepa hám Zarafshon oypatlıqsında Panjikent, varaxsha hám Afrosiyob, Ferǵana oypatlıqsında Quva qarabaxanalarında hám de taǵı basqa esteliklerden tawıp úyrenilgen diywaliy pát, háykeller hám ganch ustasıı naǵıslar sol zamannıń joqarı kórkem óner dóretpelerinen esaplanadı. Diywaliy suwretler sol zamannıń oǵada quramalı turmısı, dinge sıyınıw-ol ıqtıqatı hám sırtqı mámleketler menen alıp barılǵan baylanıslardan gúrriń etiwshi derek ham bolıp tabıladı. Músinshilik rawajlanıwına ásirese budda dini kúshli tásir kórsetken. Ferǵana oypatlıqsında Quvadan hám de Qo'rg'ontepa qasında Jintepadan buddaning bahaybat háykelleri tapılıp, úyrenildi. Jintepadan tabılǵan budda háykeliniń boyı 12 metrge baradı. Bul dáwirde kórkem aǵash naǵıs oyıwshılıǵı kórkem óneri de joqarı dárejede turǵan. Dáslepki orta ásir ganch ustasılıǵı kórkem óneriniń kemde-kem ushraytuǵın esteligi úlgileri varaxsha tabilǵan zatları arqalı izertlew etildi. Hár qıylı geometriyalıq sırtqı kórinisler, mevali terek hám ósimliklerdiń naǵıs oyıwshı naǵısları, ay tábiyat kórinisi Buxara hukmdorlarining varaxshadagi rezidenciyasınıń sánatli saray diywalların bezab turǵan. Orta Aziyada muzıka, oyın, qosıqshılıq, masqarapazlıq hám darwazshılıq sıyaqlı kórkem ónerdiń túrli tarawları da rawajlanǵan edi. Bul dáwirde kórkem óner salasında Buxara masqarapazları, Samarqand naychilari, Tashkent oyınshı jigit hám ayaq oyınshı hayal-qız qızları menen maba tapqan edi. Choch oyınshı jigitleri atqarıw etken ataqlı " Choch raqsi" yamasa sheńber shertmasiga ım-ishara menen jelke uchirib túsetuǵın oynaqı " Sheńber raqsi" Kitay belgili adamların ıshqı ketken etip, olardı tańlanıwǵa salǵan edi. Bir ǵana Buxara qalasında usta ónermentler tárepinen 10 túrdegi asbap ásbapları jasalǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Orta ásirlerde tavar óndiristiń rawajlanıwı. Bazar hám yarmarkalar
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orta ásirlerde tavar óndiristiń rawajlanıwı hám bazar hám yarmarkalar haqqında sıpatlama beriw.
Tavar xojalıǵınıń payda bolıwı. Tavar satıw ushın islep shiǵarılatuǵın ónim bolıp tabıladı. Ónermentchilikning dıyxanchilikdan ajralıp shıǵıwı ónermentshilik hám dıyxanshılıq ónimleri islep shıǵarıwdı jáne de keńeytirdi. Ónerment de, dıyxan da bir biri menen sawda etiwden birdey mápdar edi. Tavar xojalıǵınıń rawajlanıwı natural xojalıqtıń áhmiyetin barǵan sayın pasaytirgan.
Shıǵıs menen sawda-satıq baylanısları. Evropa sawdagerleri Orta Jer teńizinen Siriya hám Egipet portlarına barar ediler. Arab hám Iran sawdagerleri bulmanlarǵa qımbat bahalı shıǵıs tovarların alıp kelerdiler. Evropa sawdagerleri olardan zebi-ziynet buyımları, tatımlıqlar satıp alıp, olardı óz mámleketlerindegi baylarǵa satıp, kóp payda tapardilar. Italiya daǵı venetsiya hám Genuya qalalarınıń sawdagerleri Shıǵısqa baratuǵın sawda jolların óz qolına aldılar. Olardıń sawda flotları, o'nlab úyleri, bazaları hám dúkanları bolar edi. Shıǵıs menen sawda-satıq qılıw nátiyjesinde Orta Yerdengizi boyı daǵı Evropa shahadari, ásirese, Italiya qalaları o'sdi hám boyib ketti.
Evropa arqaındaǵı sawda-satıq jumısları. Boltiq hám Arqa teńizlerden zárúrli sawda jolları qoralı qoylardı. Bul jerde duz, teri, jún, mawıtı, mum, aǵash, temir hám xojalıq ushın zárúr bolǵan basqa tovarlar menen sawda etińardi. Bunda Rusdagi Novgoroddan tartıp, Angliyanıń paytaxtı Londongacha Arqa Evropa mámleketleri hám qalalarınıń sawdagerleri sawda-satıq qılatuǵın edi. Sawda-satıq orayı - Bryugge qalası edi. Evropa arqaındaǵı sawda -sotigda jetekshilikti iyelew ushın nemis qalalarınıń sawdagerleri XIv asirde Ganzaga (yaǵnıy birlespeqa) birlesdiler. Ganzaga 70 ten ottiq qala kirardi. Bul birlespeqa Germaniyanıń Lyubek qalası basshılıq qılatuǵın edi. Ganza sawdagerleri Arqa hám Boltiq teńizi boyida alıp barılatuǵın sawda-satıq jumıslarınan óz raxiplerin qısıp shıǵarıwǵa urınardilar. Novgorod, Bryugge, London hám basqa qalalarda olardıń bekkem sawda sarayları bar edi. Ganza úlkent flotqa iye edi.
Yarmarkalar hám aqsha almastırıwshılar. XIII asirde eń ataqlı yarmarkalar Fransiyanıń arqa-shıǵısındaǵı Shampan grafligida ashılǵan. Sawdagerler aqsha almastırıwshılar járdemine júdá mútáj edi. Sebebi hár bir mámlekette salmaǵı hám soqqı urıw forması túrli bolǵan pullar yurardi. Bul pullardı patshalarǵana emes, bálki iri feodallar hám úlken qalalar da shıǵarardı. Tek Fransiyanıń ózinde keminde 80 qıylı teńge soqqı urıw etińardi. Aqsha almastırıwshılar arnawlı bir xızmet haqi ornına olardıń pulların yarmarkada mámilede juretuǵın pullarǵa almastırıp bererdi. Banklerdiń payda bolıwı. Sawda-satıqtıń rawajlanıwı banklerdi payda etken. Dáslepki bankirlar aqsha almastırıwshılar hám sútxor bolǵanlar. Olar procent ornına qarız beriwardi. Sonıń menen birge, pullardı saqlaw ushın da qabıllawardi. Xızmet wazıypalarına kóre, bir mámleketten ekinshi mámleket degi sawdagerlerge pul jıberiwar edi.
Birjalardıń payda bolıwı. Orta ásirler Evropasında dáslepki birjalar 1409 -jılda Bryugge (Gollandiya ) de, 1460 - jılda Antverpen (Belgiya ) de, 1462- jılda Lion (Fransiya ) de payda boldı. Birjalar Tavar valuta, kótere sawda bazarları bolıp tabıladı. Tovarlardıń birjalar arqalı satılıwı jolǵa qóyıla baslanǵan. Bunda tiykarǵı orındı brokerler oynaǵan. Olar klient-satıwshı tapsırig'i menen onıń paydasına jumıs júrgizgen. Broker klient tavarın onı qánaatlantiradigan bahada satılıwın kepillik beriwde zárúrli orın tutqan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Orta ásirlerde xristianlik
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orta ásirlerde xristianlikning mámleket hám xalıq turmısına tásiri haqqında sıpatlama beriw.
Áyyemgi Rim imperiyasi 395-jıl Garbiy hám Arqa imperiyalarga bolınıp ketti. Batıs imperiya Batıs Rim, Arqa imperiya bolsa vizantiya imperiyasi dep ataldı. Usı waqıtta imperiyada bir-birinen ǵárezsiz eki shirkew dúzildi. Bular Rim hám Konstantinopol shirkewleri edi. 476 - jılda Batıs Rim imperiyasi pútkilley qulagan. Bul hádiyse xristian dininiń keyingi táǵdirine tásir etpey qalmadı. Batıs Rim imperiyasining qulashi menen oraylıq húkimet de toqtatıw taptı. Imperiya aymaqlarında payda bolǵan mámleketlikler ele bekkem emes edi. Bul faktor Rim shirkewi jáne onıń baslıǵı abıraysın kutá dárejede asırıp jibergen. Rim shirkewi xristianlarning birden-bir súyenishi, jardemkoriga aynalǵan. Arqa Rim imperiyasi (vizantiya) de bolsa jaǵday basqasha edi. bul jerde imperatorning kúshli hákimiyat saqlanıp qaldı. Nátiyjede arqa shirkew (Konstantinopol shirkewi) Rim shirkewi sıyaqlı qudıretke iye bola almadı. Imperator hákimiyat onı sheklep qoydı. Shirkew imperatorga boysındirildi.
1054- jılda xristian dini eki aǵımǵa bolındı. Olardan biri katolik, ekinshisi bolsa pravoslav dep atala baslandı. Bul eki aǵıs óz ǵárezsiz shirkewlerine iye edi. Bul shirkewler óz gezeginde katolik (dúnya ) shirkewi hám pravoslav (shın ıqtıqat ) shirkewi dep atalǵan. Rim shirkewi mudami Konstantinopol shirkewin ózine boysındirishga háreket etken. Tuwrısıda, bul háreket eki shirkew munasábetleriniń keskinlesiwine alıp kelgen. Konstantinopol shirkewi Rim shirkewiniń óz ishki jumıslarına aralasıwına qattı qarsılıq kórsetken. Arqa Evropa slavyan xalıqlarınıń xristian dinin vizantiyadan qabıllawı bul munasábetti jáne de keskinlestirgen. Olar ortasında shirkew daromaularini bólistiriwde de mawasasız gúres barǵan. Rim shirkewi shirkew wazların lotin tilinde ótkerse, Konstantinopol shirkewi grek (grek) tilinde ótkergen. Usı waqıtta Rim shirkewi Rim Papasi (Rim shirkewi baslıǵı ) ni apostol Pyotrning orınbasarı, dep járiyalaǵan. Aqır-áqıbette 1054- jılda Rim Papasi Lev IX hám Konstantinopol patriarxi (shirkew baslıǵı ) Kirudariylar bir-birin anafema etkenler. Sol sáneden baslap xristian shirkewi ekige bolındı. Bul bóliniwden keyin eki shirkew bir-birinen ǵárezsiz bolıp aldı. Katolik shirkewi, Rim shirkewi atamaları birdey mánisti ańlatadı.
XI ásir aqırı hám XII ásir basında Rim papalarining qudıreti hár qashanǵınan da asıp ketti. Túrli mámleketler degi júz mińlaǵan xalıq Papa shıdamlılıǵıge sózsiz boysınar edi. Hátte Batıs Evropa mámleketleriniń patshaları da Papaga boysınǵanlar. Ózlerin vassal dep esaplaganlar. Katolik shirkewi qálegen adamdı, qálegen wálayattı hám hátte pútkil bir mámleketti de shirkewden chetlata alǵan. Bunday hal júz bergeninde sol wálayat yamasa mámleket degi sıyınıwxonalar jabılǵan. Tuwılǵan bópelerge at berilmegen. opat etkenler bolsa áwliyege qoyılmaǵan. Nátiyjede wálayat hákimi yamasa mámleket patshası Rim Papasiga toba etip barǵan. Shirkewden chetlatilgan adam nızamnan tısqarı esaplanǵan. Onı talash hám óltiriw múmkin bolǵan. Hesh kimdiń bunday adamǵa járdem yamasa turar jay beriwge haqqi bolmaǵan.
Batıs Evropadaǵı jámi egin maydanlarınıń 1/3 bólegi shirkew múlki edi. Shirkew jerleri salıqtan azat etilgen. Bunnan tısqarı, xalıq shirkewge úsir dep atalıwshı salıq da tolıqb turǵan. Rim papalari dindorlarning gúnálerin pul ornına keshirim huqıqına da iye edi. Shirkew gúnakárlardıń keshirlıgi haqqında indulgensiya sotardi. Indulgensiya sawdası da úlken dáramat alıp kelgen.
Yeretiklar. Jámiyette kúsheyip barǵan ádalatsızliklar hám de ruxaniylardıń túp xristian ádalat principlerıden sheginiwi yeretiklarni payda etken. Shirkew yeretiklarni dinnen shıqqanlar dep járiyalaǵan edi. Tiykarınan sonday edimi? Tiykarınan yeretiklar da dindorlar, yaǵnıy olar da dinga ıseniwar edi. Biraq olar shirkewdiń dábdebeli dástúrlerine qarsı edi. Bunnan tısqarı, olar ruxaniylardı jer múlkten, baylıqtan, ushrdan waz keshiwge shaqırganlar.
Yeretiklarga qarsı gúres. Yeretiklarning talapları húkimran siyasiy gruppalar hám shirkewdi uwayımǵa salǵan. Shirkew olarǵa qarsı shirkewden chetlatish jazasın qollaǵan. Olardı inkvizitsiyaga dús etken. Yeretiklar kóp dep esaplanǵan wálayatlarǵa áskeriy júriwler shólkemlestirgen. Bir qalanıń ózinde 20 mıń adam óltirilgen. Bul sudqa tartılganlarga asa salmaqli qiynoq jazaları qollanılǵan. Sud tekǵana yeretiklarni, bálki shirkew isenimleriniń tuwrılıǵın shubha astına alıwshı hár qanday ullı oqımıslılardı da ólimge húkim etken.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Movarounnahrda arab xalifaligining ornatılıwı
To'garakning maqseti: O;quvchilarga Movarounnahrda arab xalifaligining ornatılıwı haqqında sıpatlama beriw.
Áyyemginen Araviya yarım atawı daǵı arablar tarqaq halda jasardılar. vII ásir baslarında Araviyada birden-bir ıqtıqat tiykarında mámleketti birlestiriw háreketi baslanadı. Bul ullı ıqtıqat jalǵız qudaylıqqa tiykarlanǵan islam dini edi. Allanıń elshii (elshisi) Makka qalasında dúnyaǵa kelgen Muhammad (s. a. v. sallalohu alayhi vasallam) binni Abdulloh (570-632) bul háreketke jetekshilik etedi. Islamdı qabıl etip, Rasululloga ergashgan onıń isin dawamlawshıları " muslim" (musulmanlar ) dep atalǵan. Olar insanlardıń Quday aldında teń ekeni, ırısqı -ro'zini barlıqǵa jaratguvchining ózi jetkiziwi hám de jámiyettegi ádalatsızlik tawsılıwı aqsha ekenin targ'ib etediler. Islam bayraǵina astında Makka qalasında baslanǵan Islam dini úgit-násiyatlawı Madinaga kóshedi. Muhammad (s. a. v.) 630 -jılda arablarni birden-bir mámleketke birlestiradi. Muhammad (s. a. v.) opat etgach, onıń bawırlas áskeriy xızmette bir sapta bolǵanları Abu Bakr (632-634) xalifa dep daǵaza etiledi. Arab qáwimleriniń islamdı qabıl etip, siyasiy tárepten birden-bir húkimetke birlesuvida, islamdıń jáhán dinlerinen birine aylanıwında islam isenimleri, huqıqıy hám etikalıq normaların óz ishine qamtıp alǵan Quranı Saqıydıń áhmiyeti ullı boldı. Egipet, Siriya, Palestina, Irak, Iran sıyaqlı kóp mámleketler boysındirilib, behisob oljalarǵa iye bolǵan Arab xalifaligi áskeriy júriwlerdi biziń úlkemizge qaratdı. 651-jılı arablar jangsiz Marv qalasın iyeleydiler. Keyininen házirgi Afganistandıń arqası, Irandıń arqa-shıǵısiy bólegi hám de Qubla Turkmenistannan tap Amudaryaǵa shekem bolǵan aymaqlar istilo etiledi. Arablar bul aymaqlardı Xurasan dep ataǵanlar. Onıń orayı Marv qalası edi. Bul wálayattı basqarıw ushın arnawlı járdemshi tayınlanıp, ol Marvda turar edi. Arablar bul jerde o'rnashib alǵannan keyin, Amudaryadan arqada jaylasqan bay wálayatlardı jawlap alıw etiwge tayarlıq kórediler. Bulmanlardı arablar Movarounnahr, yaǵnıy " dáryanıń arǵı totoni" dep atardilar. Arablar Movvorounnarga daslep onı basıp alıw ushın emes, bálki áskeriy tárepten tayarlanıw, jergilikli hukmdorlarni sınap kóriw maqsetinde júriw etedi. Movarounnahrǵa dáslepki bar hújimler 654-jılda Maymurg' hám 667-jılda Chag'oniyondan baslanadı. Narshaxiyning jazıwısha, 673-jıldıń kuzida xalifa Muoviya I (661-680) pármanı menen Ubaydulloh ibn Zıyat Amudaryadan keship ótip, Buxara muzofotiga bastırıp kiredi. Poykand hám Romitonni iyelep, Buxara húkimdarı áskerlerin jeńedi hám óz paydasına kelisiwshilik tuzib, bir lak (júz mıń) dirham kóleminde boj undiradi. Bojdan tısqarı arablar 4 mıń tutqın, qural, kiyim-keshek, altın hám gúmis buyımlardan ibarat kóp oljalar menen Marvga qaytadılar. Jol ústinde arablar Termiz qalasın iyeleydiler. Sonday etip, arablarning Movarounnahrǵa tárep etken dáslepki júriwleri baylıq arttırıw maqsetinde ámelge asırǵan talawshılıqtan ibarat edi. Movarounnah-rning jawlap alıw etiliwi vII ásir aqırlarında arablar Movarounnahrdı úzil-kesil basıp alıwǵa kirisiwediler. 704-jılda Qutayba ibn Muslim Xurasanǵa járdemshi etip tayınlanadı. Qutayba áskeriy júriwdi 705-jılda Balx wálayatı átirapların jawlap alıw etiwden baslaydı. Tez arada Chag'oniyon hákimi jangsiz taslim boladı. 707-jılda Qutayba úlken ásker menen Poykandni qamalǵa aladı. 50 kúnlik qamal nátiyjesinde Poykand iyelenip, qolında qural tutıwǵa ılayıq bolǵan barlıq er adam zoti qirib taslanadı, qala bolsa wayran etiledi. Buxaralıqlar hár jılı xalifalikka boj tólew, úyleriniń yarımın arablarga bosatib beriwge májbúr etiledi. Qutayba Buxara qalasınıń orayında jaylasqan zardushtiylar sıyınıwxonasini jome meshitine aylantırdı, Sug'diy tili hám xatida pitilgen dóretpelerdi joǵatdı. Jergilikli xalıqtı islam dinine kirgiziwge háreket etdi. Sol maqsette meshitke kelip sıyınıw etiwshiler ushın 2 dirhamdan pul sıy etiwdi ámeldegi etdi. 710 -jılda Qutayba Naxshab hám Keshni basıp alıp, Samarqandga hújim baslaw ushın tayarlıq kóredi. Biraq, Xorezmde baslanǵan ishki qarama-qarsılıqlar áqibetinde júzege kelgen qolay pursat Qutaybani Sug'd júriwin keshiktirib, Xorezmge ásker tartıwǵa tartadı. Sebebi, Xorezm shohi Chag'on úkesi Hurzod basshı xalıq kóterilisinen qorqıp, 711-jılda járdem sorap Qutaybaga shaqırıq etedi. Hurzod eger dushpan qolı menen tar-mor etilip, óltirilse-de, Xorezmshoh bunnan hesh nárse yutmaydi. Kerisinshe, ol óz ǵárezsizligin joǵatıp, arablarning bojdoriga aylanadı. Onıń áskeri bolsa Qutaybaning áskeriy júriwlerinde qatnasıwǵa májbúr etiledi. 712-jılda Qutayba áskerleri Samarqandga taslanadı. Bul dáwirde ixshid Tarxun taxtdan túsirilip, onıń ornına G'urak (710 -737) Sug'dga patsha etip kóterilgen edi. G'urak arablarga qarsı kúsh-quwatlı gúres alıp bardi. Kúshler teń bolmaǵanlıǵı áqibetinde Samarqand taslim boladı. G'urak menen Qutayba ortasında kelisiwshilik tuzilib, ol arablarga ǵárezli bolıp qaladı. 713-jılda Qutayba áskeriniń bir bólegi Shosh wálayatına, ózi basshı tiykarǵı kúsh bolsa Ferǵana oypatlıqsı tárep jol aladı. Shosh oazisi basıp alınıp, Chochning paytaxtı Madinat ash-Shosh, júdá kóp qorǵan hám qo'rg'onlar hám de awıllarǵa ot qóyılıp wayran etiledi. 715-jıldıń basında bolsa Ferǵana oypatlıqsın úzil-kesil iyelep, Koshg'argacha kirip baradı. Namma wálayatlarǵa arablardan ámirler tayınlanadı. Lekin Qutayba xalifa Sulaymonga qarsı kóterilis kótergeni áqibetinde Ferǵanada arab askarlari tárepinen óltiriledi.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Atanaq júriwleri
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Atanaq júriwleri jáne onıń nátiyjeleri haqqında sıpatlama beriw.
Atanaq júriwi ne? Atanaq júriwi katolik shirkewi hám Evropa feodalları tárepinen Jaqın Shıǵısqa (Siriya, Palestina, Egipet, Bolqon yarım atawı, Kipr atawı ) uyımlastırılǵan qaraqshılıq urısı bolıp tabıladı. Bul qaraqshılıq urısınıń atı xristian dini ramzi atınan alınǵan. Atanaq júriwinde qatnasqanlar atanaqshılar dep atalǵan. Olar kiyimlerine atanaq belgisin (+) tikip alǵanlar. Bul óz razılıǵı menen atanaq júriwinde qatnasıwǵa niyet etkenlikti anglatgan, ant ramzi esaplanǵan. Atanaq júriwleriniń sebepleri. Batıs Evropa feodallarınıń Jaqın Shıǵıs mámleketlerindegi uzınnan uzaq baylıqlardı iyelep alıwdan ibarat qaraqshılıq maqsaulari atanaq júriwleriniń tiykarǵı sebebi boldı. XI asrga kelip Batıs Evropa feodalların óz baylıqları qánaatlantirmay qoydı. Qalalar hám sawda-satıqtıń ósiwi olardıń baylıqqa bolǵan ıshteylerin jáne de arttırıp jiberdi. Olardı taǵı hám taǵı úlken baylıqlarǵa ıyelew árman -qálewi ornasıp aldı. Feodallardıń qaraqshılıqtan ibarat maqsaulari katolik shirkewi tárepinen qollap -quwatlandı. Shirkew atanaq júriwiniń shólkemlestiriwshisine aylandı. Katolik shirkewiniń maqseti shirkew tásirin jáne de kúsheytiw, pravoslav shirkewin ózine boysındırıw, Evropa mámleketleri hukmdorlarini da boysınıwda tutıw, qudıretin jáne de asırıw hám de kóbirek baylıqlarǵa iye bolıp alıw edi. Atanaqshılar áskeri. Úlken áskersiz atanaq júriwin ámelge asırıp bolmaǵan bolar edi. Sol sebepli de Rim Papasi hám feodallar sonday ásker dúziwge kirdilerlar. Áskerdiń tiykarın ricarlar hám dıyxanlar quradı. Ricarlar feodallardıń áke miyrasları tegmagan kishi farzanulari edi. Buyım-mulkka iye bolmaǵan kishi perzent áskerde xızmet etken. Urıslarda qolǵa kiritilgen baylıqlar olar tabısınıń tiykarǵı dáregi bolǵan. Ricarlar atanaq júriwlerinde ıqlas penen qatnasqanlar. Olardıń maqseti Shıǵısda jer-múlikke iye bolıp alıw edi. Atanaq júriwinde qatnasıwǵa razı bolǵan dıyxanlardıń tiykarǵı maqseti - dińke-dimardı qurituvchi krepostnoy qaramligidan azat bolıw qarızlardan qutılıw hám de Shıǵısda jerge iye bolıp alıw edi. Atanaq júriwlerinde Evropa ǵárezsiz qalaları xalıq aralıq sawdada jetekshi poziciyaǵa iye bolıp alıw ushın qatnasqan. Qolay xalıq aralıq jaǵday. Bul jaǵday - Jaqın Shıǵısda atanaqshılar hújimin qaytarıp qalıwǵa ılayıq kúshdıń joq ekenligi edi. Atanaqshılar hújimin qaytarıwı múmkin bolǵan Arab xalifaligi 1055- jılda ámelde toqtatıw tapqan edi. Ekinshi kúsh - vizantiya imperiyasi saljuqiy túrkler tárepinen qıyın jaǵdayǵa salıp qoyılǵan edi. Saljuqiy túrkler qáwipi vizantiya imperatorini hátte Rim Papasi hám Germaniyaǵa járdem sorap shaqırıq etiwge májbúr etken. Bara-bara saljuqiy túrkler mámleketi de mayda -mayda bekliklerge bolınıp, zaiflashib qalǵan. Atanaq júriwi shólkemlestiriwshileriniń bunday qolay xalıq aralıq jaǵdaydan paydalanmasliklari múmkin emes edi.
Urısqa shaqırıq. Maqset urıs baslaw bo'lgach, sıltaw mudamı tabıladı. Ótken pútkil tariyx buǵan gúwa. Bul sapar da sonday boldı. Palestina xristianlar ushın da múqaddes jay esaplanadı. Xristianlikka kóre onda Iso payǵambardıń qabri jaylasqan. Palestina bul dáwirde musulmanlar húkimranlıǵı astında edi. Naǵız ózi faktor atanaq júriwin baslaw ushın sıltaw boldı. 1095- jılda Rim Papasi Klermon qalası (Fransiya ) de xaloyiq aldında sóylew sóyledi. Ol óz sóylewinde Palestinanı hám Iso qabrini ǵayrı din musulmanlardan tazalawǵa shaqırıq etdi. Nátiyjede atanaq júriwiniń túpkilikli maqseti nıqaplandi. Júriw urıs qatnasıwshısılarına baylıqlar wáde etildi. Shaqırıqtaǵı :,”Óz jerińiz kem hám paydasız bolǵanınan óz-ara biradarkushlik qılıp atırsız. " Ínjıl" de jazılıwısha, ol jerlerde sút hám pal dárya bolıp oqadi. Palestina - jerdiń kindigi. Ol jánnetsifat, zúráátli yerli úlke",- shaqırıqları jıynalǵanlardı bıyparq qaldırmagan. Bunnan tısqarı, Papa júriwde qaytıs bolǵanlardıń gúnáini keshirimge, olardıń arǵı dúnyada jánnetke túsiwlerin kepillik beriwge, dıyxanlardı qarızdan azat etiwge, shańaraǵı hám buyım-múlkin shirkew qorǵanıwına alıwǵa wáde bergen.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Fransiyada oraylasqan mámlekettiń tashkil tabıwı, tolıq monarxiya
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Fransiyada oraylasqan mámlekettiń tashkil tabıwı hám tolıq monarxiya haqqında sıpatlama beriw.
Qosılıw sebepleri. X - XI ásirlerde mámlekette óndiriwshi kúshler jáne de o'sdi. Bul óz gezeginde sawda-satıqtıń rawajlanıwına sebep boldı. Sawda-satıqtıń rawajlanıwı mámleket wálayatları ortasında miynet bólistiriwiniń payda bolıwına alıp keldi. Bir wálayatda temir rudası, ekinshisinde azıq-túlik ónimleri, úshinshisinde bolsa mawıtı islep shıǵarıw jetekshi tarawǵa aynalǵan. Bul hádiyse wálayatlardıń ózinshe jasawı jaǵdayına toqtatıw bergen. Mámlekettiń endigidengi rawajlanıwı óndiriwshi kúshlerdiń jáne de ósiwi hám sawda-satıqtıń rawajlanıwına baylanıslı bolıp qalǵan. Biraq mámlekette dawam jetip atırǵan feodallar ortasındaǵı óz-ara urıslar rawajlanıw jolındaǵı tiykarǵı g'ovga aynalǵan edi. Bul g'ovni tek kúshli patsha hákimiyatǵana jónge salıw eta alar edi. Bunday húkimet mámleketti birden-bir mámleketke birlestiriw nátiyjesindegine payda bolıwı múmkin edi. Birlestiriw berekettining baslanıwı. Fransiyanı birlestiriw patsha Lyudovik vI dáwirinde (1108-1137) baslandı. Fransiyanı birlestiriw jumisına patsha Filipp Iv úlken úles qosdı. Onıń dáwirinde (1285-1314) pútkil Fransiyanıń 3/4 bólegi birlestirilgen. Filipp Iv teńge pul ámeldegi etken. Onıń quramında altın hám gúmis muǵdarı kóp edi. Bul bolsa sawda-satıqtıń rawajlanıwda úlken áhmiyetke iye bolǵan. Fransiyada nátiyjede oraylasqan patsha hákimiyat oraylasqan mámleket payda boldı. Júz jıllıq urıstıń sebepleri. Fransiyanı birden-bir mámleketke birlestiriwdi tamamlaw ańsat wazıypa emes edi. Sebebi birlestiriw siyasatı tekǵana ishki, usı waqıtta, sırtqı tosıqlarǵa da dus kelgen. Eń úlken sırtqı tosıq - Angliya edi. Fransiyanıń Akvitaniya wálayatı Angliya qol astında edi. Ol bul wálayattı Fransiyaǵa qaytarıp beriwdi istamagan.. Filipp vI opatınan keyin Eduard III Fransiya taxtiga dawagerlik etip shıqtı. Biraq Fransiya nızamshıları hayal tárepinen bolǵan áwlad korollıǵılıq taxtiga o'tira almaydı, degen juwmaqtı berdi. Bul bolsa urıs baslawǵa sıltaw boldı. Urıstıń baslanıwı. Urıs 1337- jılda Angliyanıń hújimi menen baslandıEń iri urıs 1356 - yilgi Puate jangi edi. Bul jangda da inglizlar jeńiske eristiler. Hátte Fransiya patshası Ioann tutqın alındı. Nátiyjede Angliya Batıs hám Arqa Fransiyanıń úlken bólegin basıp aldı. Jakeriya kóterilisi. Kóterilis 1358- jıldıń may ayında Fransiyanıń arqa-shıǵısında baslandı. Kóterilisde 100 mińnen aslam dıyxan qatnasdı. Kóterilisshilerdiń uranı barlıq zodagonlarni bir de qaldırmay qirib taslaw edi. Buǵan zodagonlar hám áskerlerdiń dıyxanlarǵa ótkergen salmaqli jábir-zulmlari sebep bolǵan. Kóteriliske Gilom Kál atlı dıyxan basshılıq etdi. Patsha hákimiyat tez arada kóteriliske qarsı úlken ásker topladi. Ricarlar awıllarǵa ot qoydılar. Dıyxanlardıń ózlerin bolsa tereklerge hám úylerdiń qapılarına osdilar. Janna d'Qorǵan-saray. Fransiya áskeri jeńiske bolǵan isenimdi joǵatdı. Taxt miyrasxorı jáne onıń belgili adamları ańqawab qalıwdı. Sonday sharayatta fransuz xalqi ǵayrattı óz qolına aldı. Olar partizanlar urısın baslawdı. Xalıqtıń qaharmanlıǵı sebepli Orlean bekkem qorǵanǵa aylandı. Xalıq ishinen shıqqan batır patriotlardan biri dıyxan qızı Janna d'A rk edi. Ol 1431- jıldıń 30 - may kúni órtda kuydirib óltirilgen. Júz jıllıq urıstıń tawısıwı. Fransuz xalqi azatlıq urısın dawam ettirdi. Janna d'Arkning qaharmanlıǵı mıń-mińlaǵan kisilerdi jurt ozodligi ushın gúreske otlantirdi. Tez arada Angliyanıń ózinde de húkimet ushın gúres kúshaydi. Parijda shabıwılshılarǵa qarsı kóterilis kóterildi. Karl vII áskeri menen Parijǵa kirip keldi. Nátiyjede xalıq shabıwılshılar zulmidan qutıldı. Angliya basıp alǵan aymaqlar birin-ketin azat etila baslandı. Aqır-aqıbetde, 1453-jılı júz jıllıq urıs Fransiyanıń jeńisi menen juwmaqlandi. Fransiyada tolıq monarxiyaning qáliplesiwi. Xv ásir aqırına kelip Fransiyanı birlestiriw tiykarlanıp juwmaqlandı. Bul tariyxıy waqıya ataqlı siyasatshı patsha Lyudovik XI húkimranlıǵı dáwirinde (1461-1483) júz berdi. Ol oǵada aqılǵa say siyasat yuritdi. Mámlekette turaqlı ásker tuzdi. Fransiya taypalıq monarxiyadan tolıq monarxiyaga aylandı. Patsha mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatın jalǵız ózi belgilegen. Mámleketlik jumısların qálegeninshe basqargan. Mámleketti birlestiriwdiń aqıbetleri. Mámleketti birlestiriw áwele patshanıń kúshli hákimiyattı payda etti. Feodal bóliniwka pútkillaiy shek qoyıldı. Feodallardıń qurallı gruppaları qala hám awıllardı wayran eta almaytuǵın boldı. Sebebi keleside olarda bunday gruppalardıń ózi joq edi. Sawdagerler pútkil mámleket boylap erkin sawda etiw múmkinshiligine iye boldı. Qaraqshılar hújimine toqtatıw berildi. Patshanıń ózi qalalardıń ósiwi, sawda-satıqtıń jáne de keńeyiwine qáwenderlik etdi. Mámlekette birden-bir pul, ólshew hám salmaqlıq birlikleri engizildi. Mámlekettiń úlken sawda flotı dúzildi. Bul bolsa shet mámleketlikler menen alıp barılatuǵın sawdanıń jáne de artıwın támiyinledi. Nátiyjede mámleket birden-bir ekonomikalıq mákanǵa aylandı. Onıń bir bólegi ekinshi bólegisiz rawajlana almaytuǵın boldı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Movarounnahrda islam dininiń jayılıwı

To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Movarounnahrda islam dininiń jayılıwı, onıń ekonomikalıq hám ruwxıy aqıbetlerihaqida sıpatlama beriw.

Arablar úlkeni jawlap alıw etiw processinde onıń derlik barlıq obod dıyxanshılıq oazislerin ayaqosti etip, júdá kóp qala hám awıllarǵa ot qoyıp wayran etdiler. Suw imaratları buzib taslandı. Egin maydanları suwsızlıqtan qurib qaldı. Jawlap alıw etilgen qala hám awıl xalqınan altın, gúmis, qımbat bahalı buyımlar hám kóplegen qural -qurallar tartıp alındı. Kelisiwshilik dúziwge májbúrli Buxara, Poykand, Sug'd hukmdorlaridan úlken muǵdarda boj tabanlar undirib alındı. Arablar óz áskerlerine mińlaǵan dana jergilikli jigitlerdi qosdılar. Istilochilar Movarounnahr xalqınan kóbirek baylıq undirib alıwǵa háreket etdiler. Onıń ushın áwele olar iskerlikti Movarounnahrdıń barlıq qala hám iri awıllarına óz áskeriy bólimlerin jaylastırıwdan basladılar. Bul áskeriy kúshke súyene otirip, olar xalıqtan túrli salıqlar undirib, xalıqtı túrme-túr jámáát jumıslarına saparbar etediler. Marv, Poykand, Buxara hám Samarqand qalasıston yamasa odaǵı zakot, jiz'ya salıqların xojalıqlardıń qaq yarımı arablar hám olar menen birge kelgen ajamlarga bosatib beriledi. Ayırım istilochi zodagonlar dıyxanshilik oazislaridagi eń ónimli jer maydanların hám suw imaratların iyelep aladılar. Kelgindilerdiń bir bólegi basıp alınǵan awıl átiraplarına kóship kelip o'rnashadi hám otırıqshılasadı. Yerli xalıq jámiyetlik ımaratları, suw imaratların qurıw, suwǵarıw tarmaqların ılaydan tazalaw sıyaqlı jumıslarǵa saparbar etiledi. " Xiroj", " ushr", " zakot", " jiz'ya" sıyaqlı salıqlar engizildi. Arablar Movarounnahrda ornatılǵan siyasiy hákimiyattı bekkemlew jáne onıń turaqlılıǵındı támiyinlew ushın islam dinin shaqırıq etiwge, xalıq ortasında islamdı jayıwǵa bólek áhmiyet berdiler. Movarounnahrdıń bir neshe jergilikli dinlerge tapinuvchi taqıwa xalqın úzil-kesil boysındirishda olardı islam dinine birlestiriw sheshiwshi áhmiyetke iye bolıwın arab istilochilari jaqsı tushunardilar. Sol sebepten olar Movarounnahr xalqınıń tiykarǵı dini esaplanatuǵın otqa sıyınıwshılıq hám basqa dinlerge qarsı qattı gúres júrgizediler. Sıyınıwxonalar wayran etilip, olardıń ornına jome meshitleri jay etiledi. Islam dinin qabıl etip, musulman bolǵan jergilikli xalıq wákilleri dáslepki jıllarda xiroj hám jiz'ya salıqlarınan azat etilgen. Olarǵa anaǵurlım jeńillikler berilgen. Islamdı qabıllawdan bas tartǵan gey birewlerden bolsa jan bas salıǵı - jiz'ya undirilib alınǵan. Salıqlardı waqıtında tólemegen kisiler tutıp alınıp moyinlerine " qarızdar" dep jazılǵan taxtasha osib qóyılardi. Bunday ámeliy ilaj hám sharalar shubhasız, Movarounnahr xalqı ortasında islam dininiń tarqalıwina járdem beredi. Biraq, sonday bolsa -de, islamdı qabıl etken xalıqtıń kóbisi atina ǵana musulman bolıp, uzaq waqıtlarǵa shekem jasırına óz dini hám ıqtıqatlarına sadıqlıǵınsha qolaveradi.

Arablar tárepinen Movarounnahrdıń basıp alınıwı áqibetinde jergilikli xalıqtıń úrp-ádeti, dini hám ıqtıqatı, áyyemginen rawajlanıp kiyatırǵan mádeniyatı ayaq astı etildi. Jergilikli xalıqtıń ásirler dawamında qáliplesken bay ruwxıy turmısına qayta tiklab bolmaydı dárejede ziyan jetkiziledi. Istilochilar Movarounnahrdıń hámme jaylarında jergilikli dinge sıyınıw wákillerin, mádeniyat, ádebiyat hám ılım ahllarini quwǵın etediler. Jergilikli sug'd jazıwında pitilgen diniy hám bilimlendiriw kitaplardı, ilimiy dóretpelerdi hám qımbatlı hújjetlerdi hám de butlardı otda jaǵıp, joq etip taslaydılar. Quvadagi budda sıyınıwxonasiga ornatılǵan hár túrli háykellerdiń bóleklab taslanǵanı, Afrosiyob saray diywallarına salınǵan pátning, ásirese adam súwretleriniń kózleri o'yilib, moyinlerine semser menen sızıp jiberilganligi buǵan ayqın mısal bolıp tabıladı.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Xalifalikka qarsı xalıq narazılıǵı.
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Arab xalifaligiga qarsı xalıq narazılıǵı, olardıń nátiyjeleri haqqında sıpatlama beriw.
Arab shabıwılchilarining talawshılıq siyasatı yerli xalqni barlıq aqsha -huqıqlardan juda etdi. Mádeniyat ayaqosti etiliwi, zulm hám de arab tili, jazıwı hám xalifalik nızam -qaǵıydalarınıń zorlıq menen engiziliwi nátiyjesinde jergilikli xalıq arasında narazılıq barǵan sayın kúsheyip, kóterilisler eliriwine sebep boldı. Xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-719 ) quramalı jaǵdaynı esapqa alıp, boysındirilgan yerli xalıqlar menen kelisiw siyasatın ámelge asırıwǵa májbúr boldı. Ol jańa jerlerdi endigiden jawlap alıw etiwdi toqtatıw hám de finanslıq isloh ótkeriw tuwrısında f árman berdi. Keyininen xalifalik administraciyası bir yo'la hámmeden jiz'ya alıw haqqında buyrıq beredi. Nátiyjede Movarounnahrda jabılasına Islamdan shıǵıw hám eski dinlerge qaytıw baslanadı. Bunıń áqibetinde jergilikli múlk iyeleri menen arab administraciyası ortasında qarama-qarsılıq keskinlesip, pútkil mámlekette shabıwılshılarǵa qarsı xalıq kóterilisleri kóteriledi Bunday kóterilislerden biri 720 -jılda Sug'dda baslandı. Kóteriliske Samarqand ixshidi G'urak hám Panjikent hákimi Divashtich basshılıq etediler. Sug'dliklarga járdem beriw ushın Jetisuvdan turk lashkarlari keledi. Sug'ddagi barlıq hákimlikler xalqı kóteriledi. kóterilisshilerdiń birlesken kúshleri arablarga qattı zarba berediler. 721-jılda Said Xarashiy Xurasanǵa járdemshi etip tayın etiledi. Ol Irakda xalıq kóterilisin bastırıwda shápáátsizligi menen dańq alǵan edi. Oǵan sug'dliklar kóterilisin bastırıw hám olardı Islamǵa qaytarıw wazıypası tapsırıladı. Said Xarashiyning kóterilisshiler menen alıp barǵan ózara kelisiwleri nátiyjesinde G'urak basshı Sug'd múlk iyelerisiniń bir bólegi arablar tárepine ótedi. Zodagon dıyxanlardıń kópi óz xızmetkerleri hám kadivarlari menen islamdı qaytaldan qabıl etip, arablar tárepine ótediler. Xurasandıń jańa noibi Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Kóshpeli (738-748) mámlekette óz poziciyayini bekkemlenip alıw maqsetinde finans reforması ótkeredi. Islamdı jańa qabıl etken kisiler jiz'yadan azat etildi, barlıq musulmanlar huqıq tárepten teńlestiriledi, jer iyesiniń ıqtıqatınan qaramastan olardıń xiroj tólewi shárt etip qóyıladı. Sol tiykarda Movarounnahr hám Xurasandıń barlıq wálayatları ushın xiroj muǵdarı belgilep beriledi. Usınıń menen birge Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma jergilikli múlk iyeleri menen jaqın baylanıs ornatıw hám olar járdeminde mámleketti boysınıwda tutıp turıwǵa háreket etedi. Movvarounnahr xalifalikdagi eń alaǵada hám kóterilisshi úlkelerden biri bolıp qolaveradi. vII ásirdiń 40 -jıllarında xalifalikda taj-ol taxt ushın gúres kúshayadi. Muhammad payǵambardıń ámekisi Abbosning shawlıǵı Muhammad ibn Ali xalifalik ushın gúres basladı. Umaviylar Muhammad (s. a. v.) áwladın qirib taslawda ayblandi. Hákimiyattı abbosiylarga tapsırıw kerek degen dawa ilgeri surildi. Abbosiylar háreketin targ'ib qılıw ushın xalifalikning derlik barlıq úlke hám wálayatlarına úgitshiler jiberiledi. Buǵan baylanıslı ásirese Arqa wálayatlarǵa bólek áhmiyet beriledi. Úgitshiler xalıqtıń dárdeserine tek umaviylar baslawshı degen pikirdi áshkara targ'ib etedi. Nátiyjede xalifalikda umaviylar húkimranlıǵın awdarıp taslaw ushın keskin háreket baslanıp ketti. Umaviylarga qarsı gúreske shaqırıq qılıw ushın abbosiylar túrli wálayatlarǵa kóplegen úgitshiler jiberediler. 746 -jılda sonday úgitshilerden biri Abu Muslim Xurasanǵa keledi.. 748-jıldıń basında Abu Muslim Xurasandıń paytaxtı Marv qalasın iyeleydi. Paytaxt qolǵa kiritilip, xalifa Marvon II taxtdan ag'dariladi. Onıń ornına abbosiylar shańaraqınan bolǵan Abul Abbos Saffoh (750-754) xalifalik taxtiga kóteriledi. Orınlarda umaviylar shańaraqınıń wákilleri hám jaqınları qirib taslanadı. Sonday etip, Arab xalifaligida mámleket hákimiyatı abbosiylar qolına ótedi. Abbosiylarning xalifalik taxtiga shıǵıwı miynetkesh xalıqqa hesh qanday jeńillik keltirmegen. 769 -783-jıllarda Movarounnahrda kútá úlken xalıq kóterilisi bolıp ótken. Kóterilisshiler aq lipas kiyganlari ushın tariyxda ol " Aq kiyimliklar" kóterilisi atı menen maba tabadı. Bul hárekettiń basshısı Muqanna dep atalmish marvlik Hoshim ibn Hakim atlı ónerment bolǵan. Ol Marv qalası qasındaǵı Koza awılında tuwılǵan. Ol bası hám júzine kók perde tutıp júrgen. Sol sebepli de ol " Muqanna", yaǵnıy " Nıqapdor" laqapı menen ataqlı bolǵan. " Aq kiyimliklar" kóterilisine zarba beriw ushın xalifa Mansur 775-jılda Jabroil ibn Yahyo basshı úlken áskeriy kúshler Movarounnahrǵa jóneltiredi. hátte Jabroil kóterilisshilerden jeńiledi. 777-jılda " Aq kiyimliklar" ga úzil-kesil zarba beriw ushın áskeriy kúsh toplaw maqsetinde xalifa Mahdiy Nishopurga keledi. Samarqandga úlken ásker jiberiledi. Kóterilisshiler Sirdaryo oazisinde jasawshı turkiy qáwimlerdi arablarga qarsı járdemge shaqıradılar. " Aq kiyimliklar" hám turkiy qáwimler Samarqandda arablarga qarsı 2 jıl urıs etediler. Aqır-aqıbetde kóterilisshiler jeńilip, Samarqand taslim boladı. Narshax hám Samarqandda " Aq kiyimliklar" jeńilgach, jergilikli mal-múlkli siyasiy gruppa wákilleri arablarga járdem bere baslaydılar. Olar menen birge Muqannaga qarsı júriwde qatnasadılar. Gúrestiń aqırǵı basqıshı Kesh oypatlıqsında bolıp ótedi. 783-jılda Muqannaning Som qorǵanı daǵı rezidenciyası qamalǵa alınadı. Istilochilarga taslim bolıwdı istamagan Muqanna ózin janıp turǵan tandırǵa tastap halok boladı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Angliyada oraylasqan mámlekettiń tashkil tabıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Angliyada oraylasqan mámlekettiń tashkil tabıwı, parlament, onıń iskerligi haqqında túsinik beriw.
Fransiyanıń Normandiya gersogligi 1066 -jılda Angliyanı istilo etken edi. Sol jılı gersog vilgelm vilgelm I atı menen Angliya patshası dep daǵaza etildi. Istilodan keyin kópshilik jergilikli angl-saks feodallarınıń jer-múligi tartıp alındı. Olar ricarlarǵa bolıp berildi. Shirkew yepiskoplari da almastırildi. Angliya jerleriniń 1/7 bólegin vilgelm I óz múlki etip aldı. Istilochilarning Angliyanı boysınıwda tutıwları ushın kúshli patsha hákimiyat zárúr edi. Bunı tushungan barlıq jer iyeleri vilgelm I ga sadıqlıq haqqında antyod etkenler. Istilo nátiyjede Angliyada kúshli patsha hákimiyattı payda etti. Bul bolsa óz gezeginde oraylasqan mámleket qurıw ushın tiykar boldı. 1086 - jılda Angliyada xalıqtı dizimge alıw ilajı ótkerildi. Xalıq bul ilajnı qorqınısh menen qarsı aldı. Sol sebepli dizim betalarini " Qáweterli sud kitapi" dep atadılar. vilgelm I dıń bul ilajdan gózlegen tiykarǵı maqseti - mámlekette rasında qansha jer maydanı bar ekenin anıqlaw arqalı ǵáziynege túsetuǵın dáramattı kóbeytiw edi. vilgelm I Daniyanıń úzliksiz hújimlerine pútkilley shek qoydı. Feodallardıń óz-ara urıslarına toqtatıw berdi. vilgelm I dıń aqılǵa say siyasatı kúshli korollıǵılıq hákimiyat payda bolıwın támiyinledi. Áwele, iri qalalar patsha hákimiyattı qollap -quwatladilar. Bunıń tiykarǵı sebebi qalalardıń tiykarlanıp patshaǵa qarawlı jer-múliklerde jaylasqanlıǵı edi. Patsha da qalalardı qollap -quwatladi.
Belgilengen faktorlar Angliyada siyasiy turmıs arqayın keshken, degen pikirdi anglatmaydi. Fransiyada bolǵanı sıyaqlı, Angliyada da húkimet ushın, siyasiy huqıqlar ushın mawasasız gúres dawam etken. Biraq bul gúres Angliyanı bóleklerge bolıp jibera almaǵan. Patsha Ioann (1199 - 1216 ) dáwirinde húkimran siyasiy gruppalar ortasındaǵı dawlar pátine shıqqan. Buǵan qatar faktorlar sebep bolǵan. Mısalı, Angliyanıń Fransiyaǵa qarsı urısda jeńiliwge dús keliwi onıń tiykarǵı sebebi boldı. Bunnan tısqarı, yepiskop saylaw máselesinde Rim Papasi menen munasábetler keskinlesdi. Bul gúresde de patsha yutqazdi. Papa patshanı vassal retinde táwbe etiwge májbúr etdi. Bul jeńiliw patshanıń abıraysın túsirip jiberdi. Salıqlardıń asırılıwı patshanı mayda hám orta múlk iyeleri jardeminen juda etdi. Bul hal iri jer-múlik iyelerinde húkimetke boysınmaslik keyipin payda etti. Aqıbette 1215- jılda patshaǵa qarsı kóterilis kóterildi. Kóterilisshiler patshanı " Ullı erkinlik xartiyasi" dep atalıwshı hújjetke qol chekishke májbúr etdiler. Oǵan kóre, feodallar óz jer-múliklerin miyraslar etip qaldırıw huqıqına iye boldı. Mámlekette " Teńler sudi" dep atalıwshı sud engizildi. Bul suddıń sheshimisiz mámlekettiń qandayda-bir erkin puqarası tutqınǵa alıwqa alinbas, buyım-múlki mal-múlkin tartıp alıw etilmes yamasa mámleketten haydab shıǵarılmas edi. Qalalarǵa sawda-satıq erkinshegi huqıqı berildi. Sonıń menen birge, qalalar óz-ózin basqarıw huqıqına iye boldı. Uzınlıq hám salmaqlıq ólshewleriniń birdeyligi támiyinlendi. Erkin dıyxanlar hám ricarlarǵa qarawlı jerler olarǵa kepilliklab berildi. Mámlekette Ullı korollıǵılıq keńesi shólkemlestiriw etildi. Onıń razılıǵısız qosımsha salıqlar engizilmes yamasa ámeldegi salıqlar muǵdarı asırılmas edi. " Ullı erkinlik xartiyasi" tek ǵárezli dıyxanlar turmısında hesh qanday ózgeris jasalmadı. Sonday bolsa -de, bul xartiya Angliya turmısında júdá zárúrli rol oynadı. Xartiya mámleketti bolıp jiberiwge emes, bálki onıń oraylasqan mártebein tolıq saqlap qalıwǵa xızmet etken. Mámleket buǵan barlıq erkin klasslardıń qatnasıwın támiyinlew arqalı erisken. Xartiya keyinirek Angliyada parlamenttiń payda bolıwında, nızamshılıqtıń bekkemleniwinde tiykar wazıypasın ótedi.
Angliya patshaları " Ullı erkinlik xartiyasi" qaǵıydaların orınlawdı hesh istamaganlar. Sebebi tariyxda hesh qashan óz hákimiyattiń sheklenip qalıwın qálegen patsha ótken emes. Sonlıqtan, Angliya patshaları da bunnan tısqarı bolmaǵanlar. Nátiyjede taǵı húkimet ushın gúres baslanǵan. Bul gúres 1265-jılda mámlekette parlament engiziliwine alıp kelgen. Parlament 1295- jıldan baslap (patsha Eduard I dáwirinde) úzliksiz shaqırılıp turılatuǵın boldı. 1297- jılda parlament salıqlardı tastıyıqlaw huqıqın qolǵa kirgizdi. XIv ásirden baslap parlamentke nızam shıǵarıw huqıqı da berilgen. Bunnan tısqarı, parlament ministrler tárepinen júz etiletuǵın jınayatlar boyınsha Joqarı sud wazıypasın da atqara baslaǵan. 1343- jıldan eki palataga bólingen. Umum palatasına hár bir graflik eki dana ricardı wákil etip jiberardi. Hár bir qala da ekinen wákil jiberiw huqıqına iye boldı. Lorular (joqarı siyasiy gruppalar ) palatası joqarı mártebeli ruxaniylar, iri jer iyeleriniń wákillerinen ibarat bolǵan. Tómen palata óziniń razılıǵısız salıq engizilmasligi tuwrısında nızam qabıl etiliwine erisken.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

****
Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Qorluqlar hám O'g'uzlar mámleketi. Toxiriylar mámleketi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Xalifalikdan ajralıp shıqqan Orta Aziya mámleketleri haqqında sıpatlama beriw.
vIII ásir aqırı -IX ásir baslarında Arab xalifaligi salmaqli siyasiy kriziskauchradi. Boysındirilgan xalıqlardı boysınıwda tutıp turıw arablar ushın barǵan sayın qıyın bolıp qaldı. Movarounnahr hám Xurasan xalqınıń tez-tez kóterilis kóterip turıwı, bárha dawam etken óz-ara urıs hám ishki qarama-qarsılıqlar Arab xalifaligi hákimiyattı zaiflashtirdi. Bul bolsa ǵárezsiz mámleketlerdiń payda bolıwına alıp keldi.
Movarounnahrdıń arqa hám arqası arqa aymaqlarındaǵı ele xalifalikka boysındirilmagan shegara qatar jerlerde bir neshe mámleketlikler dúzildi. Olardan biri Qarluqlar mámleketi bolıp tabıladı. Áyyemginde Oltoyning batısında, keyininen Irtish dáryasınıń orta aǵımında jasaǵan qarluqlar áyyemgi turkiy qáwimlerden esaplanǵan. vI-vII ásirlerde olar Turk xoqonligi quramına kirgen. vIII ásir ortalarında Jetisuv úlkesinde Qarluqlar mámleketi dúzildi. Bul mámlekettiń paytaxtı Chu dáryasınan arqaroqda jaylasqan Suyob qalası edi. Qarluqlar mámleketi húkimdarı «yabg'u» yamasa «jabg'u» dep _ júrgizilgen. X ásir ortalarına barǵanda qarluqlarning úlkengine bólegi musulman bolǵan. Bul dáwirde bir neshe qalalarda jome meshitler jay etilgen. Qarluqlar mámleketi arqa hám shıǵıstan Elsuvi dáryası oypatlıqsigacha, chigil qáwimi jaylawlarına shekem; batıstan o'g'uz jurtı hám Ferǵana oypatlıqsı ; qublada bolsa yag'molar oazisi hám Arqa Turkiston menen shegaralanǵan.
X asirde qarluqlar Movarounnahrdıń arqa aymaqların iyelegach, Shosh átirapı hám Ferǵana hám de Zarafshon oypatlıqlarına kelip o'rnashganlar. Keyinirek otırıqshı tárzde jasaytuǵınlıq jergilikli xalıqqa sińip ketkenler. Turk xoqonligi húkimranlıǵı dáwirinde o'g'uzlar onıń quramında bolǵan. Turk xoqonligi yemirilgach, o'g'uzlarning úlkengine bólegi Sirdaryo háwizi hám de Aral teńizi boyında ornıqlı o'rnashib alǵanlar. Olar IX ásir aqırı hám X ásir basında O'g'uzlar mámleketine tiykar saladılar.
Sirdaryo tómen aǵımı boyı daǵı Jańakent qalası O'g'uzlar mámleketiniń paytaxtı bolǵan. X ásirden baslap o'g'uzlar islam dinin qabıl etediler.
X ásirdiń birinshi shereginde O'g'uzlar mámleketi arqası shıǵıstan qo'zg'algan qipchoqlar tárepinen qaqsatqısh zarbaga ushırasıp, bolınıp ketediler. Olar óz jurtın tark etip, bir bólegi batısqa, Arqa Kavkaz sahralarına barıp o'rnashadi. Olardıń ekinshi bólegi bolsa aldın Movarounnahrǵa kirip baradı hám odan qublası batısqa jıljıb, jańa úrim-putaq - saljuqiylar basshılıǵında Old Aziya mámleketlerin istilo etiwge kirisiwedi.
vIII ásir aqırı -IX ásir basında xalifalikni larzaga alıp kelgen salmaqli siyasiy jaǵday abbosiylarni Movarounnahr hám Xurasanda alıp barılıp atırǵan siyasatti ózgertiwge májbúr etdi. Jergilikli zodagonlar Movarounnahr hám Xurasandı tekǵana óz ıqtıyarlarına ótkerip aldılar, bálki xalifalik orayında da hákimiyattı basqarıwda barǵan sayın kóbirek rol atqaratuǵın bolıp qaladılar. Buǵan, ayniq- sa, xalifa Horun ar-Rashid (786 -809 ) opatınan keyin onıń uwılları Ma'mun menen Isenim ortasında 809 -813-jıllarda taxt ushın bolǵan gúres úlken jol ashıp berdi.
Xalifalikning oraylıq bólegindegi arablar Aminni xalifalik taxtiga kóterediler. Bunnan narazı bolǵan Ma'mun úkesi Aminga qarsı gúres baslaydı. Hirot wálayatınıń zodagonlaridan Tohir ibn Husayn basshı Xurasan hám Movarounnahr múlk iyelerii oǵan járdem berediler. 813-jılda olar Bag'dodga júriw etediler. Paytaxt qolǵa kiritilip, Ma'mun xalifalik taxtiga o'tiradi. Bunıń ornına Tohir 821-jılda Xurasan hám Movarounnahr noibi etip tayınlanadı. Sonıń menen birge, Ma'mun. Sabanlarxudotning aqlıqların ayırım qala hám wálayatlarǵa járdemshi etip tayınlaydı. Nuhga Samarqand, Ahmadga Ferǵana, Yahyoga Shosh hám Ustrushona, Ilyosga bolsa Hirot tegadi. Bunıń ornına ájaǵa -úke samaniyler Movarounnahrdıń hár yilgi xirojidan kútá úlken aqshaın tohiriylar arqalı xalifa ǵáziynesine jiberip turadılar.
Tohir mámleketlik jumısların ǵárezsiz mekeme etiw maqsetinde 822-jılda xalifa atınıń neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiyadan shıǵartirib jiberedi. Bul ámelde Bag'dod menen baylanıstı úziw hám ózin ǵárezsiz dep járiyalaw edi. Biraq kóp waqıt ótpey ol kútpegende opat etedi. Tohirning uwılları Talxa hám Abul Abbos Abdulloh atasınıń ornına birin-ketin járdemshilik etediler. Sonday etip, Xurasan hám Movarounnahr basqarıwı tohiriylar shańaraqına miyraslar bolıp qaladı. Abul Abbos Abdulloh noibligi (830 -844) dáwirinde paytaxt Marvdan Nishopur qalasına kóshiriledi.
Tohiriylar zamaninde de miynet ahlining jaǵdayı asa salmaǵısha qolaverdi. Mal-múlkli dıyxanlardıń jab-zulmidan, mámlekettiń salmaqli salıqlarınan biyzar bolǵan xalıq kóterilis kóteredi. Olarǵa «g'oziylar» da qosıladılar. Kóteriliske safforiylar - ájaǵa -úke Ya'qub hám Hámir ibn Layslar basshılıq etediler. 873-jılda Xurasan paytaxtı Nishopurni iyeleydiler. Nátiyjede tohiriylar húkimranlıǵı tamamlanılıp, húkimet safforiylar qolına ótedi.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Germaniya
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa XII-Xv ásirlerde Germaniya haqqında sıpatlama beriw.
Mámleket xojalıǵı. Germaniyada islep shıǵarıw kúshleriniń ósiwi XII ásirden baslanadı. Ormanlar kesilib, batpaqlar quritilib egisliklerge aylantırila baslanadı. Miynet qurallarınıń rawajlanıwlashuvi hasıldarlıqtı asıradı. Donli eginlerden tısqarı zig'ir jetistiriw, bog'dorchilik,
júzimshilik rawajlanadı. Awıl xojalıǵı rawajlanıwı qalalardıń payda bolıwı, rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı edi. Kyoln, vorms, Frankfurt, Ulm, Nyurnberg, Augsburglar iri ónermentshilik
hám sawda oraylarına aylanadı. Germaniya qalaları qońsılas Fransiya, Niderlandiya, Italiya, Vengriya,
Bolqon yarımatawındaǵı mámleketler menen qızǵın sawda-satıq alıp barǵan. Nemis ónermentleri islep shıǵarǵan mawıtı, surp, metalldan jasalǵan qural -saymanlar, buyımlar basqa úlkelikte de qadrlanǵan.
Siyasiy rawajlanıw. Shtaufenlar úrim-putaǵınıń eń ataqlı wákillerinen biri Fridrix I Barbarossa (1152-1190 ) edi. Daslep Fridrix ózistilolarini atanaq júriwleri sebepli boyib ketken Italiya qalalarına qaratadı.
Buǵan tek Milan hám Lombardiyaning bir neshe qalaları qarsı shıǵadı. 1158-jılda Ronkal oypatlıqsında
shaqırılǵan seym (keńes) imperatorning Italiya daǵı hákimiyattı shegaralanbaǵan dep tán alıw etedi. Fridrix I dıń Bolonyadan usınıs etken eń bilgir yuristleri onıń xızmetine kirip, nızamlar komplekslerindi tuzib berediler. Bul nızam jıynaqlarında Fridrix I «yerdagi janlı nızam» dep tán alıw etiledi.
Ámeldegi jaǵdayda Milan basshılıǵında Lombardiya qalaları shabıwılshılarǵa qarsı kóterilis kóteredi. Kóterilisti bastırıw dawamında Milan xalqına segiz kúnde qalanı tastap ketiw shárti qóyıladı. Lekin Milan XII ásirdiń 60 -70-jıllarında qayta tiklenip, jańa jangga házirlik kóre baslaydı. 1176 -jılda Lenyano jangida Liga áskeri imperator ricarların tar-mor etedi. Fridrix I Arqa Italiya qalalarına kommuna - erkinlik huqıqın beriwge májbúr boladı. Innokentiy III Germaniya siyasatina óz tásirin ótkergen Rim papasi boldı. Ol derlik barlıq tárepinen umıtılǵan Barbarossa-dıń 18 jaslı aqlıǵın daslep german knyazlari 1212-jılda patsha dep tán alınıwına erisedi. Keyingi papaning qóllawında Fridrix II oradan segiz jıl ótip imperator dep daǵaza etiledi.
Fridrix II imperatorligining jigirma jılınan kópin Italiyada, Sitsiliya patshalıǵında ótkeredi. Onıń sarayında arab, vizantiyalik hám evrey ilimpazlar tóplanǵan. Fridrixning ózi arab hám grek tillerin bilgen, lotin hám italyan tillerinde dóretiwshilik etken. Onıń Palermodagi sarayı arab xalifalarining sarayların eslatar edi. Imperator Shıǵıs muzıkası, oyınları, Shıǵıs ádebiyatı hám poeziyası, Shıǵıs arxitektorchiligining ıshqıpazı bolǵan. Shıǵıs hukmdorlarining ayırımları menen dos murındıq. Imperator mámleket boylap háreketlanganida onı jawıngerler hám filbonlar otırǵan pıllar gúzetip barǵan. Pıllar artınan túyeler, jolbarıslar, arıslanlar, qaplanlar jeteklep yurilgan. Puqaralarda bul process kúshli tásirler qaldırǵan. Fridrix II diywanxanasında lotin tiliniń názik táreplerinen paydalanıp, xatlar, hújjetler pitilgenki, oǵan pútkil Evropa eliklew etken. Fridrix II jazǵan «Qus menen ań qılıw» shıǵarması onıń bul tarawdan jaqsı xabarlılıgınan bildirgi beredi; dóretpe házirge shekem saqlanıp qalǵan. Germaniyada jigirma jıl dawamında ulıwma imperator saylanmaydı. Knyazlar 1273-jılda toplanıp Rudolf Gabsburgni taxtga o'tqazadilar. Biraq Gabsburglarning dáslepki basqarıwı uzaq dawam etpegen Lyuksemburglar úrim-putaǵına qarsı gúres júrgizedi. Gabsburglarning 369 jıllıq imperatorlik dáwiri tek 1437-jıldan baslandı.
German qalaları. Nemis knyazlari, atanaqshı ricarlardıń Boltiq boyı daǵı istilolari Germaniyanıń arqaındaǵı qalalardıń rawajlanıwına jol ashadı. Bul qalalar XIv ásirdiń ortalarına kelip Ganza birlespeine birlesediler. Bul birlespe tek ekonomikalıq máseleler hám de sawda-satıq menengine shuǵıllanıp qalmastan, XIv ásirdiń 70-jıllarında
Arqa teńizde sawda daǵı básekishisi Daniya patshaına saldamlı zarba beredi. Ganza birlespeinen tısqarı sońǵı orta ásirlerde Germaniyanıń basqa bólegindegi qalalar da ósedi. Dunay jaǵası boylap jaylasqan 90 ta qalanı birlestirgen Shvabiya birlespesi Italiya qalaları menen tikkeley sawda etken. Augsburg, Ulm hám Nyurnberg qalaları mawıtı, surp, ið-gezlemeler óndiriste, metall
buyım, qural -saymanlar soǵıwda jetekshi orındı iyelegen. Reyn dáryası boylap jaylasqan qalalar Kyoln, vorms, Strasburglarda metall islep shıǵarıw hám mawıtı toqıw rawajlanǵan. Bul qalalar Niderlandiya, Fransiya hám Italiya menen sawda-satıq alıp barǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Orıslardıń shabıwılshılarǵa qarsı gúresi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orıslardıń shabıwılshılarǵa qarsı gúresi haqqında sıpatlama beriw.
Kiyev Rusining bolınıp ketiwi. Natural xojalıq húkimranlıǵı mámlekettiń túrli aymaqları ortasındaǵı ekonomikalıq baylanıslardı zaiflashtirgan. Bul hádiyse XII asrga kelip Kiyev Rusining ǵárezsiz knyazliklarga bolınıp ketiwine alıp keldi. Olar ishinde Kiyev, Ullı Novgorod, Galich-volin, vladimir-Suzdal knyazliklari eń irileri edi. Olardıń hár biri ǵárezsiz óz ishki hám sırtqı siyasatina iye edi. Feodal bóliniw aqıbetleri. Kiyev Rusining bolınıp ketiwi, áwele, knyazliklar ortasında óz-ara urıslardıń kusheytiwine alıp kelgen. Bunnan tısqarı, feodal bóliniw mámleket qorǵaw qábiletin de pasaytirgan. Usı waqıtta knyazlarning ózlerine qarawlı ayırım aymaqlardı miyrasxorları ortasında bólistiriwleri knyazliklarning jáne de usaqlawıb ketiwine alıp kelgen. Feodal bóliniw knyaz hákimiyat menen iri feodal (boyar) lar ortasında dawlardıń kusheytiwine de sebep bolǵan. Mo'g'ullar hújimi. XIII ásir baslarında Aziyada qúdiretli Mo'g'ullar mámleketi dúzildi. Qaraqshılıq urısları nátiyjesinde ol qısqa waqıt ishinde úlken imperiyaga aylandı. 1237-jılda bolsa mo'g'ullar Rusga hújim baslaǵanlar. 140 mıń adamlıq áskerge Botuxon basshılıq etdi. Mo'g'ullar ushın feodal bóliniwdı basınan keshirip atırǵan Rusni boysındırıw qıyın kechmadi. Orıs knyazlari ulıwma dushpanǵa qarsı gúresde bir-birlerine járdemge kelmegenler. Ryazan qorǵawshıları qattı qarsılıq kórsetsalar-de, kúshler teń bolmaǵanlıǵı sebepli jangda tar-mor etilgen. Mo'g'ullar tez arada Moskvanı da iyelediler. Gezek vladimir-Suzdal knyazligiga kelgen. 1238-jıldıń mart ayında bul knyazlik da tar-mor keltirildi. Knyaz Yuriy vsevolodichning ózi de jangda qaytıs bolǵan. Botuxon áskeri 1240 -jılda Kiyev knyazligini ózine boysındirdi. Nátiyjede Rusning úsh knyazligi (Polosk-Minsk, Smolensk hám Novgorod-Pskov knyazliklari) den basqa barlıq knyazliklar birin-ketin boysındirildi. Botuxon Rusdan basqa istilo etilgen aymaqlarda Altın Orda xonligini dúzgen. Orıs jerleri Altın Orda quramına kiritilmegen. Lekin olar Altın Ordaǵa baǵınıqlı etilgen. Hár bir knyazlik hár jılı úlken muǵdarda dáyek tolıqb turıwǵa májbúr etilgen. Rusning qaysı knyazligida kimning knyaz bolıwı máselesin da Altın Orda xonlari sheshkenler. Maqul kórilgen kandidat xondan jarlıq alǵannan keyingine knyazlik taxtiga o'tira alǵan. Knyazliklardan birine barlıq knyazliklar-den Altın Ordaǵa tolıqnatuǵın dáyekti jıynaw huqıqı berilgen. Sol knyazlik dáyeklerdi toplap, Altın Ordaǵa tapsırǵan. Altın Orda xonlari shirkewdiń kúshi hám tásirin jaqsı bilgenler. Sol sebepli de pravoslav shirkewinen jardem alıw maqsetinde ruxaniylarǵa úlken jeńillikler bergenler.
Shved hám nemis shabıwılchilarining hújimi. Orıs bul dáwirde tek mo'g'ullar hújimigagina ushırasıp qalmadı. 1240 -jılda mo'g'ullar ayaǵı jetpegen Novgorod-Pskov knyazligiga shved áskerleri hújim etdi. Bul dáwirde Novgorodda 18 jaslı jaw-júrek sarkarda Aleksandr Yaroslavich knyazlik qılatuǵın edi. Aleksandr áskeri shvedlar ústinen utqan. Bul jeńis sebepli knyazga Nevskiy degen (Neva dáryası atınan alınǵan ) eń húrmetli at berilgen. Endi ol Aleksandr Nevskiy dep atala baslanǵan. Shvedlar qáwipi jónge salıw etilgach, sol jıldıń ózinde endi nemis ricarları Orıs jerine bastırıp kirdi. Olar pútkil Pskov jerlerin iyeledi. Nemis ricarlarına qarsı gúreske de Aleksandr Nevskiy basshılıq etdi. 1242-jıldıń 5-aprelida nemis ricarları kúshlerin ádetdegi jawınger tártipte - sına formasında safga tizdilar. Orayda eń kúshli bólim háreket etken. Olar bir zarba menen orıslardıń qorǵaw sızıǵın jarıp o'tmoqchi, orıs áskerin bóleklab jibermoqchi, onı bólimlerge bolıp, qirib taslawshı bolǵanlar. Aleksandr bulardıń hámmesin aldınan kórip, óziniń eń kúshli bólimlerin orayǵa emes, bálki qaptal qanatlarǵa jaylastırǵan. Aldın boshda ricarlar orıslardıń bos orayın ańsatǵana jarıp ótken. Kúshli urıs baslanǵan. Salmaqli sawıplar daǵı nemislar muzlagan Chud ko'li ústinde tayınıp yiqilaverganlar. Orıs askarlari hár tárepden zarba beravergach, dushpan shıdam bere almay shaǵılısıwǵa túsken. Jeńilgen nemislar nátiyjede orıs jerlerine bolǵan dawalarınan waz keshiwge májbúrliler. Orıs mo'g'ullar zulmi astında bolǵan bir waqıtta bul júdá zárúrli edi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Samaniyler.
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Samaniyler úrim-putaǵınıń húkimetke keliwi, mámleketi haqqında sıpatlama beriw.
IX asirde Movarounnahrdıń siyasiy turmısında da ózgerisler júz beredi. Jurt- ga aldın Nuh, keyininen Ahmad basshılıq etedi. Hár biri húkimranlıǵı dáwirinde óz atlarınan misdan cha- qalar soqqı urıw etediler. Ahmad opatınan (865-jıl ) keyin onıń balası Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Samarqandni orayǵa aylantıradı. Ol Movarounnahrdıń barlıq wálayatların birlestiriw jáne onı Xurasannan ajıratıp alıw ilajların kóredi.
IX ásirdiń aqırǵı shereginde Movarounnahrdıń derlik barlıq wálayatları samaniyler ıqtıyarına ótedi. Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma pútkil Movarounnahrdıń húkimdarına aylanadı. Ol gúmis dirham soqqı urıw etedi.
Kóp ótpey ájaǵa -úke Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma hám Ismoil ortasında taj-taxt ushın gúres baslanadı. Ol jaǵdayda Ismoil jeńimpaz shıǵadı. Ismoil Samaniy 888-jılda pútkil Movarounnahrdı óz qol astına birlestirdi.
Ismoil Samaniy orta ásirlerdiń qábiletli, serg'ayrat hám asa tapqır mámleket ǵayratkeri edi. Ol Movarounnahrdı birlestirib, bekkem mámleket dúziwge intildi. Arqası arqa aymaqlarǵa júriw etedi. 893-jılda Taroz qalasın jawlap alıw etip, sahralıqlarǵa qaqsatqısh zarba beredi.
Movarounnahr xalqınıń ǵárezsizlikke jetiwi, shubhasız, Arab xalifalariga yoqmas edi. Arab xalifaligini, bir tárepden, Movarounnahrdan turaqlı undirib alınatuǵın úlken baylıqlardan juda bolıwı asa ranjitsa, ekinshi tárepden, cho'chitar da edi. Sol sebepten xalifalik safforiylar menen samaniylerdi to'qnashtirishga hám olardıń hár ekewin de zaiflashtirib, bul bay wálayatlarda óz tásirin qayta qayta tiklewge háreket etedi. Xalifa Mu'tazid (892-902) safforiylar húkimdarı Hámir ibn Laysga Xurasan menen birge Movarounnahr ústinen de húkim júrgiziw huqıqı berilgeni haqqında párman shıǵaradı jáne onı Ismoilga qarsı gijgijlaydi. Nátiyjede 900-jılda olar ortasında urıs baslanadı. Urıs Ismoilning jeńisi menen tawsıladı. Pútkil Xurasan samaniyler qol astına ótedi. Ílajsızlıqtan xalifa Ismoilga hukmdorlik jarlıǵın jiberiwge májbúr boladı. Ismoil Samaniy pútkil Movarounnahr hám Xurasandı óz qol astında birlestirdi. Buxara qalası bul eki mámlekettiń paytaxtına aylandı.
Samaniyler mámleketti basqarıwda barinen burın ıqsham basqarıw administraciyasın quradılar. Ol ámir dárgayı hám toplamlar (ministrlikler) den ibarat edi. Dárgayda ámir rezidenciyası hám háremi hám de saray belgili adamlar - lari, sortkar hám xızmetshileriniń turarjoylari bolar edi. Narshaxiyning jazıwısha, Samaniyler basqarıwı tiykarlanıp ministr, mustovfiy, amid ul-múlk, iyesi shurat sıyaqlı on dana toplam arqalı mekeme etilip, olar arasında ministr toplamı bas basqarıw mákemesi esaplanardi. Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma II (914-943) dáwirinde Buxaranıń Registon maydanında ámir qasri aldınanında toplamlar ushın saray qurılıp, mákeme mine sol arnawlı bınaǵa jaylasqan edi. Mákeme xizmetkerleri arab, parsı tillerin puqta iyelep alǵan,
Qurandı hám sháriyattıń tiykarǵı qaǵıydaların jaqsı biletuǵın, túrli pánlerden xabarlı bolǵan sawatlı aslzodalardan tańlap alınǵan.
Movarounnahrdıń gúlleniwinde islam dini ruxaniylarınıń úles- si úlken boldı. Sol sebepten olar-dıń abırayı asıp, paytaxt Buxara Shıǵısda islam dininiń eń abıraylı oraylarınan birine aylan - di. Qalalarda kóplegen sıyınıwxonalar, sonday-aq, jome meshit, meshittegi keń namazxana hám namazgohlar jay etildi. Sol dáwirde Buxara qalasında musulman Shıǵısı - dagi dáslepki ilim dárgayı - medrese qurıladı. Buxaranıń bul áyyemgi medresesi X asirde qalanıń kavushdo'zlar mezgil- lasi qasında jay etilgen. Ol Farjak medresesi dep júrgizilgen.
Mámleket ruwxıy turmısında «ustod» dep atalǵan dinge sıyınıw hám ılım peshvolari jetekshilik qılatuǵın edi. Keyinirek bul at «shayx ul-islam» atı menen jáne de ullılandi. Ustoddan keyin xatib- lar turardı.
Ismoil Samaniy saraydıń arnawlı mun- tazam sarbazlarınan ibarat jaqsı qurallanǵan áskeriy ásker dúzedi. Jaqsı hám uzaq xızmet etken sarbazlar «hojib» lawazımına kóterilgen. Hojiblarning baslıǵı «hojib ul-hujob» yamasa «hojibi ullı» dep yuritilar edi. Bunday ataq Samaniyler sarayındaǵı joqarı ataq esaplanardi. IX-X ásirlerde Movarounnahr hám Xorezm xalqınıń tiykarǵı bólegi suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq menen shuǵıllanar edi. Suwǵarıw tarmaqları jardeminde sug'orilib abadanlastırılǵan ónimli oazislerde diyqanlıq, salıkeshlıq, paxtashılıq, palız eginlerishilik, palızshılıq hám bog'dorchilik joqarı dárejede rawaj tapqan edi. oazislerde paxtashılıq úlkengine orındı iyelegen. IX-X ásirlerde Movarounnahr hám Xurasanda sharbashılıq joqarı dárejede bolǵan. Mámlekettiń sahra hám tog'oldi jaylawlarında qoy hám eshkiler, jılqiler hám túyeler boqilgan. Awıllarda, ásirese, qaramallar behisob bolǵan. Mámlekettiń áskeriy áskerleri, atap aytqanda, atlı bólimlerdi at -ulov menen támiyin etiw zárúrli áhmiyet kásip etken. Movarounnahr hám Xorezm qalalarında toqımashılıq, gúzeshilik, temirshi ustalıq, miskarlik, zergerlik, shıyshesozlik hám aǵash ustasılıq sıyaqlı kásip-ónerler rawaj tabadı. Keleside qalalar onnan artıq dárwazalı úlkengine ónermentshilik orayına aylanıp qaldı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Evropa mádeniyatı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa XII-Xv ásirlerde Evropa xalıqları mádeniyatı haqqında sıpatlama beriw.
Atanaq júriwleri waqtında evropalıqlar dúnyanıń keńligin, odaǵı reń-baranglikni kórdiler. Olarda notanish mámleketlerge qızıǵıwshılıq payda boldı. Birpara sayaxatshılar Evropa mámleketlerinen talay uzaq jaylarǵa da barar ediler. Bulmanlardan basqa xalıqlardıń turmısına tiyisli qızıqlı maǵlıwmatlar alıp keliwardi. Sonday sayaxatshılardan biri venetsiyalik sawdager Marko Polo edi. Marko Polo (1254-1324) omiriniń derlik jigirma bes jılın óz watanınan alıs ótkerdi. Kóp jıl Kitayda yashadı. Bul mámlekettiń ómirin dıqqat menen kuzatdi. Sayaxatshı Italiyaǵa qaytıp barǵannan keyin, Aziya mámleketlerindegi xalıqlardıń turmısı hám úrp-ádetleri haqqında kitap jazdı. " Marko Polo kitapi" uzaq waqıtqa shekem geografiya kartaların dúziwde qóllanba bolıp xızmet etdi.
Qalalardıń keńeyiwi hám patsha hákimiyattiń mútajligi bilimli kisiler kóbirek bolıwın talap etdi. Sawda-satıq jumıslarınan kelgen dáramatlardı esaplaw hám qala keńeslerinde jumıs júrgiziw ushın sawatlı, bilimli adamlar kerek edi. Patshalarǵa maǵlıwmatlı hámeldarlar hám sudyalar zárúr edi. Qalalarda menshikli kisiler yamasa qala keńesleri tárepinen ashılatuǵın hám shirkewge qarawlı bolmaǵan mektepler vujudga kela basladı. Bul mekteplerde balalarǵa oqıw -jazıw hám arifmetika shirkew mektepleridagiga qaraǵanda jaqsılaw uyretilardi. Olardıń birinshisi Parij universiteti edi. Universitetlerde sabaqlar lotin tilinde alıp barilardi. Sol sebepli universitetlerdiń hár birinde túrli mámleketlerden barǵan jaslar o'qiy alardı. Qalada jasawshı oqıtıwshı hám studentler jergilikli xalıq menen bolatuǵın daw -jánjellerde qala sudınıń járdemine úmit ete almasdilar. Sol sebepli studentler hám oqıtıwshılar universitetke birleskenler. Hár qaysı fakultetke dekan basshılıq etken. Oqıtıwshılar menen studentler birgelikte universitet baslıǵı (rektor) ni saylardilar. Universitetlerde teologiya, nızamlar, medicina uyretilardi. Studentler oqıtıwshılardıń lekciyaların tıńlar hám jazıp alardılar. Lekciyalar disput (tartıs ) lar menen toldırilardi. Xv asirde Evropada 65 universitet bar edi. Olardıń eń ataqlıların Parij, Bolonya (Italiyada ), Oksford (Angliyada ), Praga, Krakov (Polshada ) universitetleri tashkil etardi. Qalalardıń ósiwi menen shirkewdiń mektep ústinen jeke ózi húkimranlıǵına ziyan yeta bardı. Ílım-bilim az-azdan feodallar hám qalalıqlar arasına kirip bardi.
Xojalıq rawajlanıwı ilimiy bilimlerdiń payda bolıwına sebep boldı. Dıyxanlar jerge qayta islew usılların rawajlanıwlashtirdilar. Topıraqtıń qásiyetlerin bilip aldılar. Hawa rayın, sharba buyımları hám eginlerdiń jaǵdayın gúzetip bardi. Ónermentler metall hám taslardıń ózgesheliklerin úyrendiler. Túrli tájiriybeler ótkerdiler, boyaw hám ayna tayarladılar. Orta ásirlerde astrologiya hám alximiya sıyaqlı ayriqsha pánler taraqqiy taptı. Astrologlar keleshekte neler bolıwın juldızlarǵa qaray biliw múmkin, der edi. Alximiklar bolsa hár qanday metalldı altınǵa aylandırıwǵa járdem beretuǵın " tilsimli tosh" qıdırganlar. XIII asirde jasaǵan Angliyalıq alım Rodjer Bekon usılardan biri edi. Ol bilimdi baqlawlar hám tájiriybeler jolı menengine payda etiw múmkin, dep esaplardı. Pánniń maqseti tábiyaattı úyrenip, onı adamlarǵa xızmet etdirishdan ibarat, degen edi Bekon. Ol mikroskop hám teleskopning jańalıq ashılıwın, sonıń menen birge, jańa ashılıwlardıń da aldınan kóre bildi.
Ónermentshilik hám sawda-satıq rawajlanıwı menen qalalarda sawatlı adamlar kóbeydi. Mektep oqıwshıları hám studentler ushın kóbirek sabaqlıqlar zárúr bolıp qaldı. Qalalıqlar ádebiyatqa qızıqa basladılar. Kitaplardı kóbeytiwdiń qo'lyozma usılı qalalıqlardıń kitapǵa bolǵan talabın qandirolmay qaldı. Xv ásir ortalarında nemis alımı Iogann Guttenberg kitap basıwdı oylap tabıw etdi. 1445- jılda Gutenberg birinshi baspa kitaptı baspa etdi. Evropada kitap basıw rawajlana basladı. Guttenberg oylap tapqanınan keyin ótken yarım ásir ishinde Evropa qalalarında 1100 baspaxana jumısqa tústi. Kitapxanalardıń tokchaları túrli pánlerden Evropadaǵı barlıq tillerde jazılǵan kitaplar menen to'ldi. Olar endi qo'lyozma kitaplar sıyaqlı qımbat emes edi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Gáziynexanaviylar

To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Gáziynexanaviylar gavlati, onıń basqarıw sisteması, gáziynexanaviylarning ádebiyat rawajlanıwına qosqan úlesleri haqqında sıpatlama beriw.

Gáziynexanaviylar húkimranlıǵı. Mámlekette júz bergen salmaqli dáwirde Samaniyler mámleketiniń turk hojiblaridan ibarat saray áskeriniń siyasiy orını asa kúshaydi. Sebebi áskeriy hám qorǵaw jumısları tolıq olar qolında edi. Turkiy sarkardalarning xızmetlerin ornına samaniy ámirleri kópshilik intalı lashkarboshilarni hojib ul-hujob yamasa hojib ulbuzruk sıyaqlı joqarı áskeriy hámellerge tayınlap, olarǵa hátte ayırım wálayatlardı basqarıw huqıqın bergenler.
962-963-jıllarda Gáziynexana wálayatın Alptegin járdemshi hám lashkar amiri retinde basqargan. Ol Gáziynexana hám Qobul wálayatların ǵárezsiz mekeme etiwge umtila otirip, Gáziynexanaviylar mámleketine tiykar salǵan. Usı jas turkiy mámlekettiń paytaxtı Gáziynexana qalasında qarar tapqan. Gáziynexanaviylarning siyasiy orını Sobuqtegin dáwirinde (977-997) artıp, samaniyler tárepinen tán alıw etilgen. Mahmud Gáziynexanalıq dáwirinde (997-1030 ) bolsa onıń aymaǵı keńeyip, Shıǵıstıń eń qúdiretli mámleketlerinen birine aynalǵan. Mámleket shegarası batısda Ray hám Isfahon qalaları, Kaspiy teńizi, arqası batısda Xorezm hám Aral teńizine shekem shozılǵan. Shıǵısda bolsa Arqa Indiyanıń úlkengine bólegin óz ishine alǵan hám Qubla Balujistongacha jetken edi. Samaniyler úrim-putaǵı toqtatıw tapqannan keyin, Mahmud Gáziynexanalıq Xurasan aymaǵın, keyin Xorezm mámleketin (1017) da óz saltanatiga qosıp alǵan. Biraq Ma'sud Gáziynexanalıq dáwirinde (1030 -1040 ) mámleket wálayatları birin-ketin qoldan shıǵarılıp, páseńlewge júz tutqan. Aqıbette 1186 -jılda Gáziynexanaviylar mámleketi pútkilley tamamlanılǵan.
Gáziynexanaviylar mámleket basqarıw princpıı hám basqarıw sistemaları ozaldan rawajlanıp kiyatırǵan turkiy mámleketshilik tiykarında qurılǵan bolsa -de, biraq ol ayriqsha mákemeshilik ózgeshelikine iye edi. ministrlik sistemasında áskeriy, elshilik hám rásmiy ilajlar, finans sıyaqlı hám de xabar -pochta toplamlar iskerlik kórsetken. wálayat húkimdarı voliy, qala hákimi baslıq dep júrgizilgen. wálayatda basqarıw jumısları amid, qalalarda bolsa kutvol tárepinen ámelge asırılǵan. Mámleket qúdiretli áskerge iye edi. Bas komandir - áskersolor, lashkarboshi - solor, áskeriy bólimler baslıǵı bolsa sarxang dep atalǵan. Áskerde áskeriy kemeler (dárya hám teńiz flotı ) da ámeldegi bolǵan.

Gáziynexanaviylar mámleketinde ilim hám mádeniyat, atap aytqanda, ádebiyat rawajlanǵan. Mahmud Gáziynexanalıq turkiy ana tili menen bir qatarda parsı, arab hám pahlaviy tillerin da jetilisken bilgen, qosıq pitken. Paytaxt sarayında 400 den artıq alım, shayır hám artistler dóretiwshilik etken. Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xusrav, Gardiyziy hám Bayhaqiy sıyaqlı ullı oyshıllar Gáziynexanada jasaǵanlar. Beruniy «Nızamı Ma'sudiy», Bayhaqiy «Tariyxı Ma'sudiy» dóretpelerin sultan Ma'sudga baǵıshlaganlar. Abul Qosim Firdavsiy ataqlı «Shohnoma» dástanın Mahmud Gáziynexanaviyga usınıs etken. Gáziynexanaviylar mámleketinde qurılıs hám arxitektorchilikka da saldamlı itibar berilgen. Gáziynexana, Balx, Nishopur, Lohur hám basqa qalalarda kóplegen medreseler, meshit, meshittegi keń namazxana hám saraylar jay etilip, kitapxanalar iskerlik kórsetken. Baǵ-ol sharbaqlar qurılıp, atap aytqanda paytaxt Gáziynexana qalası gullep-jasnaǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Qoraxoniylar
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa jurtımız aymaǵında shólkemlesken orta ásir mámleketlerinen biri - Qoraxoniylar mámleketi, onıń basqarıw sisteması, sociallıq-ekonomikalıq turmısı haqqında sıpatlama beriw.

Mámlekettiń tashkil tabıwı. X ásir ortalarında qarluqlar yag'mo, chigil, o'g'uz hám basqa qáwimler menen birden-bir birlespeqa birlesdiler. Bul úlken aymaqta barinen burın “Xoqoniya úlkesi” dep júrgizilgen mámleket dúziledi. Usı mámleket hukmdorlari “jabg'u” dep júrgizilgen ataqtıń ornına ózlerin “qoraxon”, yaǵnıy “ullı xon” dep ataydilar. XI-XII ásirlerde Xoqoniya rawaj tawıp kúshaygach, ol “Qarluq-Qoraxoniylar” mámleketi atınıń alǵan. Usı iri mámleket qatar qáwimler birlespesi tiykarında shólkemleskeni sebepli hukmdorlari “arıslanxon”, “bug'roxon” hám “tavg'achxon” ataqları menen júrgizilgen. Bul ush termin joqarı dárejeli hukmdor mánisin anglatgan. Ullılıq yamasa ullılıq bolsa áyyemginde turkiy xalıqlarda “qora” sózi menen sapalanǵan. Sol sebepten taxtda otırǵan Arıslanxon, Bug'roxon hám Tavg' achxonlar “qoraxon” dep tán alıw etilgen. Olar basqargan mámleket bolsa tariyxda, keyinirek, ramziy túrde “Qoraxoniylar mámleketi” atı menen maba tapqan.

992-jılda Horun Bug'roxon basshı qoraxoniylar Movarounnahrǵa tárep ujum baslaydılar. Bul dáwirde samaniyler úrim-putaǵı tereń ishki qarama-qarsılıqlar iyrimine túsip qalǵan edi. Qoraxoniylar Buxaranı qarsılıqsız basıp aladılar. Nuh ibn Mansur qoraxoniylarga qarsı gúresiw ushın Gáziynexana daǵı noibi Sobuqteginni járdemge shaqıradı. Ol jigirma mıń kisili ásker menen Movarounnahrǵa jetip keledi. Nuh menen birlesip, bir neshe sawashlardan keyin qoraxoniylar noibi áskerleri tar-mor etiledi. Bunıń ornına Nuh Sobuqteginni Xurasandıń noibi etip tayınlaydı. Nátiyjede Gáziynexana hám Xurasanda Sobuqtegin hám balası Mahmudning siyasiy húkimranlıǵı bekkemlenedi.
996 -jılda qoraxoniylar Movarounnahr tárep taǵı hújim baslaydılar. Sonday salmaqli bir dáwirde qıyanat júz beredi. Yaǵnıy Sobuqtegin áskeri Buxaranı iyeleydi. Keyininen ol qara -xoniylar menen ózara kelisiwler júrgizedi. Nátiyjede olar ortasında shártnama tuzilib, oǵan muwapıq Sirdaryo háwizi qoraxoniylar qolına ótedi. Sobuqtegin bolsa Amudaryadan qubla daǵı jerlerge, sonday-aq, Xurasanda hukmdor bolıp aladı. Samaniylerge Movarounnahrdıń oraylıq bólegigine beriledi, tek. Biraq kóp waqıt ótpey, 999 -jılda Buxaranıń Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Eloqxon basshılıǵında qoraxoniylar tárepinen jawlap alıw etiliwi menen samaniyler húkimranlıǵı putkinley toqtatıw taptı.
Qoraxoniylar endi Xurasandı da óz mámleketine qosıp alıw ushın háreket etediler. Oradan kóp waqıt ótpey qoraxoniylar hám gáziynexanaviylar ortasında shid- datli urıslar baslanadı. 1006 - hám 1008-jıllarda qoraxoniylar Xurasan ústine eki ret ásker tartadılar. Lekin Mahmud Gáziynexanalıq qoraxoniylarga zarba berip, Xurasandı óz mámleketi ıqtıyarında saqlap qalıwǵa muvaffaq boladı.
Bul dáwirde saljuqiylar gáziynexanaviylarga qáwip sola baslaydı. Saljuqiylar menen saldamlı gúres baslanadı. Bunnan paydalanǵan qoraxoniylarning jergilikli húkimdarı «bug'roxon» ataǵın alǵan.
Ibrohim Qasqırtegin 1038-jılda Amudarya boyı wálayatları -Xuttalon, vaxsh hám Chag'oniyonni gáziynexanaviylardan tartıp aladı. Kóp waqıt ótpey, ol Movarounnahrdı hám Ferǵananı ózine boysındirib, ǵárezsiz siyasat júrgize baslaydı. Nátiyjede qoraxoniylar eki ǵárezsiz mámleketke ajralıp ketedi. Biri paytaxtı Bolosog'unda bolǵan Arqa qoraxoniylar, ekinshisi orayı Samarqandda bolǵan Movarounnahr daǵı Qoraxoniylar mámleketi edi.
Qoraxoniy hukmdorlari eger bul dáwirde ele otırıqshı turmısqa kóshpeligen bolsalar da, dıyxanshılıq oazisleri hám qalalardıń materiallıq áhmiyetin jaqsı anglar edi. Olar Balasog'un, Qoshg'ar, Taroz, Ózgen, Samarqand hám Buxara sıyaqlı qalalardı mámleket yamasa wálayat paytaxtına aylantırıp, qalalar menen baylanıs bólewge háreket etediler.
Siyasiy tárepten barǵan sayın zaiflashib baratırǵan Qoraxoniylar mámleketi óziniń aldınǵı poziciyayini joǵatıp, saljuqiylar qısıwına ushraydı hám oǵan ǵárezli bolıp qaladı. XII ásirdiń 30 -jılları aqırına kelip Qoraxoniylar mámleketi shıǵıstan kelgen jańa istilochilar-kóshpelinchi qoraxitoylar (mo'g'ullarga tiyisli qáwim) hújimine tap boldı. Go'rxon Bolosog'un qalasın Qoraxitoylar mámleketiniń poy-taxtiga aylantırǵan.
Jetisuvga jaylasıp alǵan qoraxitoylar tez arada Sirdaryoning orta aǵımına tárep júriw baslaydılar. Olardıń jawınger áskerleri aldın Shosh hám Ferǵanaǵa, keyininen Zarafshon hám Qashqadárya wálayatına bastırıp kiredi. 1137-jılda olar Xo'jand qalası qasında qoraxoniylarning eloqxoni Mahmudga qaqsatqısh zarba berediler. Óz-ara kelisiwshilik tuzilib, qoraxoniylardan úlken taban alınǵannan keyin, óz orınlarına qaytıp ketediler. Lekin kelisiwshilik uzaqqa cho'zilmaydi. Oradan tórt jıl ótkennen qoraxitoylar taǵı Movarounnahrǵa júriw etediler. 1141-jılda bolıp ótken jangda qoraxitoylar jeńis qazanadı. Aqıbette Qoraxoniylar mámleketi tamamlanıladı.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Batıs Evropada arxitektorshılıq, kórkem óner hám ádebiyat.
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa XI-Xv ásirlerde Batıs Evropada arxitektorshılıq, kórkem óner hám ádebiyat rawajlanıwı haqqında sıpatlama beriw.
XI asirde Batıs Evropada úlken qurılıslar baslandı. Shirkew sıyınıwxonalarni keńeytirdi. Bekkem bolmaǵan aǵash jaylar ornına gúmbezli qıyıq ımaratlar qurıldı. Bul ımaratlardıń poy-diywalları gúmbezlerdiń salmaǵına shıdam beriwi ushın júdá qalıń etip qurılardi. Qurılısshılar qurılıs jumıslarında áyyemgi Rim arxitektorchiligi úlgilerinen paydalandılar. Sol sebepli XII - Xv ásirler degi imaratlar roman usılındaǵı imaratlar dep ataladı. Roman usılındaǵı sıyınıwxonalarning diywalları tegis edi. Olardıń biyik minarları hám yarım sheńber-simon qorǵan-sarayları bolǵan. Yarım dóńgelek qorǵan-saray forması sıyınıwxonaning hámme jayında - gúmbezlerde, áyneklerde, kirisiw degi qapılarda da kózge taslanǵandı. Roman usılındaǵı sıyınıwxonalar katolik shirkewiniń kúsh qudıretine adamlarda isenim oyatıw ushın qorǵanǵa uqsatıp, salawatlı hám aybatlı etip qurılǵan edi. Kóbinese olar átirap daǵı xalıq ushın turar jay wazıypasın da o'tagan. Qalalıqlar sawda sawda qatarlarıları, ratushalar, emlewxana hám mıymanxanalar qura basladılar. Qalanıń eń shıraylı jayı sobor edi. XII - Xv ásirler degi ımaratlar keyinirek gotik usılında qurılǵan ımaratlar dep ataldı. Qurılısshılar sheberliginiń ósip barıwı yarım sheńber formasındaǵı qopal gúmbezlerdi talay jeńil hám ótkir ushlı biyik gúmbezler menen almastırıwǵa múmkinshilik berdi. Qalıń diywallar kereksiz bolıp qaldı. Gotik usılındaǵı soborlarda júdá kóp úlken áynekler bolǵan. Sol sebepli olar jeńil hám tınıq kórinisi menen roman usılındaǵı yarım qarańǵı soborlardan parq etken. Gotik usılda qurılǵan eń úlken soborlar minarı Egipet haj saparına barǵanlardıń kiyimilerinen de biyik bolıp, 150 metrge jetken. Sıyınıw qılıw ushın sánatli úlken soborga kelgen dindorlar xudoning kúsh-qudıreti aldında ózlerin hálsiz hám notavon banda dep sezim etkenler. Jalınıp-jalbarınıw jaratqannan járdem soraǵanlar. Usınıń menen birge, soborga kelgen kisi onıń elegantlıǵına qoyil qolardi. Sobor kóp waqıtlarǵa shekem qalanıń birden-bir úlken jayı bolıp keldi. Ol jaǵdayda shirkew sıyınıwları ótkeriliwi menen birge, qala xalqınıń jıynalısları, diniy mazmundagi teatr tamashaları da bolıp ótken. Universitetlerdiń professorleri lekciyalar oqıǵanlar. Mámleketlikler ortasında dúzilgen shártnamalar imzolangan. Orta ásirler degi músinshilik kórkem óneri arxitektura menen bekkem baylanısqan edi. Soborlar quday, áwliyeler, yepiskoplar hám patshalardıń júzlershe hám hátte mıńlarsha háykelleri menen bezetiliprdi. Ruxaniylar pikrine qaraǵanda, kórkem óner " górsawat kisiler ushın diniy kitap" bolıp xizmet etiwi, xristian kitaplarında bayanlaingan waqıyalardı súwretlewi kerek edi. Sol sebepli de kórkem óner shıǵarmalarınıń tiykarǵı buyırtpashısı shirkew bolǵan. Orta ásir artistleri adamlardıń pikir baylıǵın, sezim hám keyiplerin kórsetip beriwge háreket etdiler. Áyyemgi dáwir músinshileri bolsa insan gewdesiniń gózzallıǵın ullılaǵan edi. Kitap miniaturasi súwretshilik kórkem óneriniń úlken jetiskenligi boldı. Miniaturalarda kóbinese dıyxanlar hám ónermentlerdiń islep turǵan waqtı sáwlelendirilardi. Bul bolsa xalıqtıń óz miyneti áhmiyeti hám salawatın túsiniwine xızmet etken.
Batıs Evropada Italiya qalaları basqa mámleketlikler qalalarına salıstırǵanda joqarı rawajlanǵan edi. Bunda Italiya qalalarınıń teńiz boyi - qolay sawda jollarında jaylasqanlıǵı úlken rol oynaǵan. Italiya qalaları Jaqın Shıǵıs menen sawda etiwshi iri sawda oraylarına aynalǵan. Eń iri bankler de sol qalalarda jaylasqan. Olar xalıq aralıq áhmiyetke iye esap -kitap jumısların ámelge asırǵan. Sanaat óndirisin hám sawda-satıqtı jáne de keńeytiw zárúriyatı tábiyiy hám anıq pánlerdiń rawajlanıwına alıp kelgen. Qalanıń mal-múlkli siyasiy gruppaları (olar burjuaziya dep atalǵan ) pánlerdiń rawajlanıwınan kóbirek mápdar edi. Sol sebepli de olar pánler rawajlanıwı ushın aqsha ajratganlar. Nátiyjede ilim rawajlanıwı ushın zárúr shárt-shárayatlar payda bolǵan. Qala mal-múlkli siyasiy gruppaları menen bir qatarda intelligensiya da qáliplese baslaǵan. Intelligensiya wákilleri gumanizm dep atalǵan jańa mádeniyat namyodalariga aynalǵanlar.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Xorezm mámleketi jáne onıń rawajlanıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Xorezm mámleketi jáne onıń rawajlanıwı haqqında sıpatlama beriw.
995-jılda Gurganch miri Ma'mun ibn Muhammad Kat qalasın basıp alıp, Xorezmdiń eki bólegin birlestirdi hám Xorezmshoh ataǵına iye boldı. Nátiyjede afrig'iylar úrim-putaǵı toqtatıw tawıp, ma'muniylar húkimranlıǵı baslandı. Góne Urǵanch Xorezmshohlar mámleketiniń paytaxtına aylandı. Qısqa dáwir ishinde ma'muniylar Xorezmshohlar mámleketin social, siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq tárepten rawajlantirdilar. Mámleket wálayat, qala hám awıl (qorǵan ) larga ajıratılıp basqarildi.
Xorezmshoh mámlekettiń joqarı hám tolıq hákimi esaplanardi. Gurganchda shoh rezidenciyası, oraylıq basqarma -diywanxana dúzildi. Onıń quramında diyqanshılıq, sawda -kommerciya, finans, salıq, qala hám awıllarda arqayi’nlikti saqlaw ushın áskeriy jumıslar menen shuǵıllanatuǵın mákemeler iskerlik kórsetken. Mámlekettiń eń joqarı lawazımlarınan biri ministrlik - xo'jayi ullı ataǵına iye bolǵan. Ol diywanxana jumıslarına juwapker bolǵan. Ma'muniylar dáwirinde Xorezmde ilim hám mádeniyat gúlleniw tawıp, Ma'mun akademiyası - «Dorul hikma hám bilimlendiriw» («Bilimpazlıq hám bilimlendiriw úyi») shólkemlestiriledi. Bul ilim dárgayında ullı qomusiy ilimpazlar dóretiwshilik etkenler, óz jańa ashılıw hám dóretpeleri menen Xorezmshohlar mámleketiniń poziciyayini joqarı dárejege kóterganlar. Biraq bul materiallıq rawajlanıw uzaq dawam etpegen.
1017-jılda Mahmud Gáziynexanalıq tárepinen jawlap alıw etilip, óz ǵárezsizliginen juda bolǵan Xorezm kóp waqıt ótpey (1040 ) Saljuqiylar mámleketine ǵárezli bolıp qaladı. Saljuqiylar húkimdarı Malikshoh óz administratorlarınan Anushteginni Xorezmge járdemshi etip tayınlaydı. Anushtegin opatınan keyin Xorezmde onıń miyrasxorı Polisiddin Muhammad (1097-1127) járdemshilik etedi. Eger ol «xorazmshoh» ataǵın tiklab, bunday shıńǵırlaytuǵın at menen ullılansa-de, Saljuqiylar mámleketiniń shın berilgen noibiligicha qalǵan edi. Xorezmdiń ǵárezsizligi Polisiddin Muhammaddıń balası Otsiz (1127-1156 ) atı menen baylanıslı.
Otsizning siyasatın onıń miyrasxorları El, xalıq- arıslan (1156 -1172), Sultanshoh Mahmud (1172) hám Takash (1172-1200) dawam ettirediler. XII ásirdiń ekinshi yarımında Movarounnahr hám Xurasanda siyasiy jaǵday jáne de keskinlesedi. 1153-jılda Sultan Sanjarga qarsı kóshpelinchi o'g'uzlar kóterilis kóterediler. Bunıń áqibetinde Saljuqiylar mámleketi keskin zarbaga ushırasıp, zaiflashib qaladı.
Barinen burın odan Kishi Aziya hám Kermon ajralıp ketedi. Keyininen Parsı, Azerbaydjan hám Xurasan wálayatları ǵárezsiz bolıp aladı. Bunday siyasiy jaǵdayda, shubhasız, Xorezmdiń húkimranlıq sheńberi keńeytirilip, onıń ǵárezsizligi jáne de bekkemlenedi. Xorezm mámleketi, ásirese, Otsizning aqlıǵı Takash dáwirinde júdá kengayadi. 1187-1193-jıllarda ol Nishopur, Ray hám Marv qalaların jawlap alıw etedi. 1194-jılda bolsa saljuqiylar sultanı To'g'rulga qaqsatqısh zarba berip, Irandı Xorezmge boysındiradi.
Takashdan keyin onıń balası Alovuddin Muhammad (1200-1220 ) da Xorezm mámleketin keńeytiw siyasatın dawam ettiredi. 1206 -jıldan baslap Movarounnahrdı qoraxitoylarning qaramligidan azat etiwge kiriwildi. 1210 -jılda Talos oypatlıqsında qoraxitoylar jeńiliwge ushraydı. Jetisuvgacha bolǵan jerler Xorezmshohlar mámleketi ıqtıyarına ótedi. XIII ásir basında Xorezm júdá keń maydandı iyelegen ullı mámleketke aynalǵan edi. Onıń arqası batıs hám batıs shegarası Aral hám Kaspiy teńizi jaǵasından qublası batısda Irakqa shekem barar edi. Qublası arqa aymaqları Gáziynexana wálayatınan, arqası arqa shegarası bolsa Jetisuv hám Sahrası Qipchoqdan qoralı qoylar edi.
Shıǵıs daǵı bul úlken mámlekettiń paytaxtı Urǵanch qalası edi. Hukmdor Muhammad Xorezmshoh bolsa «Iskandari sanıy» dep ullılanǵan. Onıń sarayında 27 hukmdor hám olardıń wákilleri mudami boysınıwda bolǵan. Mámleket qoraxitoylar zulmidan qutılǵan bolsa -de, miynetkesh xalıqtıń jaǵdayı jeńillespedi. Kerisinshe, Xorezmshohlarning áskeriy júriwleri, salıq siyasatı daǵı beboshlik, ámir hám administratorlardıń jábir-ol zulmi mámleket puqaralarina materiallıq jaǵdayın oǵada salmaqlilestirdi, xalıq xojalıǵın jáne de zaiflashtirdi. Bul, shubhasız, qala hám awıl xalqınıń Xorezmshohga qarsı narazılıǵın asırdı. Nátiyjede, 1210 -jılda O'tror xalqı, 1212- jılda bolsa Samarqandlıqlar kóterilis kóterdiler. Muhammad Xorezmshoh kóterilislerdi shápáátsizlik menen bostiradi.
wálayat hukmdorlarining kóterilisleri, xalıqtıń kóplegen siyasiy gruppaları narazılıǵı, ásker hám sarayda pitnelerdiń kúsheyiwi mámlekettiń biyqararlıq jaǵdayın ayqın kórseter edi. Sol sebepli de bul mámleket kóp yashamadı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Mo'g'ullar mámleketi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Mo'g'ullar mámleketi haqqında sıpatlama beriw.
Social basqarıw princpı. Mo'g'ul qáwimleri áyyemginen Qubla Sibir, Manchjuriya hám Mo'g'uliston aymaqlarında jasap kelgen. Olardıń kóbisi kóshpelinchi sharbashılıq menen shuǵıllanǵan,
ormanda jasaǵan ayırım urıwlar ańshılıq hám balıqchilik menen kún keshirgen. Mo'g'ullar turmısında áyyemgi úrp-ádetler, diniy qıyallarında bolsa ájdadlar ruhiga sıyınıw, shomonlik ıqtıqatları jaqsı saqlanıp qalǵan. Lekin XII ásirdiń ekinshi yarımınan baslap mo'g'ullar social munasábetlerinde jańa ózgeshelik -múlkshilik qatlamlarǵa bóliniw kúshaya baslaydı. Tuqımgershilik qánigesilik jámáátleri bólek kóshpelinchi
xojalıq - ayllarga bolınıp, hár bir ayl keleside óz xojalıǵı - sharbalarınıń iyesine aylanadı. Urıw -qáwimlerde bay xojalıqlar, bolajaq mo'g'ul zodagonlari qáliplese baradı. Kóbisi urıw basshıları
no'yonlar óz urıwlaslarınan sortkarlar alıp áskeriy bólindiler dúzediler. Múlkshilik qatlamlarǵa bóliniw sharayatında turmıstıń ózi olardı áskeriy qáwim birlespelerine qosılıwǵa májbúr etedi; olardı xonlar basqaradi. Kúshli qáwim birlespeleri ózlerine baǵınıqlı etilgen qońsılaslardan boj-tólewler alıp turıwadı. " Jalǵız mo'g'ul ulusi" dıń tashkil tabıwı. Kópden-kóp mo'g'ul qáwimleri qáwimler birlespeine birlesip jasaǵanlar. Olardıń eń yirigi hám qúdiretlisi tayjiutlar qáwim birlespesi edi. Onıń xoni (húkimdarı ) Temuchin (1155-1227) bolıp, ol barlıq qáwimlerdi bir birlespeqa birlestiriw ushın gúres alıp barǵan. 1206 - jılda qáwimler birlespesi xonlarining qurultoyi Temuchinni Ullı xon dep járiyalaǵan hám ol Chingizxon dep atala baslanǵan. " Chingiz" Ullı xonning ataǵı esaplanıp, " teńiz", " okean" degen mánislerdi ańlatadı. Nátiyjede Aziya kontinentinde qúdiretli jańa bir mámleket shólkemlesken. Ol " Jalǵız mo'g'ul ulusi" dep atalǵan. Tariyxda bul mámleket Mo'g'ullar mámleketi dep da, Chingizxon mámleketi dep da júritiledi. Chingizxon mámleketti hár biri mıń shańaraqtan ibarat birlikke bolıp mekeme etken. Olarǵa Chingizxonga sadıqlıq menen xızmet etken kisiler basshı etip tayınlanǵan. Mıńlıq óz gezeginde júzlıq hám onlıq shańaraq birliklerine bo' lingan.
Istilochilik urıslarına tayarlıq. Chingizxon úlken istilochilik urısları aparıw ushın zárúr shárt-sharayattı jarata alǵan. Áwele, 15 jastan 70 jasqa deyingi barlıq er adam kisiler áskeriy xızmetke jaramlı, dep belgilep qoyılǵan. Bul bolsa áskerdiń úlken rezervin payda etiw imkaniyatın bergen. Usı waqıtta mo'g'ullar joqarı dárejedegi áskerge iye bolǵanlar. Buǵan olar otsiz oyda sawlelendiriw etip bolmaytuǵın kóshpelinchilik turmısı sebepli eriskenler. Otırıqshı turmıs keshirip atırǵan mámleketlerdiń atlıq áskeri olarǵa jetkilikli kela almas edi. Mo'g'ullar, sonıń menen birge, Kitaydıń aldıńǵı áskeriy texnikasın da puqta ózlestirip alǵan edi. Atap aytqanda : olar diywal shotdigan hám ot shashatuǵın qurallarǵa da iye bolǵanlar. Chingizxon saralanǵan áskeriy bólim da tashkil eta alǵan edi. hám aqır-aqıbetde, áskerde júdá qattı tártip, ıntızam ornatılǵan, bul tártipti buzǵanlar ayawsız jazalanǵan. Joqarıda belgilengen faktorlar Chingizxon jáne onıń miyrasxorlarına istilochilik urısları aparıw imkaniyatın bergen. Istilochilik urısları. Chingizxon 1207-jıldan 1227-jılǵa shekem úlken istilochilik urısları alıp bardı. Sol jıllar ishinde Qubla Sibirni, Arqa Turkistonni, Arqa Kitay, Xorezmshohlar imperiyasi aymaqların, Kavkazortining bir bólegi, Sahrası Qipchoq, volgabo'yi hám basqa úlkelikti basıp aldı. Nátiyjede Mo'g'ullar mámleketi óz dáwirdiń úlken imperiyalaridan birine aylandı. Chingizxon 1224- jılda imperiyani tórt dana balasına bóliwlab berdi. Úlken balası Jo'jiga Xorezm, Arqa Kavkaz hám Qubla Sibir aymaqları berilgen. Ekinshi balası Shaǵatayǵa bolsa Arqa Turkiston, Jetisuv hám Movarounnahr tekkan. Mo'g'uliston hám Kitaynı úshinshi balası hám taxt miyrasxorı O'qtoyga bergen. Chingizxon 1227-jılda opat etgach, onıń miyrasxorları taǵı 73 jıl istilochilik urısların dawam ettirganlar. Bul urıslar nátiyjesinde Orıs jerleri, pútkil Kavkazorti, Iran hám Siriya boysındirilgan. 1258-jılda Irakdıń basıp alınıwı menen Arab xalifaligi pútkilley toqtatıw tapqan. 1279 -jılda Kitaydıń qalǵan jerleri, keyingi jıllarda Kareyanıń úlken bólegi boysındirilgan. Istilochilarning júriwleri 1300-jılda Birma urısı menen aqırma jetken. Mo'g'ullar istilosining aqıbetleri. Mo'g'ullar istilosi xalıqlarǵa salmaqli kúlpetler alıp kelgen. Mo'g'ul áskeri ótken jurtlar kultepaga aynalǵan. Qalalar hám mádeniyat ótmishten qalǵan estelikleri wayran etilgen. Suwǵarıw sistemaları buzib taslanǵan. Baǵınıqlı etilgen xalıqlar salmaqli salıqlar tólewge májbúrli. Nátiyjede istilo etilgen úlkelikte ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıw pútkilley izdan shıqqan. Mo'g'ullar mádeniyatı rawajlanǵan, úlken jurtlardı mekeme qılıw tájiriybesine iye bolmaǵan. Sebebi olardıń ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwı boysındirilgan xalıqlarnikidan orqada edi. Mámleketti basqarıw jumıslarında tiykarlanıp uyg'urlardan, sonıń menen birge, musulman mámleketleri sawdagerleri xızmetinen paydalanılǵan. Mo'g'ullar mámleketindegi ishki qarama-qarsılıqlar. Mo'g'ullar mámleketinde Ullı xon taxti hám de hár bir ulusning ózinde ulus taxti ushın ayawsız gúres dawam etken. XIII ásirdiń 50-jıllarına kelip Mo'g'ullar mámleketi bóleklena baslaǵan. Botuxon dúzgen Altın Orda, Xuloku shólkemlesken Iran mámleketi ámelde ǵárezsiz bolıp alǵan. 1348-jılda Shaǵatay ulusining ózi eki bólekke bolınıp ketti. Ullı xon taxti ushın alıp barılǵan shápáátsiz gúresde Xuloku áwladları O'qtoy áwladların pútkilley qirib taslaǵan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Xorezmshoh hám Chingizxon munasábetlari
To'garakning maqseti: Oqıwshılardıń Xorezmshoh hám Chingizxon munasábetleri haqqında bilimlerin arttırıw.
Chingizxon alıp barǵan urıslar nátiyjesinde Gobi sahrasınıń arqa shegarasınan tap Tangritog' (Tyanshan) dizbesiniń batıs eteklerine shekem bolǵan wálayatlar Mo'g'ullar mámleketi húkimranlıǵı astında birlestirilgen edi. Keleside Mo'g'ullar mámleketiniń batıs aymaqları Sultan Muhammad Xorezmshoh
saltanatining shegarasına tikkeley ıslawıb ketkendi.
Chingizxon hám Xorezmshoh ortasında bir-biriniń kúsh-qudıretin bilip alıwǵa jáne bul haqqında maǵlıwmatlar toplawǵa hara kat etiledi. Eki ortada hátte elshilik baylanısları ornatıladı.
Barinen burın, 1216 -jılda Chingizxon huzuriga Xorezmshoh Bahouddin Roziy basshılıǵında óz elshilerin jiberedi. Elshilerdi Chingizxon sıpayıshılıq menen qabıl etedi. Hátte, elshilerden ol Sultan Muhammadtı Batıstıń sahıpqıranı (Batıs mámleketleri jerleriniń sultanı ), ózin bolsa Shıǵıstıń patshası dep esaplawın Xorezmshohga jetkiziwlerin so'raydi. Chingizxon qımbat bahalı sıylıqlar hám buyımlar artılgan úlken karvon menen óz elshilerin Xorezmge jiberedi. Elshilerge Xorezmlik sawdager Mahmud Yalavoch basshı etip tayınlanadı. Chingizxon elshilerin Sultan Muhammad 1218-jıldıń báhárinde Buxara qalasında qabıl etedi. Elshiler Chingizxon Sultan Muhammadtı qúdiretli patshah retinde bilip, onı óziniń eń ardaqlı uwılları qatarında kóriwi hám de ol menen dos sıpatında shártnama dúziwge razılıǵın aytadı. Eń ardaqlı uwılları qatarında kóriw «iltifoti», shubhasız, Shıǵıs us- tárepliginde «Chingizxonning Xorezmshohni ózine ǵárezli qılıp alıw niyeti bar» degen mánisti anglatardi. Ózin Iskandari sanıy (Ekinshi Iskandar) dep esaplab júrgen patshaǵa bunday «istiqbol» sıra yoqmas edi. Xorezmshoh Mahmud Yalavochni tunda qupıyalıq óz huzuriga shaqırtirib keledi. Elshine Xorezmlik bolǵanı ushın Chingizxonga emes, bálki Xorezm shohiga xizmet etiwin, Chingizxon tuwrısındaǵı bar haqıyqattı aytiwinı, keyinirek xon rezidenciyaında Xorezmshohning tıńshıı bolıp qalıwın talap etedi. Chingizxon óz elshileriniń jumıs nátiyjelerinen minnetdar boladı. Sebebi Mahmud Yalavoch Xorezm mámleketi jáne onıń patshası tuwrısında Chingizxonga, mo'g'ullar tuwrısında Xorezmshohga aytqan maǵlıwmatlarına qaraǵanda da kóbirek informaciya toplap qaytqan edi.
Chingizxon Sultan Muhammadqa óz minnatdorchiligini bildiriw etiw hám eki ullı qońsılas mámleketlikler ortasında shártnama dúziw ushın 1218-jıldıń ózindeyoq Xorezmge kútá úlken sawda hám elshiler karvonini jiberedi. Karvon kóp muǵdarda altın, gúmis buyımlar, Kitay jipek shúberekleri, suvsar hám qundız terileri hám basqa hár túrlı qımbat bahalı buyımlar artılgan 500 tuyeden hám de 450 musulman sawdagerlerden shólkemlesken edi. Bul úlken sawda karvoni mámleket paytaxtı Urǵanch qalası tárep barar edi. Biraq karvon jolda shegara qala O'trorda uslanıp qaladı. Qalanıń noibi G'oirxon (Inolchiq) tárepinen karvon talanib, sawdagerlerdiń hámmesi qirib taslanadı. Tek bir tuyekashgina ólimnen qutılıp qaladı. Ol Chingizxonning rezidenciyaına zorǵa jetip barıp, karvonning qáweterli qis- matidan xabar beredi.
Chingizxon Xorezm administratorlarınan esaplanǵan O'tror noibining qıyanetshiona minez-qulqınan asa ǵázeplandi. Biraq ǵázepin basıp, Ibn Kafroj Bug'roni eki isenimli mulozim gúzetshiler menen Xorezmshoh huzuriga elshi etip jiberedi. Chingizxon Sultan Muhammaddan ayıpkerlerdi jazalawdı hám Inolchiqni tuttirib, onıń ixtiyoriga jıberiwdi talap etedi. Xorezmshoh Chingizxonning talabına juwapan elshin óltiriwdi hám ol menen birge kelgen eki mulozimning saqal - murtini qirib, sharmanda etip qaytarıp jiberiwdi di. Bul waqıyalar eki eń úlken mámleketlikler ortasında sawda baylanısları hám elshilik munasábetleri birotala úzilgenin bildirar edi. Xorezmshoh shólkemlestirgen bul waqıya hár eki ullı mámleketlikler ortasında urıs baslanıwına sıltaw boldı.
XIII ásirdiń baslarında Xorezmshohlar saltanati áskeriniń ulıwma sanı Chingizxon áskeriy kúshine salıstırǵanda anaǵurlım aslamlaw edi. Xorezmshoh hákimiyat siyasiy, atap aytqanda, basqarıw basqarıw tárepinen bekkem emes edi. Hátte ayırım wálayat hákimleri Xorezmshohga atina ǵana boysınıp, ámelde derlik ǵárezsiz edi. Bunıń ústine Sultan joqarı dárgayı ishinde kúshli daw húkim surardi. Ásirese, Turkon xotun, yaǵnıy «turklar onasi» atı menen maba tapqan Sultan Muhammaddıń anası áskerdiń joqarı sarkardalari esaplanǵan qipchoq oqsuyaklari menen urıw -qáwim baylanısları arqalı bekkem baylanısqan edi. Ol óz qáwimlesleri mápi jolında sarayda kóterilgen barlıq pitnelerge basshılıq eter, hátte olarda shohga qarsı kek ruhini uyqaslashtirib qoyǵan edi. Ishki daw, boshboshdoqlik hám puqaralardıń narazılıǵı kúsha- yib, mámleket siyasiy turmısı krizisqa júz tutqan edi. Bunday oǵada qáwipli jaǵdaynı saplastırıw maqsetinde Sultan Muhammad óz húkimranlıǵınıń sońǵında «Mámleket keńesi»ni shólkemlestiriw etedi. Keńeske 6 dana bilgir wákiller qosıladı. Ol jaǵdayda eń aktual máseleler talqılaw etilip, qarar qabıl etilse-de, biraq ol ámelde unamlı nátiyje bermeydi. Áne sonday jaǵdayda ol jawıngerlik mo'g'ul qáwimleriniń Chingizxon basshı shabıwılına tap boldı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Saljuqiylar hám Osmanlı túrkler mámleketi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Saljuqiylar hám Osmanlı túrkler mámleketi haqqında sıpatlama beriw.
Saljuqlar mámleketi. Mámlekettiń atı saljuq túrkleriniń jetekshisi Saljuq ibn Do'kak atınan alınǵan. Ol áskeriy sarkarda edi. Saljuq túrkleri Aral teńiziniń arqa-shıǵısiy arqalı, Sirdaryoning orta hám tómen aǵımı aymaqlarında jasaǵanlar. Olar 992-jılda islam dinin qabıllawǵan. Saljuqlar 1038- jılda Xurasanda óz mámleketin tuzdilar. Bul mámlekettiń tiykarlawshisi Saljuqning aqlıǵı To'g'rulbek edi (1038-1063). Saljuqlar mámleketi keyinirek jáhándıń eń iri imperiyalaridan birine aynalǵan. To'g'rulbekning áwladları Alp Arıslan hám Malikshohlar dáwirinde (1063-1092) saljuqlar Jaqın Shıǵıs hám Kishi Aziyada bekkem o'rnashib aldılar. 1071-jılda vizantiyaning 200 mıńlıq áskeri tar-mor etilgen. Bul jeńis saljuqlarga pútkil Kishi Aziya, Siriya, Palestina hám Kavkazortini boysındırıw imkaniyatın bergen. Saljuqlarning Kishi Aziyaǵa keliwi túrli turkiy qáwimler arasında islam dininiń keń jayılıwın támiyinledi. Turk qáwimleriniń otırıqshılasıwı hám jergilikli xalıq menen tartılıp ketiwi nátiyjesinde taǵı bir etnik birlik-turk xalqi qáliplese basladı. Mo'g'ullar hújimi Anadolu sultanlıǵın zaiflashtirdi. Aqır-áqıbette XIv ásir baslarına kelip bul sultanlıq bóleklenip ketti. Osmanlı túrkler mámleketiniń tashkil tabıwı. Anadolu saljuqlar sultanlıǵı bóleklengach, onıń aymaǵında kóplegen beyliklar (beklikler - hákimlikler) payda boldı. Olardan biri-vizantiya menen shegara aymaqta jaylasqan Usmon (1282-1326 ) basshılıq etken Usmon beyligi edi. Usmon I vizantiyaning zaiflashib qalǵanlıgınan paydalanıp, óz beyligi aymaǵın barǵan sayın keńeytirdi. Basıp alınǵan Bursa qalası paytaxt etip befgilandi. Tez arada Anadoludagi basqa turk beyliklari da Usmon I tárepinen boysındirildi. Nátiyjede Osmanlı túrkler mámleketi dúzildi. Ol Turkiya dep da ataladı. Usmon I qol astına birlestirgen barlıq turkiy xalıqlar endi Osmanlı túrkler dep atala baslandı. Istilochilik urısları. Usmon I dıń balası O'rxon dáwirinde (1326 -1359 ) úlken istilochilik urısları alıp barıldı. O'rxon xalıq lashkari dep atalıwshı turaqlı áskerge iye edi. Usı waqıtta áskeriy jumıstı óz kásipine aylantırǵan, áp-áneydey áskeriy tálimge iye yanichar-piyada, áskeriy dep atalıwshı atlıqler áskeri tuzildi. Áskeriy háreketlerde artilleriya (zámberek) den paydalanıw engizildi. Nátiyjede Osmanlı túrkler mámleketi qúdiretli áskerge iye boldı. 1371-jılda vizantiya imperatori ózin Turkiya sultanınıń vassali dep tán alıwǵa hám úlken muǵdarda dáyek tólewge májbúr etildi. Túrkler qısqa tariyxıy waqıt ishinde Bolqon yarım atawın jawlap alıw etdi. Bul jerdegi slavyan mámleketleri óz-ara ishki urıslar nátiyjesinde zaiflashib qalǵan edi. vizantiya bolsa Turkiyaǵa qarsılıq kórsete almas edi. Bolqon mámleketleri ǵárezsizlik ushın qattı gúresganlar. Turkiya, ásirese, Serbiya ushın qanlı urıslar aparıwǵa májbúrli. 1389 - jılda Serbiyanıń Kesewo maydanında sheshiwshi urıs bo' lib ótti. Bul jangda Turkiya sultanı Murod I óltirildi. Sonday bolsa -de, serblar áskeri tar-mor etilgen. 1396 -jılda bolsa Bolgariya basıp alınǵan. Evropaǵa abay. vizantiyaning tez arada qulashi anıq bolıp qaldı. Nátiyjede Turkiya Evropanıń basqa mámleketlerine de hújim uyushtirish múmkinshiligine iye boldı. Bul Evropa ushın xor-zar aqıbetlerdi keltirip shıǵarıwı múmkin edi. Turkiyanıń múmkinshilikleri pútkil Batıs Evropanı uwayımǵa salıp qoydı. Áne sonday salmaqli bir dáwirde Sahıpqıran Ámir Temur Evropanı apattan saqlap qaldı. 1402- jıldıń 28- iyunında Turkiya sultanı Boyazid Jıldırım (Shaqmaq ) hám Ámir Temur áskeri ortasında tariyxıy urıs bolıp ótti. Bul jangda Boyazid áskeri janshıp taslandı. Onıń ózi tutqın alındı. Ámir Temur Batıs Evropanı nátiyjede apattan saqlap qaldı. Bul jeńis vizantiyaning qulashini yarım ásir keyin basıp surdi. Ámir Temur shın mániste Evropa qutqarıwshıına aylandı. Turkiyanıń keyingi táǵdiri. Ámir Temur Turkiya mámleketin joq etip jibermadi. Sebebi atanaq júriwleriniń áqibeti ele musulman áleminiń yodidan kóterilmagan edi. Ol Boyazidning tutqın alınǵan uwılların Turkiya imperiyasining túrli múlkine hákim etip tayınladi. Ámir Temur imperiyasining bólekleniwi Turkiyaǵa aldınǵı qudıretin qayta tiklew ushın qolay sharayattı payda etti. Zaiflashib qalǵan vizantiya da buǵan qarsılıq ete almas edi. Xv ásirdiń 20 -jıllarında Turkiya taǵı qaddini tiklab aldı. Onıń áskeriy qudıreti qayta tiklendi. vizantiya imperiyasining tawsılıwı. 1453- jıldıń 29 -may kúni vizantiya imperiyasining paytaxtı Konstantinopol qalası túrklerge taslim boldı. vizantiyaning sońǵı imperatori jangda qaytıs boldı. Túrkler qala atınıń Istanbul dep ózgertirdiler jáne onı imperiya paytaxtına aylantırdılar. Nátiyjede Arqa Rim imperiyasi - vizantiya imperiyasi da quladi. vizantiyaning qulashi menen Evropa hám Aziyanı baylanıstırıp turıwshı sawda jolları túrkler qadaǵalawına ótti. Turkiya tez arada Evropa hám Aziyanıń kútá úlken aymaqların basıp aldı. Keyingi ásirlerde pútkil Arqa Afrika da basıp alılǵan. Turkiya dúnyanıń úsh kontinenti (Aziya, Evropa hám Afrika ) de úlken aymaqlardı iyelegen birden-bir imperiyaga aynalǵan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
****

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Jaloliddin Máńgiberdining Xorezm taxtiga otırıwı
To'garakning maqseti:
Jaloliddin Máńgiberdi qaharmanlıǵı. Buxara, Samarqand, Xo'jand sıyaqlı ullı qalalardıń qoldan ketiwi Muhammad Xorezmshohni larzaga saldı. Ol endi qublası Batıs aymaqlarǵa chekina basladı. Xorezmshoh jalǵızlanıp qalıp, kóplegen isenimli ámirleri qıyanat jolin tutdi. Odan Qundız hám Badaxshon wálayatları hákimleri júz o'girdi. 1220 -jıldıń aprelida Muhammad Xorezmshoh Nishopurga keledi. Biraq onı mo'g'ullar táqip etip kiyatırǵanın esitip, bir qansha qala hám qorǵanlarda jasırınıp júrdi. Hesh qay jerde onı jıllı kútip alıwmadi. Aqırı Kaspiy teńizindegi Ashura atawında balası Jaloliddinni taxt miyrasxorı etip tayınlap, 1220 -jıldıń dekabrinde opat etedi.
Movarounnahrdıń tiykarǵı qalaları iyelengenen keyin, mo'g' ul jawıngerlikleriniń qaraqshılıq júriwi Amudarya qublaındaǵı iri sawda hám mádeniyat orayları : Balx, Hirot, Marv hám Gáziynexana sıyaqlı qalalarǵa jóneltiriledi. Biraq bul wálayatda olar Jaloliddin Máńgiberdining qattı qarsılıgına ushraydı.
Jaloliddin valiyon qorǵanın qamal qılıp atırǵan mo'g'ul áskerlerine qarsı hújim etip, olardı tar-mor etedi. Bul Jaloliddinning dushpan ústinen qazanǵan dáslepki iri jeńisi edi.
Chingizxon Jaloliddin Máńgiberdiga qarsı Shiki Xutuxu no'yonni 45 mıńlıq ásker menen jiberedi. Gáziynexana qasındaǵı Parvon sahraındaǵı jangda Jaloliddin uttı. Biraq jeńisten keyin qolǵa kiritilgen oljalardı bólistiriwde Jaloliddinning lashkarboshilari ortasında ala-awızlılıq baslanadı. Aqıbette lashkarboshilardan Sayfuddin Ag'roq, Eń úlken Malik hám Jeńimpaz Maliklar áskerden ajralıp ketediler. Jaloliddinning olardı qaytarıw jolındaǵı urınısları payda bermadi. Bul waqıyadan keyin Jaloliddinning áskeriy kúshi zaiflashib qaladı. Pursattan paydalanǵan Chingizxon Gáziynexanaǵa askar tartadı hám ajralıp shıqqanlardı bólek-bólek tar-mor etedi. Jaloliddin teńsiz sawashlar alıp barıp, Sind (Hind) dáryası arqalına jaqınlasıp baradı. Dárya jaǵasında 1221-jıldıń 25-noyabrinde eki ortada qattı urıs boladı. Jaloliddin Chingizxon áskeriniń aldıńǵıın jeńedi. Mo'g'ullarning buqqılarǵa qoyılǵan 10 mıń saralanǵan askari jangni juwmaqlaydı. Jaloliddin taslim bolıwdı qálemey otda Sind dáryasına sekrep, arǵı qıraqqa júzip ótedi. Ol menen birge onıń tórt mıń adamlıq askari da dáryadan ótip aladı. Házirgi waqıtta da bul dáryanıń bir tárepi “At sekrew”, arǵı tárepi “Shóli Jaloliy” dep ataladı. Jaloliddinning
qaharmanlıǵına qoyil qalǵan Chingizxon onı táqip qılıw pikirinen qaytadı. Hátte, ol uwıllarına qaray: “Áke ul mine sonday bolıwı kerek”,- degen eken. Chingizxon buǵan deyin hesh bir shoh, hukmdor yamasa sarkardaga tán bermegen hám hesh kimdi ózine múnásip raxip kórmegen edi.

Mo'g'ullar istilosining aqıbetleri. Mo'g'ullar istilosi áqibetinde Movarounnahr hám Xorezmdiń jasnab turǵan obod dıyxanshılıq wálayatları apatqa dus keldi. Tıǵıs hám kórkem qalalar, ásirese, Buxara, Samarqand, Urǵanch, Marv, Banokat, Xo'jand hám basqalar qarabaxanazorga aylantırildi. Marv

oazisiniń suwǵarıw tarmaqlarınıń bas bógeti - ataqlı Sultanband buzib taslandı. Samarqand-liklar óz ana qalaların tark etip shıǵıp kettiler. Marv xalqı bolsa suwsızlıqtan qurib baratırǵan awıllardı tastap, ózge jerlerge barıp jaylawdı. Urǵanch suwǵa bostirilib, putkinley wayran etildi. Xorezm hám Movarounnahrdıń diyqanshılıqshı xalqı sanı keskin azayıp ketiwi áqibetinde egin maydanları saldamlı qısqarib, dıyxanshılıq krizisqa ushraydı. Sheber ónermentler jeńimpazlardıń jurtın abadanlastırıw ushın májbúran Mo'g'ulistonga jiberildi. Pútkil Shıǵısda maba tapqan qural -sayman soǵıw, elegant jipek shúberekler toqıw, naǵıslı shıyshesozlik ónermentchiligi toqtatıw taptı. Ásirler dawamında Kitay hám Indiyadan Turkiston arqalı Kishi Aziya hám Evropa tárep kesip ótken ataqlı Jipek jolı mo'g'ullar shabıwılı dáwirinde pútkilley háreketsiz qaldı. Bul dáwirde ılım hám bilimge kútá úlken zıyan jetkizildi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Jaloliddin Máńgiberdi sheber sarkarda, watan qaharmanı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Jaloliddin Máńgiberdi jurt ǵárezsizligi ushın alıp brogan jangu-jedelleri, watan qaharmanı retinde ǵárezsizlik jıllarında onı atı máńgilashtirilishi haqqında sıpatlama beriw.
Jaloliddin mámleketiniń tashkil tabıwı. Jaloliddin Sind darayosidan keship ótkeninen keyin qalǵan jawıngerlerin toplap, Arqa Indiya aymaǵındaǵı bir qansha mámleketlikler hukmdorlari menen baylanıs ornatıwǵa háreket etdi. Biraq Shatra wálayatınıń húkimdarı Jaloliddin Máńgiberdining dárdeserinen paydalanıp, oǵan qarsı hújim etedi. Bul jangda jeńiske erisken Jaloliddin Máńgiberdiga Shatra
húkimdarınıń mıń atlıq hám bes mıń jaqsı qurallanǵan jawıngerleri taslim boladılar jáne onıń tárepine ótediler. Bul tabıstan keyin, aylana daǵı jańa kúshler Jaloliddinga kelip qosıladılar. Dehli sultanı Quyashuddin Eltutmish Xorezmshohga bunday xat jibeydi: “Seniń
artıngda islamdıń dushpanı turǵanı sır emes. Sen pútkil musulmanlardıń sultanısan. Men bunday waqıtta saǵan qarsı bolıwdı istamayman. Táǵdir qolında saǵan qarsı qural bolıwdı qálemeymen. Men sıyaqlı adam seniń sıyaqlı insanǵa qarsı semser kóteriwi keshirilmes hol bolıp tabıladı!”
Nátiyjede, Jaloliddin Máńgiberdi Arqa Indiyada mámleket júzege keliw etedi. Sultan óz jaǵdayın jaqsılap aladı, oǵan baǵınıqlı hind múlkinde onıń atı neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiyaǵa qosıp o'qilgan. Óz atınan gúmis hám mıs teńgeler soqqı urıw ettirip, salıqlar engizedi. Lekin Indiyanıń úlken-kishi hukmdorlari Xorezmshohning kúsheyip ketiwinen qáwipsirashardi. Olar óz-ara til biriktirip Jaloliddin Máńgiberdiga qarsı birlespe tuzmoqchi ekenlikleri ayan bolıp qaldı. Jaloliddin Máńgiberdining eki lashkarboshisi Yazidak alp hám Sunqurjiq qıyanat etip Eltutmish tárepine ótkenler. Jaloliddin Máńgiberdi
Indiyada úsh jıl húkimranlıq etedi. Ol Indiyada ornıqlı ornalasıw, birlespeshiler tabıw qıyınshılıqlı ekenligin ańlap, 1224-jılı bul jerde óz járdemshilerin tayınlap, ózi bolsa Irakqa jol aladı.
Iran hám Kavkazdagi jeńisler. Jaloliddin óz áskeri menen daslep Kirmon, keyin Sheroz hám Isfahonga barıp, jergilikli hukmdorlar menen kelisip, azmaz bekkem kúshke iye boladı. Biraq bulmanlar úkesi G'iyosiddinga tiyisli bolǵanlıǵı ushın ol akesiniń keliwinen narazı edi. Jaloliddinning keliwi jergilikli xalıq tárepinen jaqsı kútip alınǵan, sebebi G'iyosiddin dáwirinde óz basımshalıq hám zorlıq pátine shıqqan edi. Sonday etip, Kirmon, Parsı, Isfahon Xorezmshohga tobeligini bildiriw etip, ulıwma dushpan - mo'g'ullarga qarsı gúres qálewin bildiriwdi. Bag'dod xalifasi barǵan sayın kúsheyip baratırǵan sultan Jaloliddin Máńgiberdi qudıretin zaiflashtirish, onıń birlespeshileri ortasına
raxna salıw siyasatın tutdi. Xalifa Nosir bul jolda qurallı gúresten da qaytmadi. Onıń Jaloliddin Máńgiberdiga qarsı jibergen 20 mıńlıq áskeri Basra qasındaǵı jangda tar-mor keltirildi. Bul jeńisten keyin Jaloliddin Máńgiberdi Azerbaydjan tárep júriw etedi.
1230 -jıl avgustda Ko'niya, Jáziyra, Damashq hám Egipettiń birlesken áskerinen Jaloliddin Máńgiberdi kúshleri Arzinjon qasındaǵı jangda jeńiliwge dus keldi. Jaloliddin Máńgiberdining kúshsizlanganidan paydalanǵan mo'g'ullar úlken ásker menen 1231-jılda Azerbaydjanǵa bastırıp kirip,
Jaloliddin Máńgiberdini táqip etiwedi. Mo'g'ullar onıń rezidenciyaına shólkemlestirgen tungi hújim nátiyjesinde Jaloliddin Máńgiberdining az sanlı áskerin tar-mor keltirediler, Jaloliddin Máńgiberdini ózi bolsa táqipden qutılıp Kurdiston tawlarına shıǵıp ketedi. Bul jerde qaraqshı kurdlar qolına
tutqın túsip, baxıtsızlıqlı qaytıs bolǵan.
Tek otız úsh jıl ómir kórgen, biraq atı el xalıqlarda ataqlı bolǵan, Chingizxonni lol qaldırǵan, óz jurtın esapsız jaxsı kórgen aqırǵı Xorezmshoh Sultan Jaloliddin Máńgiberdi jarıq dúnyadan kóz jumdı. Onıń atı ásirler dawamında áwladlar ushın mártlik hám batırlıq, patriotlıq ramzi bolıp keldi.
Sultan Jaloliddinning turmıslıǵı dáwirinde mo'g'ullar Orta Shıǵıstı basıp ololmadilar. Bul waqıya talay keyin - 1256 - jılı júz berdi. Jaloliddin Máńgiberdi on bir jıl dawamında mo'g'ullarni tekǵana Orta Shıǵısqa, bálki Arqa Evropaǵa da qoymadi.
Jaloliddin Máńgiberdi húkimranlıǵı, onıń mo'g'ul istilochilariga qarsı qaharmanona gúresi hám de
Batıs Aziya shegaralarındaǵı iskerliginiga tiyisli derekler ishinde Jaloliddin Máńgiberdining jeke xatkeri
(xatker al-dóretpe), tariyxchi Shihobiddin ibn Ahmad an-Nasaviy qálemine tiyisli “Ishki dúńya as-sultan Jalol ad-Dinge sıyınıw Mengburni” (“Sultan Jaloliddin Máńgiberdining ómirbayani”) atlı dóretpe bólek orın tutadı
Ǵárezsizlik jıllarında Jaloliddin Máńgiberdi atınıńń tikleniwi. Ózbekstan húkimeti 1998-jılda Jaloliddin Máńgiberdining mo'g'ul shabıwılshılarına qarsı gúresde kórsetken kutá qaharmanlıǵı, watanǵa hám óz xalqiga sadıqlıq hám sheksiz muhabbatın qádirlew jáne onıń jarqıraǵan ruhini máńgilestiriw maqsetinde “Jaloliddin Máńgiberdi tuwılıwınıń 800 jıllıǵın bayramlaw haqqında” qarar qabılladı. Sheshimge kóre, onıń jurtı Xorezmde Jaloliddin Máńgiberdiga háykel ornatildi, iri kóshe, maydan, jámáát kárxanalarına hám basqalarǵa onıń atı qoyıldı. Jaloliddin Máńgiberdi tuwılıwınıń 800 jıllıǵı
ǵárezsiz Ózbekstanda 1999 -jılı keń bayramlandi. Jaloliddin Máńgiberdi haqqında videofilm, dástan, pyesalar jaratıldı, 2000-jıl 30 -avgustda “Jaloliddin Máńgiberdi” ordeni shólkemlestiriw etildi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Shaǵatay ulusining tashkil tabıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa mo'g'ullar basıp alǵan jerlerde basqaruc, Shaǵatay ulusining tashkil tabıwı haqqında sıpatlama beriw.
Jawlap alıw etilgen úlke hám wálayatlardı Chingizxon ele turmıslıq sıyaqlıdayoq tórt uwıllarına bóliwlab berdi. Atap aytqanda, Arqa Turkiston, Jetisuv hám Movarounnahrǵa Shaǵatay iye boldı. Sonday etip, mo'g'ullar basıp alınǵan wálayatlardı uluslarga bólistiriw tiykarında basqarıwǵa kirdiler.
Chingizxon opatınan keyin (1227) O'qtoy mo'g'ullar mámleketiniń ullı xoqoni etip tayınlandi. Uluslarning hukmdorlari «xon» dep yuritilardi. Ullı xoqonning rezidenciyası Qoraqurum qalasında bolıp, ondan turıp xonlarning minez-qulqın qattı qadaǵalaw etip barar edi.
Chingizxon opatınan keyin de mo'g'ullarning Batısqa tárep júriwi dawam etdi. 1236 -1240 -jıllarda Orıs mámleketi jawlap alıw etilip, Altın Orda mámleketi dúziledi. 1256 -jılda Iran putkinley basıp alınıp, Xulakiylar mámleketi payda boladı. 1258- jılda Xuloku abbosiylar úrim-putaǵına nátiyje beredi. Mo'g'ullar Aziya hám Evropanıń úlken bóleginde óz húkimranlıǵın ornata alǵan bolsalar -de, birden-bir oraylasqan mámleket dúze almadılar. Ulus xonlari ullı xoqonga atina ǵana boysınsalar-de, ámelde óz bilgenlaricha jumıs júrgizerdilar.
XIII ásirdiń 20 -jıllarında Shaǵatay ıqtıyarına berilgen Movarounnahr, Jetisuv hám Arqa Turkistonda Shaǵatay ulusi dúzildi. Shaǵatayxonning ulusni basqaratuǵın ordası Elsuvi (Ili) dáryası boyında edi. wálayatlar hám ónermentshilik qalaların basqarıwda Shaǵatay ózine boysındirilgan xalıqlardıń joqarı siyasiy gruppa wákilleri xızmetinen paydalanadı.
Movarounnahrdı tikkeley mekeme etiw jumısları ele Movarounnahr jawlap alıw etilmesten ilgeri Chingizxon janında xızmet etken Xorezmlik sawdager Mahmud Yalavochga beriledi. Ol Xo'jand qalasın ózine rezidenciya etip aladı hám bulmanda turıp, Movarounnahrdı mekeme ete baslaydı. Áskeriy húkimet, xalıqtı dizimnen ótkeriw, salıq jıynaw jumısları dorug'achi hám tavg'ach dep atalıwshı mo'g'ul hámeldarları qolında bolar edi. Mo'g'ul bosqoqlari (jergilikli hákim) ixtiyoridagi kóp sanlı askarlar Mahmud baǵındırıwǵa boysındirilgan edi. Mahmud Yalavoch usılarǵa súyenip mo'g'ul xoqonlari talabın atqarıw eter hám óziniń sheksiz húkimranlıǵın ámelge asırar edi. Shaǵatay xonlari oraylıq húkimet ǵáziynesi ushın xalıqqa túrli salıqlar salıp, zorlıqshılıq menen undirib alıwar edi. Diyqanshılıqchilardan alınatuǵın jer salıǵı bul dáwirde «kalon» dep júrgizilgen. Sharbadorlarga bolsa «qopchur» salıǵı salınǵan. Mámleket ǵáziynesi ushın «shulen» atı menen júrgizilgen azıq-túlik salıǵı da undirilgan. «Shulen» hár bir padadan tusaw, qimiz ushın hár mıń otdan bir biye esabında alınǵan. Ónermentler hám sawdagerlerden «targ'u» salıǵı undirilgan. Targ'u islep shıǵarılǵan ónim yamasa sotilgan molning otızdan bir bólegi kóleminde undirilgan. Bulardan tısqarı xalıqqa duz salıǵı, jún hám gúmis salıǵı salınǵan.
Salıqlar jergilikli hámeldarlar tárepinen barot (ijara ) tártibinde aldınan bir yo'la tolıqb jiberilardi, keyininen olar xalıqtan jıynap olinardi. Xalıqtan jıynap alıw payıtlarında salıqlar, shubhasız, rásmiylestirilgen muǵdardan asırıp undirilardi.
1238-jılda Buxaranıń Torob awılında shabıwılshılar hám jergilikli múlk iyeleri zulmiga qarsı kóterilis baslanadı. Kóteriliske toroblik elek jasaytuǵın ónerment Mahmud basshılıq etedi. Tariyxda ol Mahmud Torobiy atı menen maba tabadı. Torobiyning jaqın áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarlarınan Shamsiddin Mahbubiy hám Buxara xalqı kóterilisshilerge qosılıp qolına qural aladı. Mahmud Torobiy óz tárepdarları menen Buxaraǵa kirip alǵannan keyin, qala ishindegi Robiya sarayın rezidenciya etip aladı. Bulmanǵa Buxaranıń sadrlari, bay belgili adamları, iri jer iyelerin shaqırtiradi. Ol ózin Buxara hám átirap wálayatlarınıń xalifasi, yaǵnıy húkimdarı dep rásmiy túrde járiyalawǵa olardı májbúr etedi. Shun- den keyin Shamsiddin Mahbubiy sadr dep daǵaza etiledi. Mahmud Torobiy Buxarada óz húkimranlıǵın ornatgach, mo'g'ul tárepdarları bolǵan jergilikli hámeldarlar Buxaradan qashıp ketedi.
Qashqınshı hámeldarlar hám mo'g'ullar járdemshi Mahmud Yalavoch járdeminde Karmana qasında kúsh toplap, Buxara ústine yuradilar. Ortada urıs baslanadı. Mo'g'ullar jeńilip, Karmana tárep qocha baslaydılar. Jangda kóterilis basshıları Mahmud Torobiy hám Shamsiddin Mahbubiylar da halok boladılar. Kóterilisshiler olardıń ornına Torobiyning úkeleri Muhammad hám Alini basshı etip saylaydilar. Oradan bir hápte ótpey, olarǵa qarsı mo'g'ullarning jańa áskeri hújim etedi. Jangda kóterilisshiler tar-mor etilip, Torobiyning hár eki úkeleri de halok boladılar. Mo'g'ullar Buxaranı taǵı basıp alıp, onda ilgeri tártiplerdi qayta ornatadılar. Shaǵatay salıqlardı tártipke salıw reformaında 1238-jılda Mahmud Yalavochni járdemshilikten chetlatishga májbúr boldı. Onıń balası Ma'sudbek járdemshi etip tayınlandi. Ullı xoqon O'qtoy Mahmud Yalavochni Pekin qalasına hákim etip tayınlaydı.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq turmıs
To'garakning maqseti: Oqıwshılarda Shaǵatay ulusining Sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq turmıs haqqında sıpatlama beriw.
XIII ásir ortalarında Shaǵatay ulusining mo'g'ul hámeldarları sheńberinde otırıqshılıqqa kóshiw, qala turmısına jaqınlasıw, jergilikli otırıqshı xalıqtıń bay mádeniyatınan paydalanıw procesi kúshayadi. Mo'g'ulistonning ullı xoqoni Munke salıq hám óz tilegi menen járdem jumısların tártipke salıw tuwrısında arnawlı párman - jarlıq shıǵaradı. Yomlar boylap pochta xızmeti ushın ajıratılǵan atlar sanı belgilenip, xalıqtan artıqsha at talap qılıw qadaǵan etiledi. Sonıń menen birge, elshilerge, qolında tikkeley tapsırmaları bolmasa, qala yamasa awıllarǵa kirmewi hám xalıqtan olar ushın belgilenetuǵın artıqsha ot-jem hám de azıq-túlik almasligi uqtiriladi. Nátiyjede xalıq óz basımshalıq menen jıynap alınatuǵın esapsız tólewlerden azat boladı.
Movarounnahrda az-azdanlıq menen bolsa -de, qala turmısı, atap aytqanda ónermentshilik hám sawda munasábetleri jonlana baslaydı. Qalalardıń ishki turmısı, ásirese, tavar hám pul munasábetleriniń tikleniwinde Ma'sudbek tárepinen 1271- jılda ámelge asırılǵan pul reforması zárúrli áhmiyetke iye boladı. Ol Movarounnahrdıń 16 qala hám wálayatlarında, atap aytqanda, Samarqand, Buxara, Taroz, O'tror, Xo'jand hám basqa qalalarda birdey salmaq hám joqarı bahalı sap gúmis teńgeler soqqı urıw ettirip, mámlekette olardı mámilege shıǵaradı.
XIv ásirdiń birinshi yarımında Shaǵatay ulusida mo'g'ullarning otırıqshılıqqa ótiw procesi kúsheyip, olardıń socialliq ómirinde saldamlı ózgerisler júz bóle baslaydı. Movarounnahr sıyaqlı materiallıq úlke menen bekkem baylanıs ornatıwǵa hám otırıqshı turmıs keshirimge intilgan Shaǵatay xonlaridan biri Kebek (1318-1326 ) edi. Ol hákimiyattı tikkeley óz qolına alıp, Qashqadárya oazisindegi áyyemgi Nasaf qalası janında ózine saray qurdiradi. Saray mo'g'ul tilinde «Qarsı» dep júritiledi. Kebekxon óz rezidenciyaın mo'g'ul hukmdorlari arasında birinshi bolıp Movarounnahrǵa kóshiredi. Ol sol sarayda turıp mámleketti mekeme etedi. Keyinirek saray átirapında jańa ımaratlar qáddi kóteredi hám eski Nasaf qalası menen qosılıp ketedi. Sonnan baslap bul qala Qarsı dep atala baslanadı.
Kebek mámleketti mekeme etiw dúzilisin jáne onıń ekonomikalıq ómirin tártipke salıw maqsetinde basqarıw hám pul reforması ótkeredi. Mámlekette birden-bir pul engiziledi. Iran daǵı Xulokiylar mámleketi hám Altın Orda xonligining gúmis teńgeleri úlgisinde eki qıylı pul: salmaǵı 8 grammlik úlken gúmis teńge hám 1 grammlik kishi teńge soqqı urıw etilgen. Úlken teńge «dinor», kichigi «dirham» dep atalǵan. «Kepeki» dep atalǵan bul teńgeler Samarqand hám Buxarada soqqı urıw etilip, mámilege shıǵarılǵan.
Mo'g'ullar húkimranlıǵı dáwirinde Orta Aziyada jerge bolǵan iyeliktiń múlki toplam, múlki inji, múlki -diniy mekemege berilgen mal-múlk hám múlk dep atalıwshı tórt qıylı forması bar edi. Múlktiń úlkengine bólegi áskeriy administratorlarǵa mámleket aldındaǵı xızmetlerin ushın sıy etilgen jerler bolıp, olar suyurg'ol jerleri dep yuritilardi. Bunday jerlerge iye bolǵan múlk iyeleri - suyurg'ol iyeleri barlıq salıq hám tólewlerden azat etilardi. Suyurg'ol jerleri áwladdan áwladqa miyraslar jol menende qoralı qoylardı.
XIII ásir ortalarında Buxarada «Ma'sudiya» hám «Xoniya» atları menen maba tapqan eki medrese jay etiledi, olardıń hár birinde mıńǵa shekem izleniwshii ılım ahli oqıǵan.
XIII asrning ekinshi yarımı hám XIv ásir baslarında parsı -tájik poeziyasınıń iri wákillerinen Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Ámir Xusrav Dehlaviy sıyaqlı ullı kelbetler jasap dóretiwshilik etkenler.
Jaloliddin Rumiy (1207-1273) ullı sufizm shayırı bolıp, 36 mıń bayttan ibarat «Masnaviyi ruwxıy» atlı shıǵarmanı jarattı. Bul shıǵarmada ol sufizm filosofiyasınıń tiykarların aytadi. Bul dáwirdiń ataqlı oyshıl jazıwshılarınıń taǵı biri Sa'diy Sheroziy (1219 -1293) bolıp tabıladı. Ol óziniń «Gúlistan» hám «Bostan» atlı dóretpelerindegi tereń mazmunlı ǵázzelleri menen shıǵıs ádebiyatınıń rawajlanıwında óshpeytuǵın ız qaldırdı. Ol óz dóretpelerinde ana jerge bolǵan muhabbat hám adamgershilik ideyaların sheberona aytadı.
Óz dáwirdiń ullı jazıwshılarınan Ámir Xusrav Dehlaviy (1253-1325) Qaǵıydaiy Ganjaviydan keyin «Xamsa» dástanın jazǵan da shayır, da muzıkashunos oyshıllardan edi. Ol «Jeńisler gilti», «Pálektiń toǵız gúmbezi» sıyaqlı dóretpeler avtorı bolıp tabıladı.
XIII asrning ekinshi yarımınan baslap tariyxnavislik da taraqqiy etedi. Bul dáwirde Juzjoniyning «Tabaqoti Nosiriy» («Nosir gruppalari»), Juvayniyning «Tariyxı jáhánkushoy» («Jáhán jeńimpazı tariyxı»), Rashiduddin Fazlullohning «Jome at- tavorix» («Tariyxler kompleksi») sıyaqlı qımbatlı tariyxıy dóretpeleri jazıladı. Bul dóretpeler sol dáwir tariyxı, ásirese, mo'g'ullar istibdodini úyreniwde birinshi dárejeli derek esaplanadı.
Bul dáwirde turkiy tildegi ádebiyat da rawaj tapa baslaydı. Keyinirek ol «Shaǵatay tili» hám «Shaǵatay ádebiyati» atınıń aladı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Altın Orda xonligi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarda Altın Orda xonligi haqqındaǵı bilimlerdi keńeytiw.
Jańa shabıwıl. Mo'g'ullarning 1235-jılda bolıp ótken qurultoyi Orıs hám Arqa Kavkaz jerlerin
basıp alıw haqqında qarar shıǵaradı. Toplantuǵın áskerge Botuxon jetekshilik etiwi daǵaza etiledi.
Uluslardan on dana askardan birewiniń ajratılıwı, Botuxonga járdemge Chingizxonning sarkardalaridan
Turaqlılıqoy Batırdıń beriliwine kelisilinedi. Botu hám Turaqlılıqoylar 1237-jıldıń kuzida orıs jerlerine hújim baslap, daslep Ryazanni basıp aladılar. Rusdagi siyasiy bóliniw mo'g'ullarga qarsılıq kórsetiw imkaniyatın da bermesten 1238-1240 -jıllarda vladimir, Suzdal, Kiyev, Galich, volin hám basqa qalalar basıp alınadı. 1243-jılda O'qtoyning opat etiwi munasábeti menen Botuxon volgabo'yi sahralarına qaytadı. Nátiyjede Botuxon istilo etken volgabo'yi, Arqa Qara teńiz jaǵaları, Arqa Kavkaz, Moldaviya aymaqlarında, orıs jazba dáreklerinde bayanlainishicha, Altın Orda atınıń alǵan Jo'ji ulusi qáliplesedi.
Basqarıw sisteması. Altın Ordanı Botuxon jáne onıń áwladları basqargan. Zárúrli máselelerdi sheshiw ushın qurultoy shaqırılǵan. Atqarıw hákimiyatı baslıǵı beglerbegi bolıp, toplam jumısların ministr basqar-gan. Ol jetekshiligidegi toplam salıqlar, finans, sawda jumıslarına juwapker bolǵan. Rusda barlıq knyazlar Altın Ordadan basqarıw jarlıǵı alǵan. vladimir knyazi Yaroslav olardıń «ulug'i» dep tán alınǵan. Istilo etilgen aymaqlar rayonlarǵa bólingen. Suyurg'ol iyeleri xon áskerine málim belgilengen sandaǵı jawıngerlerdi jıberiwden tısqarı, oǵan xalıqtan tóplanǵan salıqlardıń bir bólegin de jibergen. XIv asrga kelip Altın Orda ulus atınıń alǵan tórtew iri wálayatqa bolınıp ketedi. Bul wálayatlar ulusbegisi - ásker baslıǵı bolıwınan tısqarı, ózine tiyisli aymaqtaǵı basqarıwǵa tiyisli barlıq máselelerdi de sheshken. Altın Orda áskerin beglerbegi basqargan. Ol kóshpelinchilar zodagonlari jetekshisi esaplanıp, geyde xondan da kóbirek poziciyaǵa erisken. Altın Orda xonligida mámleket basqarıwdıń rawajlanıwı hámeldarlardıń kusheytiwine alıp kelgen. Suyurg'ol (mo'g'ulcha - sawǵa, sıylıq ) - hukmdor tárepinen mámleket aldında bólek xızmet kórsetken iri hámeldarlar yamasa sarkardalarga berilgen molmulk, jer-suw. Suyurg'olga beriletuǵın jer naslden naslge miyraslar bolıp ótken.
Salıqlar. Mo'g'ullar adamlardı onlıq sistemasına bolıw maqsetinde xalıqtı dizimge alıw ilajın ótkeredi. Bul ilaj XIII ásirdiń ortalarında bolıp, dizimge alıwdıń juwmaǵında mámleket xalqı «chiqim» dep atalǵan úlken tólewge tartıladı. Odan tısqarı xalıqtan asıǵıs salıq - talap da jıynalǵan. Xonga urıs baslaw ushın aqsha zárúr bolsa, orıs knyazlariga talap jiberip, ayawsız
jıynap alınǵan. Salıq hám bojlarning tolıqnishini arnawlı tayınlanǵan mo'g'ul járdemshileri - bosqoqlar qadaǵalaw etiwgen.
Sırtqı siyasat. Sırtqı siyasat máseleleri menen xon, onıń jaqın máslahátshileri, sonıń menen birge, beglerbegi shug' ullangan. Altın Orda Arqa Evropanıń kúshli bir mámleketi bolǵanınan Evropa patshaları, Rim papalari, vizantiya imperatorlari hám Turk sultanları xon sarayı menen dos sıpatında munasábette bolıwǵa intilganlar.
Iranda ǵárezsiz mámleket dúzgen Xuloku jáne onıń miyrasxorları bolsa Altın Orda menen Kavkazortiga iyelik qılıw máselesinde báseki ete baslaǵan. Bul eki Mo'g'ul mámleketi áskerleri qatar sawashlarda soqlıǵısıp, geyde olkára, geyde berjaqtıń qolı biyik kelgen. Bul sawashlardan birinde 1266 -jılda Botuxonning úkesi Tuyıqaxon da qaytıs bolǵan. Xuloku ulusiga qarsı gúresde Altın Orda hátte Egipet sultanları menen birlespe dúzgen.
XIv-Xv ásirlerde Altın Orda. XIv ásirdiń birinshi yarımında Altın Orda mámleketi óz qudıretiniń shıńina erisedi. Bul process Ózbekxon (1312-1342) jáne onıń uwılı Jonibek (1342-1357) atı menen baylanıslı. Altın Orda qudıretin bekkemlegen faktorlardan biri islam dininiń qabıl etiliwi boldı. Ózbekxon 1314-jılda islamdı mámleket dini dep daǵaza etedi. Oǵan qarsılıq kórsetiwshi bolǵan zodagonlar hám hátte aǵayınları qatl etiledi. Botuxon dáwirinde qala Saray Botu delingen. Ózbekxon hám Jonibek dáwirinde Altın Orda qalaları gullep-jasnaǵan. Olar ekonomikalıq hám materiallıq turmıs oraylarına aynalǵan. Saray Botu hám Saray Tuyıqa dúnyanıń eń úlken qalaları qatarında bolǵan. Jonibekning opatınan keyin Altın Orda taxti ushın gúres baslanǵan. Toqtamishxon XIv ásirdiń aqırında onı on bes jılǵa taǵı birlestirgen. Lekin mámleket tariyxınıń baxıtsızlıqlı betleri áyne onıń hukmdorligi menen baylanıslı. Buǵan Toqtamishning Movarounnahr húkimdarı Ámir Temur menen básekii sebep bolǵan. Ámir Temur Jo'ji ulusiga qarsı úsh ret júriw etken. Arqa Kavkazda 1395-jılda Toqtamishning Ámir Temurdan jeńiliwi Saray, Saray Tuyıqa, Astraxan qalalarınıń wayran etiliwine sebep bolǵan. Sonnan keyin sawda jolları qubla tárepke jıljıǵan. Ámir Temurdıń júriwleri Altın Ordanı úzil-kesil zaiflashtirgan. Altın Orda Xv ásirdiń birinshi yarımınan qatar xonliklarga bolınıp ketken. Olardan eń irileri Qrim, Qazan, Sibir, Qazaq xonliklari hám No'g'ay Ordası bolǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Etnik processler hám ózbek xalqiniń qáliplesiwi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Etnik processler hám ózbek xalqiniń qáliplesiwi haqqında málimopt beriw.
Etnik process. Jáhán daǵı basqa xalıqlar sıyaqlı ózbek xalqiniń qáliplesiwi de uzaq jıllar dawamında júz bergen etnik processler jemisi bolıp tabıladı. Ózbekler bólek etnik birlik (elat) bolıp, Movarounnahr, Xorezm, Jetisuv, bólekan Arqa Turkistonning batıs regionlarında qáliplesken. Ózbek xalqiniń tiykarın házirgi Ózbekstan aymaǵında áyyemginen otırıqshı jasap, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, ónermentshilik menen shuǵıllanıp kelgen jergilikli sug'diylar, baqtriylar, Xorezmiylar, Ferǵanalıqlar, shoshliklar, yarım sharbador qang'lar, kóshpelinchi sak-massaget sıyaqlı etnik gruppalar shólkemlesken. Sonıń menen birge, Qubla Sibir, Oltoy, Jetisuv, Arqa Turkiston hám de volga hám Ural dáryası boyidan túrli dáwirlerde Movarounnahrǵa kirip kelgen etnik gruppa da ózbek xalqi etnogenezida qatnasadılar.
Joqarıda atları keltirilgen etnoslar tiykarlanıp turkiy hám arqa Iraniy tillerde sóylewganlar. Amudarya hám Sirdaryo aralıǵinda joqarıda atları belgilengen qáwim hám xaliqlardiń etnik tárepten aralasıw procesi nátiyjesinde otırıqshı ómirirge tanlasqan turkiy aymaqlıq maydan, ózbek xalqiga tán antropologıyalıq tús qáliplesedi. Qang' mámleketi dáwirinde turkiyzabon etnoslar ústin turatuǵınlıq etip, ayriqsha uyqaslasqan mádeniyat qáliplesedi. Arxeologik dóretpelerde bul mádeniyat “Qawınshı mádeniyati” atınıń alǵan.
Antropolog ilimpazlardıń atap ótiwlerinshe, naǵız ózi dáwirlerge kelip, Orta Aziyanıń oypatlıq hám oazislerinde jasawshı xalıq sırtqı túsinde házirgi ózbek hám oazis tájiklerine tán antropologıyalıq túsi tolıq qáliplesedi. Ózbekler etnogenezida qatnasqan náwbettegi etnik gruppalar - kushonlar, xioniylar, kidariylar hám eftallar bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, ózbekler etnogeneziga Turk xoqonligi dáwirinde Orta Aziyanıń oraylıq regionları hám Xorezmge kelip otırıqshılasqan turkiy qáwimler aktiv tásir kórsetedi. Turkiy
elatlar hám jergilikli otırıqshı xalıq ortasındaǵı etnik-materiallıq munasábetlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde turkiy qatlam materiallıq jetiskenlikleriniń jergilikli materiallıq -xojalıq dástúrler menen jedel uyqaslashuvi júz berdi. vII ásirden baslap úlkemiz “Turkiston” atı menen atala baslaǵan.

Ózbek xalqiniń tashkil tabıwı. vIII ásirden arab hám ajam xalıqlarınıń Orta Aziyaǵa kirip keliwi regiondaǵı etnik processlerge úlken tásir etpegen bolsa -de, bul dáwirde Movarounnahr daǵı otırıqshı hám yarım otırıqshı turkiyzabon xalıq, sug'diylar hám Xorezmdiń túpkilikli yerli xalqı óz aymaqlarında qalıp, arablar húkimranlıǵı astında birden-bir islamıy ıqtıqat birligi uyqaslasdı. IX asirde Movarounnahr regioninde pútin turkiy etnik qatlam, turkiy til ortalıǵı vujudga kela basladı hám óz gezeginde sug'diylar hám basqa jergilikli etnoslarda da turkiylashish procesi jedellashgan. Bul dáwirde Movarounnahr hám Xorezmde

turkiy etnik qatlam kúshli etnik tıykarǵa iye bolıp, bul qatlam tiykarınıń kóbisin otırıqshılasqan turkiy etnoslar shólkemlestirgen. Qoraxoniylar dáwirinde Movarounnahr hám Xorezmde siyasiy húkimet turkiy úrim-putaqlarǵa ótiwi munasábeti menen júz bergen etnik process ózbek xalqiniń qáliplesiwinde juwmaqlawshı
basqısh boldı. Áyne usı dáwirde ózbek xalqiga tán etnik faktorlar qáliplesken. Bul dáwirde ózbeklerdiń umumelat tili payda boldı.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Movarounnahr hám Xorezmdiń materiallıq turmısı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa ullı babalarımızdıń joqarı kósemi haqqında maǵlıwmatlar beriw.
IX-XII ásirlerde Movarounnahr hám Xurasanda júz bergen siyasiy, social - ekonomikalıq ózgerisler mámleket materiallıq turmısına da kúshli tásir etdi.
Movarounnahr arablar tárepinen istilo etilgennen soń, jawlap alıw etilgen ózge mámleketler qatarında, bul úlkede de tek Islam dinigine emes, bálki arab tili jáne onıń orfografiyası da engizildi. Sebebi arab tili xalifalikning da mámleket tili, de pán tili edi. Sol sebepten arab tiliniń ornı hám áhmiyeti asıp, onı
ózlestiriwge bolǵan umtılıw kúshaydi.
Arab tili hám jazıwın jaqsı ózlestirip alǵan bilgirler payda boldı. Bag'dod qalası Shıǵıstıń iri ılım hám mádeniyat orayı edi. IX asirde bul qalada «Báyit ul-hikma» islengen edi. «Báyit ul-hikma»de úlken kitapxana, Bag'dod hám Damashqda astronomık baqlawlar alıp barılatuǵın observatoriyalar bar edi. Bul ılım dárgayına qosılǵan izleniwshii ılımlar izertlewler menen bir qatarda áyyemgi grek hám hind ilimpazlarınıń ilimiy miyrasların úyreniw hám dóretpelerin arab tiline awdarmalaw menen shuǵıllanardilar. Al-Xorezmiy, Ahmad al-Farg'oniy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos Qımbat bahalı taslariy hám Yahyo bin Abu Mansur sıyaqlı Movarounnahr hám Xurasanlıq ilimpazlar dóretiwshilik etip, orta ásir ılım-ol pánine úlken úles qosadılar.
Muhammad ibn Muso al-Xorezmiy (783-850-jıllarda jasap dóretiwshilik etken) Xorezm úlkeinde tuwılıp, ulkeyedi. Dáwiriniń ataqlı matematigi, astronomı hám geografı retinde pánge úlken úles qosdı. Al-Xorezmiy 20 dan artıq dóretpeler jazdı. Olardan tek10 tasigina bizgeshe jetip kelgen. Matematikaǵa tiyisli dóretpeleri «Al-jábir val-qarsılıq kórsetiw», «Hind esabı haqqında»; tiyisli kitapları «Kitap súwret ul-arz» («Jer súwreti»); astronomiyaǵa tiyisli dóretpeleri «Zij» hám «Usturlob menen islew haqqında kitap»; tariyxga tiyisli dóretpeleri «Kitap at-tariyx», «Evreylerdiń kalendarı hám bayramların anıqlaw haqqında qollanba» atları menen atalǵan.
«Báyit ul-hikma»de iskerlik kórsetken ilimpazlardan taǵı biri ullı astronom, matematikalıq hám geograf Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg'oniy (797-865-jıllarda jasap dóretiwshilik etken). Ol Ferǵana oypatlıqsındaǵı Quva qalasında tuwılıw tapqanı ushın Shıǵısda Al-Farg'oniy, Evropada bolsa Alfraganus laqapı menen maba tapqan. Ol astronomiya, matematika hám geografiya pánleri menen shuǵıllandı. Qatar ilimiy hám ámeliy dóretpeler jazıp qaldırdı. Damashqdagi observatoriyada aspan deneleri háreketi hám ornın anıqlaw, jańasha astronomiyalıq tablica (astronomık keste) jaratıw jumıslarına basshılıq etdi. 832-833-jıllarda Siriyanıń arqaında Sinjor sahraında hám ar-Raqqa aralıǵinda jer meridiani bir dárejesiniń uzınlıǵın ólshewde qatnasdı. 861-jılda al-Farg'oniy baslıqlıǵında Erisiw dáryası jaǵaında qurılǵan áyyemgi gidrometr-dárya aǵımı júzesin belgileytuǵın «Kólem an-Nil» imaratı jáne onıń darajoti qayta tiklendi.
Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy (873-950) Aris suwınıń Sirdaryoga quyilishida jaylasqan Farob qalasında tuwılǵan. Ol aldın ana qalasında, keyininen Samarqand, Buxara hám Bag'dodda bilim alǵan. Omiriniń aqırlarında Halab hám Damashq qalalarında jasaǵan. Farobiy matematika, astronomiya, shıpakerlik kásibi,
muzıka, logika, filosofiya, filologiya, tárbiyashunoslik hám ádebiyat tarawlarında dóretiwshilik etken. Ol 160 tan artıq dóretpe jazıp, orta ásir ilim hám mádeniyatına úlken úles qosdı.
Abu Ali ibn Sino 980-jılda Buxara qasındaǵı Afshona awılında jergilikli hámeldar shańaraǵında dúnyaǵa keldi. Mektepti bitirgach, ustazı Abu Abdullohdan logika, filosofiya, matematika
hám fiqh ılımların úyrenedi. Ásirese, ol shıpakerlik kásibi ilmining áyyemgi oqımıslıları Gippokrat hám Galen hám de orta ásir Shıǵısınıń ullı hakimi hám oyshılı Abu Bakr ar-Roziyning (865-925) dóretpelerin
puqta úyrenedi. Ibn Sino 450 den artıq, sonday-aq, medicinaǵa tiyisli 43 dóretpe jazǵan. Onıń 5 jildli “Al-nızam fit-tib” (“Medicina nızamlari”) atlı qomusiy shıǵarmasında keselliklerdiń kelip shıǵıw sebepleri
hám dárekleri, kesellikti anıqlaw, emlew usılları, dárivor ósimlikler hám dári-dármanlardıń qásiyetleri, dieta, insan salamatlıǵı ushın dene tárbiyasınıń áhmiyeti sıyaqlı shıpakerlik kásibiniń oǵada zárúrli máselelerine bólek itibar berilgen.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) Xorezmdiń Kat qalasında tuwılıp, Urǵanchda tálim alǵan. Beruniy astronomiya, geografiya, matematika hám tariyx pánleri boyınsha 160 tan artıq dóretpeler jazǵan. Onıń “Áyyemgi xalıqlardan qalǵan esteliklar”, “Indiya”, “Mineralogiya”, “Geodeziya” sıyaqlı iri dóretpeleri usılar gápinen bolıp tabıladı. Beruniy jerdiń dumaloq formada ekenligin tiykarlab berdi. Ol 1029 juldızdıń koordinatlari shamaları belgilengen juldızlar kestein hám de dúnyanıń geografiyalıq kartasın dúzgen. Beruniy evropalıq ilimpazlardan 450 yilcha aldın Amerika kontinenti bar ekenligin shama etip, óz dóretpelerinde bir neshe márte jazǵan. Beruniydiń batıs yarım sharda úlken qurǵaqlıq bar ekenligi tuwrısındaǵı pikiri Xv-XvI ásirlerde óz tastıyıǵın taptı. Beruniy Jer sheńberi uzınlıǵın ólshewde jańa usıl - matematikalıq usıldı islep shıqtı. Ol birinshi bolıp Jer sharı globusın jaratqan. Beruniydiń ilimiy hám filosofiyalıq úlken miyrasları shubhasız jáhán páni hám mádeniyatı ǵáziynesine qosılǵan úlken úles boldı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Kitay
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa X-Xv ásirlerde Kitaydıń siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq turmısı haqqında sıpatlama beriw.
Kitaydıń zaiflashuvi. Sun úrim-putaǵı hukmdorlari qanshellilik urınbasin, mámleket tarqaqlıǵına toqtatıw bere almaǵan. Kerisinshe, ol barǵan sayın kúsheyip barǵan. Nátiyjede Kitay ámelde tórtew mámleketke bolınıp ketken. Bunıń ústine kóshpelinchi xalıqlar hújimi de imperiyani qıyın jaǵdayǵa salıp qoyǵan. Aqıbette ol zaiflashgan. Bul faktor mo'g'ullar istilosini anıq etip qoyǵan.
Mo'g'ullar shabıwılı jáne onıń aqıbetleri. 1211- jılda mo'g'ullar Kitayǵa hújim etken. Tez arada Arqa Kitay basıp alınǵan. 1215-jılda Pekin qalası iyelengen. Mo'g'ullar Kitaynı tolıq basıp alıw ushın derlik 70 jıl waqıt sarplaganlar. Aqır-aqıbetde, 1279 -jılda Kitay tolıq basıp alınǵan. Bul qaraqshılıq Chingizxonning aqlıǵı Xubilay (Tuluning balası ) tárepinen ámelge asırılǵan. Aqıbette Sun imperiyasi toqtatıw tapqan. Nátiyjede Kitayda mo'g'ullar úrim-putaǵı húkimranlıǵı ornatılǵan. Bul úrim-putaq yuan úrim-putaǵı peb atalǵan. Mo'g'ullar istilosi Kitayǵa da qulandılıq alıp kelgen. Istilochilar Kitay jerlerin óz buyımları ushın jaylawlarǵa aylantırganlar. Qala hám awıllar ármansız talangan. Kitay xalqi salmaqli salıqlar tólewge májbúr etilgen. Qolı gúl ónermentler qulga yamasa jallanba askarga aylantırılǵan. Jańa úrim-putaq hukmdorlari barlıq jerlerdi ol jaǵdayda jasawshı xalıq menen birgelikte mo'g'ullarga múlk etip bolıp bergenler. Bul múlktegi dıyxanlardıń jaǵdayı asa salmaqli bolǵan. Olar sotilgan hám satıp alınǵan. Qalalar da tushkunlikka túsken. Áskerge qosilmagan ónermentler, sawdagerler salıq ushın kútá úlken pul tólewge májbúr etilgen. Istilo ayriqsha aqıbetlerge alıp kelgen. Mısalı, mo'g'ullar Kitaylar quramına barǵan sayın sińip keta baslaǵan. Olar Kitay tilinde soylesetuǵın bolǵanlar. Kitay jazıwın hám Kitaysha basqarıw usılın qabıl etkenler. Usı waqıtta Kitay jańa úrim-putaq dáwirinde sırtqı sawdada hár qashanǵınan kóre kóbirek qatnasa baslaǵan. Kitay ipagi, shınısı, temir hám misi dúnyanıń kóp mámleketlerinde sotilgan. Biraq bul sawdadan túsken dáramat Kitaylardı emes, tiykarlanıp mo'g'ul zodagonlari hám de sırt ellerden qosılǵan sawdagerlerdi boyitgan. Nátiyjede mo'g'ullar úrim-putaǵı húkimranlıǵı dáwirinde Kitay jergilikli xalqı barlıq siyasiy gruppalarınıń jaǵdayı barǵan sayın jamanlasıp barǵan. Bul faktor oxir aqıbette Kitayda azatlıq háreketiniń kusheytiwine alıp kelgen.
Min úrim-putaǵı húkimranlıǵınıń ornatılıwı. 1351-jılda Kitayda mo'g'ullar zulmiga qarsı kóterilis kóterilgen. Kóterilisshilerdiń tiykarǵı bólegin dıyxanlar shólkemlesken. Bul kóterilis tariyxga " qızıl mańlaybog'liklar" atı menen kirgen. Kóteriliske xristian monax Chju Yuan Chjan basshılıq etken. Kóterilisshiler 1368- jılda Pekin qalasın basıp alǵanlar. Kóterilis nátiyjesinde mo'g'ullar úrim-putaǵı húkimranlıǵı toqtatıw tapqan. Chju Yuan-Chjan imperator dep daǵaza etilgen. Ol Kitay tariyxında min úrim-putaǵı dep atalǵan úrim-putaq húkimranlıǵına tiykar salǵan. Minlar 1644-jılǵa shekem húkimranlıq etkenler.
Min úrim-putaǵınıń ishki siyasatı. Chju Yuan-Chjan ishki siyasatda mámleket ekonomikasın kóteriwge úlken itibar bergen. Áwele, salıq sisteması tártipke salınǵan. Salıqlar muǵdarı kemeytirilgen. Mo'g'ullar iyelep alǵan jerler mal-múlkin tartıp alıw etilgen. Jerler taǵı mámleket jerlerine aylantırılıp, dıyxanlarǵa shek jer retinde bolıp berilgen. Bul bolsa mámleket dıyxanları sanınıń kóbeyiwine alıp kelgen. Dıyxanlardıń qarızları keship jiberilgen. Qullar azat etilgen. Shoyi hám sabaq gezlemelerge párdaz beriw, qaǵaz, shıyshe, shını, boyaw tayarlaw sıyaqlı tarawlar jáne de rawajlanǵan. Ipakdan kiyim-keshek tikilgan, jelkenler jasalǵan, sonıń menen birge, muzıka ásbapları ushın tarlar tayarlanǵan. Ónermentlerdiń metall, pıl súyeki hám qımbat bahalı aǵashdan jasaǵan buyımları kemde-kem ushraytuǵın kórkem óner dóretpeleri edi. Dıyxanshılıq hám ónermentchilikning taraqqiy etiwi sırtqı sawdanıń rawajlanıwına sebep bolǵan. Ullı Jipek jolı arqalı Kitaydan Orta Aziya, Iran hám vizantiyaga sawda karvonlari qatnagan. Mámleket qorǵaniwi qurallardı jetilistiriwdi de talap etken. Mısalı, XIII asirde mıltıq, XIv asirde bolsa tas hám kósher salıp otadigan metall zámberekler oylap tabıw etilgen. Mádeniyat. Oǵada úlken mámleketti mekeme qılıw ushın húkimet oqımıslı adamlarǵa mútáj edi. Sol sebepli úlken qalalarda kóplegen mektepler ashılǵan. Mámleket hámeldarı bolıw ushın student bir neshe salmaqli imtixanlardan ótiwi shárt etip qoyılǵan. Kitayda medicina ilmi da rawajlanǵan. Mısalı, Kitay medicinası kisilerdi sheshek gúl keselligine qarsı emlewdi jańalıq ashqanlıǵı bunıń jaqtı dálili bolıp tabıladı. Kitayda tariyx ilmiga da úlken itibar berilgen. Kitayda geografiya páni de taraqqiy etken. Buǵan tiykarlanıp áskeriy maqsetlerde uyımlastırılǵan teńiz ekspediciyaları sebep bolǵan. 62 keme hám 30 mıń teńiz áskeriy jawıngersidan ibarat Kitay teńiz askeriy flotı jeti ret (1405-1433) áskeriy teńiz ekspediciyası shólkemlestirgen. Olarǵa admiral Chjan Xe komandirlik etken edi. Bul ekspediciyalar nátiyjesinde Qublası -arqa hám Qubla Aziya teńiz jaǵalarınıń jetilisken kartaları dúzilgen.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Ádebiyat
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa X-XII ásirlerde turkiy jazba ádebiyatınıń payda bolıwı haqqında má;lumot beriw.
Turkiy jazba ádebiyat. X-XII ásirlerde Movarounnahr hám Arqa Turkistonda turkiy xalıqlardıń áyyemginen dawam etip kiyatırǵan awızsha ádebiyatı menen bir qatarda, jazba ádebiyat júzege keledi. Qatar iri dóretpeler bitildi. Bul dáwir turkiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili eski ózbek hám uyg'ur tilleriniń
payda bolıwında da zárúrli basqısh boldı.
Mahmud az-Zamaxshariy. Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy 1075-jılda Xorezmdiń Zamaxshar awılında dúnyaǵa kelgen. Ilmga bolǵan shóllew onı Buxara, Marv, Nishopur, Isfahon, Keshki payıt, Bag'dod, Hirot hám Makkada turmıs keshirip, arab tili hám ádebiyatın, diniy ılımlardı, sulıw jazatuǵın adamlıq
kórkem ónerin, arab naqılları hám úrp-ádetlerin tereń úyrenishiga sebep boldı. Ol region geografiyasına tiyisli maǵlıwmatlardı toplaydı. Mahmud Zamaxshariy túrli tarawdıń ılımlarına tiyisli 50 dan ortiq dóretpeler jazıp qaldırdı. Ásirese, onıń arab tili fonetikalıqasi hám morfologiyasına arnalǵan “Al-Tolıq”, Quranı saqıy túsindiriwine tiyisli “Al-Birinshi” shıǵarması musulman áleminde ataqlı bolıp tabıladı. Zamaxshariy “Arab hám ǵayrı arablar ustazi”, “Xorezm faxri” sıyaqlı dańqlı atlar menen ullılanǵan. Ol kóp dóretpelerin Makkada jazǵanlıǵı ushın “Jorulloh” (“Allanıń qońsılassi”) degen dańqlı atqa muyassar boladı. Qohiradagi dúnyaǵa dong'i ketken Al-Azhar diniy universitetiniń studentleri házir de “Al-Birinshi” tiykarında Quranı saqıynı úyrenediler. Mahmud Zamaxshariy 1144-jılda Xorezmde opat etken.
1995-jılda Ózbekstanda Mahmud Zamaxshariyning 920 jıllıǵı keń bayramlandi.
Yusuf Tán Hojib. Turkiygo'y avtor, oyshıl hám mámleket ǵayratkeri bolǵan Yusuf Tán Hojib (XI ásir) “Qutadg'u bilig” dástanınıń avtorı bolıp tabıladı. Ol qoraxoniylarning oraylıq qalalarından bolǵan Balasog'unda tuwılǵan. Yusuf bul jerde arab, farsı til hám odaǵı ádebiyatlardı puqta úyrendi. Filosofiya,
logika, matematika hám basqa bilimlerdi jetilisken iyeledi, mámleketlik jumısları, mekeme qaǵıydaları menen qızıqtı. Yusufning turmısı hám dóretiwshilik jolı haqqındaǵı maǵlıwmatlar júdá az. Yusuf Tán Hojib haqqında maǵlıwmat beretuǵın birden-bir derek “Qutadg'u bilig” dástanı bolıp tabıladı. Ol 1069 -jılda “Qutadg'u bilig” (“Saodatqa eltuvchi
bilim”) shıǵarmasın Balasog'unda jaza baslaydı hám 1070-jılda Koshg'arda tugatadi. Shıǵarmanı qoraxoniylar hukmdorlaridan bolǵan Tavg'och Bug'roxonga usınıs etedi. “Qutadg'u bilig” Tavg'och Bug'roxonga maqul kelip, Yusufga “Tán Hojib” (qapı aǵası ) mártebesin beredi. Sondan baslap adibni Yusuf Tán Hojib dep atay baslaydılar. Shıǵarmada insan jáne onıń social mánisi, turmıs daǵı ornı hám wazıypası hár tárepleme analiz etiledi. “Qutudg'u bilig”da ápiwayı xalıq, miynetkesh insan bólek sıylasıq menen
suwretlenedi. “Qutadg'u bilig”da etika, ádep, sadıqlıq hám hám muhabbat sıyaqlı máseleler haqqında hikmetli sózler júrgizedi. Ol ılım hám bilimge saodattıń gilti dep qaraydı. Sol sebepli de óz dástanın “Qutadg'u bilig” dep ataydi. Ol jaǵdayda ılım hám bilimdi targ'ib etedi, ilimpazlardı ullılaydı, mámleket basshıların ilim ahllaridan tálim alıwǵa hám olardıń máslahátları menen jumıs kóriwge shaqırıq etedi.
Mahmud Koshg'ariy. XI asirde jasap dóretiwshilik etken Mahmud Koshg'ariy turmısı hám dóretiwshilik iskerligi haqqında jetkilikli maǵlıwmat saqlanıp qalmaǵan. Alımdıń tolıq atı Mahmud Koshg'ariy ibn Husayn ibn Muhammad. Social kelip shıǵıwı tárepinen qoraxoniylar úrim-putaǵına tiyisli bolǵan. Jaslıǵında
baslanǵısh tálimdi alıp, Koshg'ar, Buxara, Samarqand, Marv, Nishopur qalalarında bilimin asırǵan. Ol arab, parsı, turkiy sıyaqlı 7-8 tildi puqta iyelegen. 1056 -1057-jıllarda mámleket degi ishki dawlar nátiyjesinde alım óz watanın tark etip, 15 jıl dawamında átirap daǵı aǵayin xalıqlar arasında
júriwge májbúrli. Keyin Bag'dodga barıp, 1072-jıl dúnyaǵa ataqlı shıǵarması “Toplamu lug'otit turk” (“Turkiy sózler toplami”) ni jazıp tugatdi. Mahmud Koshg'ariyning bul shıǵarması sol dáwirdegi Orta Aziya xalıqları tariyxı, turmısı, mádeniyatı, úrp-ádetleri, ádebiyatın úyreniwde eń kem ushraytuǵın derek bolıp tabıladı. “Toplamu lug'otit turk” shıǵarması dáslepki universal sózlik bolıp, óz avtorın dúnyaǵa qomusiy alım retinde teńitdi. Mahmud Koshg'ariy shıǵarması, ózi atap ótiwishe, “aldın hesh kim tuzmagan hám hesh kimge málim bolmaǵan bólek bir tártipda” dúzilgen. Soǵan kóre, Mahmud Koshg'ariy turkiy xalıqlardıń tili, mádeniyatı, etnografıyası hám folklorining birinshi izertlewshisi esaplanadı. “Toplamu lug'otit turk”ning qımbatı taǵı sonda, alım óz shıǵarmasında dúnya kartasın qosımsha etken.
Ahmad Yugnakiy. XII asirde turkiy tilde dóretiwshilik etken shayır hám oyshıllardan taǵı biri Ahmad Yugnakiy edi. Ahmad Yugnakiydan birden-bir kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslar “Hibat ul-haqoyiq” (“Haqıyqatlar
sıyı”) saqlanıp qalǵan. Ol turkiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tiliniń qımbatlı hám kemde-kem ushraytuǵın esteligi esaplanadı. Óz shıǵarmasında Yusuf Tán Hojib sıyaqlı ilim, alım hám fazıllardı ullılaydı, bilimparvarlikni targ'ib etedi, kisilerdi ilmli hám bilimli bolıwǵa shaqıradı. Yugnakiy ózin shayır emes, bálki ádep muǵallımı, dep
esaplaǵan. Ayriqsha etika kitapı bolǵan bul shıǵarmaǵa Quranı saqıy hám Ádisi sharıf mánisleri sińirilgen. Ol Islam dini etikaın tashviq qılıw, kámal insandı tárbiyalap jetistiriw maqseti menen jazılǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Diniy bilimlerdiń rawajlanıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa jurtımızda jetisip shıqqan islam dúnyasınıń jetik oqımıslıları haqqında sıpatlama beriw.
Imom al-Buxoriy. Dúnyalıq pán ilimpazları menen bir qatarda IX asirdesi slom táliymatınıń rawajlanıwı jolında movarounnahrlıq muhaddis ulamalardıń da xızmeti úlken boldı. Buǵan baylanıslı, ásirese, Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810 -870) jáne onıń zamanlası hám de shákirti Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-894) dıń úlesi asa ullı bolıp tabıladı. Imom al-Buxoriy islam táliymatına tiyisli jigirmadan artıq dóretpeler jazdı. Onıń bir ǵana “Al-jome' as-eń isenimli dep esaplanǵan hádis” shıǵarmasına 7275 ádis kiritilgen. 1998-jıl oktyabrda ullı oyshıl Imom al-Buxoriy tuwılıwınıń 1225 jıllıǵı bayramlandi. Samarqand qasındaǵı Xartang awılında “Imom al-Buxoriy estelik majmuyi” qurıldı. 4 jildli “Al-jome' as-eń isenimli dep esaplanǵan hádis” kitapı dáslepki bar ózbek tilinde baspa etilip, kıtapxanlarǵa usınıldı.
Abu Mansur al-Moturidiy. Sóz ilmi gúlleniwine úlken úles qosqan ullı oqımıslı Abu Mansur al-Moturidiy (870-944) Samarqand qasındaǵı Moturid awılında tuwılǵan. Al-Moturidiy islamıy ádep qaǵıydaları, ruwxıy -etikalıq kámalǵa jetken sırlarınan tálim beriwge mólsherlengen qatar dóretpeler jazǵan. Olardan “Kitap at-Allanıń tánha ekenligine iseniw” (“Allanıń birligi”) hám “Ta'vilot adamlar gruppası assunna” (“Sunniylik dástúrleri túsindiriwi”) atlı dóretpelerigina saqlanıp qalǵan. Al-Moturidiy 944-jılda Samarqandda opat etken. Ǵárezsizlik sharapatı menen diniy qádiriyatlarımız tiklenip atırǵan watanımızda 2000-jıl noyabrde Imom al-Moturidiy tuwılıwınıń 1130 jıllıǵı bayramlandi. Samarqandda al-Moturidiy yadına arnalǵan estelik majmuyi qurıldı, dóretpeleri ózbek tilinde baspa etildi.
Burhoniddin al-Marg'inoniy. Ataqlı fiqh (yurist) alımı Burhoniddin al-Marg'inoniy 1123-jılda Rishtonda (Ferǵana oypatlıqsı ) tuwılıw tapqan. Al-Marg'inoniyning eń kemde-kem ushraytuǵın shıǵarması tórt jildli “Hidoya” shıǵarması bolıp tabıladı. “Hidoya” islam yuristligi boyınsha jetilisken dóretpe bolıp, bir neshe ásirler dawamında musulman mámleketlerindegi yuristler ushın da teoriyalıq, da ámeliy qóllanba wazıypasın o'tab kelgen. Burhoniddin val-milla (Islam dininiń
dálili, tastıyıqı ) degen dańqlı atqa iye boldı. 2000-jılda al-Marg'inoniyning 910 jıllıǵı bayramlandi. Sol munasábet menen Marg'ilon qalası orayında Burhoniddin Marg'inoniy estelik majmuyi qurılıp, bulmanda onıń ramziy mazarı ornatildi.
Dinge sıyınıw. IX-XIII ásir ruwxıy turmısında Islam dini zárúrli orın iyeleydi. XII asirde Buxaranıń Dárwazası Mansur máhellesinde, hátte nızamshılar ushın arnawlı “Sháriyat huqıqtanıwshısılar medresesi” qurılǵan. Bunday joqarı universitet tiykarlanıp Islam dini táliymatınıń tiykarǵı dárekleri: Quranı saqıy, Ádisi sharıf hám arab tilin jetilisken úyreniwge úlken itibar bergen. Sháriyat ahkomlarini hár tárepleme tereń úyretiwde “Túsindiriw” - Quranı saqıydıń túsindiriwleri júdá bay hám qımbatlı derek esaplanǵan. Fiqh páni (islam yuristligi) etika hám sháriyat ahkomlari boyınsha jetilisken maǵlıwmat beredi.
Buxara medreselerinen júdá kóp jetik fiqhshunos ilimpazlar, qozilar, imomlar jetisip shıǵadı. Sol sebepten Buxara IX ásirden baslap “Gúmbezt ul-islam” - “Islam dininiń gúmbezi” atı menen maba tabadı.
Sufizm. Sufizm orta ásirler musulman Shıǵısında keń tarqaladı. Bul táliymat daslep vIII ásir ortalarında Irakda júzege kelgen. Sufizm táliymatı tiykarında insan iskerligi jáne onıń kámalı jatadı. Movarounnahrdıń túrli úlkelikinde sufizmning túrli jol menentlari payda boladı. Turkistonda XII asirde Yassaviya, XII ásir aqırında Xorezmde Kubroviya, XIv asirde Buxarada Naǵısbandiya hám basqa jol menentlar payda boladı. Movarounnahrda keń yoyilgan sufizm - Yassaviya jol menenti bolıp, oǵan Ahmad Yassaviy tiykar saladı. Jol menentning tiykarları Yassaviyning ataqlı “Hikmet” shıǵarmasında aytıladı.
Ahmad Yassaviyning pikrine qaraǵanda, sháriyatsız jol menent, jol menentsiz bilim, bilimsiz haqıyqat bola almaydı.
Najmiddin Kubro (1145-1221) edi. Ol Xorezmde “Kubroviya” jol menentiga tiykar saladı. Yassaviya jol menentidan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Kubroviya jol menenti tarkidunyochilikni biykarlaw etedi.
Sufizm XIv asirde Naǵısbandiya jol menentida jáne de rawaj tabadı. Oǵan Bahouddin Naǵısband tiykar saladı. Ol 1318-jılda Buxara qasında Qasri Hinduvon awılında shúbereklerge naǵıs bosuvchi ónerment shańaraǵında dúnyaǵa keledi. Jaslıǵında tálim alıw menen bir qatarda kimxob matoga gúl basıwdı puqta úyrenip, áke kásipi zergerlikti iyelegen. Xoja Bahouddin “Turmısnoma” hám “Dálil al-aslamin” atlı dóretpeler jazıp, óz jol menentini jaratadı.. Onıń “Dil ba yar-ol dast ba kor” (“Ko'ngil Allada bolsın -ol, qol miynet menen bánt bolsın”) degen hikmeti Naǵısbandiya jol menentining turmıslıq mánisin ańlatadı. Ol tarkidunyochilikni biykarlap, miynetsevarlik, ádillik hám bilimpazlıqtı targ'ib etedi. Naǵıs bandiya táliymatı rawajlanıwına keyingi ásirlerde Alisher Navaiy, Abdurahmon Jomiy, Xoja Ahror sıyaqlı ullı oqımıslılar úlken úles qosadılar. Ǵárezsizlik sharapatı menen Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naǵısband, Najmiddin Kubro sıyaqlı túp babalarimizning áziz atları tiklendi, zıyarat ornıları abadanlastırildi. Dóretpeleri baspadan shıǵarılıp, olardıń bahasız ruwxıy miyraslarınan házirgi áwladlar payda kóriwshi bolıp atırlar.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Yaponiya
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa X-Xv ásirlerde Yaponiyanıń siyasiy basqarıwı, ekonomikalıq turmısı haqqında sıpatlama beriw.
Yaponiyada jer egaligi jámiyetiniń qáliplesiwi. vII ásirden baslap Yaponiyada jer-múlik egaligi jámiyeti vujudga kela basladı. 646 - jılda barlıq jer mámleket múlki dep daǵaza etilgen. Xalıq mámleket shek jerleri iyesine aynalǵan. Usı waqıtta iri aslzodalarga mámleket aldındaǵı xızmetlerin ushın jer-múlikler sawǵa etila baslanǵan. Bulmanlar syoen dep atalǵan. Syoen otadan balaǵa miyraslar qaldırılatuǵın bolǵan hám salıqtan azat etilgen. Jerlerdiń bir bólegi monastirlar ixtiyoriga da berilgen. XI - XII ásirlerge kelip syoen jer egaligining tiykarǵı formasına aynalǵan. Nátiyjede Yaponiyada jer egaligi jámiyeti tolıq qarar tapqan.
Imperator hám syogun hákimiyat. XII asirde Yaponiyada imperator hákimiyat ornatılǵan. Ol barlıq jerdiń joqarı mal-múlklii, dep daǵaza etilgen. Sonday-aq, diniy húkimet de onıń qolında tóplanǵan edi. Imperatorning úrim-putaqları mámlekette eń joqarı lawazımlardı iyelegenler. Áyne sol dáwirden baslap, Yaponiyada iri jer iyeleri hám áskeriy jetekshiler xojalıqlarınıń poziciyasi de barǵan sayın kúsheyip barǵan. Bul xojalıqlardıń hár biri jeke ózi húkimranlıqqa intilganlar. Aqıbette tez arada olar ortasında qanlı urıslar baslanǵan. Áskeriy feodal xojalıqlardıń eń qúdiretlisi Minamoto shańaraqı edi. Ol 1192-jılda óziniń barlıq tiykarǵı raxiplerin tar-mor etken. Onıń sobolaylari paytaxt Kioto qalasın iyelegen. Óz-ara ishki urıslardıń kúsheyiwi. Orta ásir jer egaligi jámiyeti sharayatında taj-ol taxt ushın gúres hesh qashan toqtamagan. Yaponiya da bunnan tısqarı emesdi. Iri jer iyeleri qudıretiniń ósiwi esesinde Xodzyo shańaraqı hákimiyat zaiflashib barǵan. Ol ámelde iri feodallar ústinen húkimranlıǵın joǵatǵan. Sol sharayatta imperatar shańaraqı taǵı óz hákimiyattı qayta tiklew ushın gúres baslaǵan. hám aqır-aqıbetde, 1333-jılda imperatar óz niyetine erisken. Biraq bul húkimet uzaq yashamaǵan. Buǵan imperator shańaraqı menen onı qollap -quwatlaǵan iri feodal xojalıqlar wákilleri ortasında júz bergen kelispewshilik sebep bolǵan. Nátiyjede áskeriy sarkarda Asikaga Takauden 1335-jılda hákimiyattı basıp alǵan hám ózin syogun dep járiyalaǵan. Bul shańaraq Yaponiyada 1573-jılǵa shekem húkimranlıq etken. Xojalıqtıń rawajlanıwı. Yaponiya awıl xojalıǵında salıshılıq hám ipakchilik jetekshi tarmaq bolǵan. Yaponlar ipakchilikni Kitaydan úyrengen edi. Usı waqıtta qalalar, ónermentshilik hám sawda jedellik menen rawajlanıp barǵan. Yapon ónermentleri qural -sayman soǵıwda danq taratganlar. Mısalı, olar jasaǵan semserler miytinligi menen sırt ellerde de ataqlı bolǵan. Bul qural júdá kóp muǵdarda shetke shıǵarılǵan. Bunnan tısqarı, yapon kórkem ónermentchiligi úlgileri de sırt ellerde qarıydargir edi. Olar ishinde shını, jelpiwish, laklangan, suyek hám tastan jasalǵan buyımlar, sabaq hám shoyi gezlemeler bólek orın tutqan. Yaponiya Kareya, Kitay, Filippin atawları, vyetnam hám Siam (Tailand ) menen qızǵın sawda-satıq alıp barǵan. Sırtqı sawdanıń rawajlanıwda Yaponiyada port qalalardıń kópligi zárúrli rol oynaǵan. Yaponiya qalaları Aziyanıń basqa mámleketleri qalaları sıyaqlı ǵárezsiz, óz-ózin basqarıw huqıqına iye emes edi. Sonday bolsa -de, eń iri port qalası Sakai bólek poziciyaǵa iye bolǵan. Qalanı 36 kisiden ibarat Qala keńesi basqargan. Bul qala,, Shıǵıstıń venetsiyasi" dep atalǵan. Yaponiya mádeniyatı. Yaponiya mádeniyatına Kitay mádeniyatı úlken ta' sır kórsetken. vIII - IX ásirler Yaponiyanıń Kitay hám Kareya menen materiallıq baylanısları rawajlanıwında bólek dáwir esaplanadı. vIII asirde Yaponiyada dáslepki jazıw payda boldı. IX ásirden baslap yapon iyeroglif álippesi keń tarqala basladı. Alipbe hám jazıwdıń payda bolıwında monaxlar zárúrli rol oynawǵan. Mısalı, monaxlar Kibi Makibi hám Kukaylar yapon alipbesining tiykarlawshileri esaplanadılar. Dáslepki jazba estelik úlgisi " Áyyemgi jumıslar jılnaması" dep ataladı. Yaponiyada vIII ásirden baslap baslanǵısh, orta hám oraylıq dep atalıwshı mektepler iskerlik kórsete baslaǵan. Dárigershilik ilmining rawajlanǵanlıǵı da dıqqatqa ılayıq. Mısalı, shay bargi hám basqa dárivor ósimliklerden dáriler tayarlanǵan. X ásir baslarına kelip, tábiyattanıwlıqǵa tiyisli dáslepki ensiklopediya baspa etilgen. Onıń avtorı saray dárigeri Fukae Sukexito bolǵan. Dıyxanchilikning rawajlanıwı astronomiya hám meteorologiyaga tiyisli bilimlerge bolǵan mútajlikti asırǵan. Usı waqıtta yapon karta duziwshiligi de payda bolǵan hám rawajlanǵan. Ruwxanıy Gyogu Basasu Yaponiyanıń birinshi kartasın jaratqan. XII - XIII ásirlerde kitap baspa etıwde úlken tabıslarǵa erisilgen. XIv ásirden Kitay noshirlari Yaponiyaǵa kela baslaǵanlar. Bul hádiyse menshikli baspalardıń payda bolıwına xızmet etken. Yaponiyada úsh túrdegi mektep rawajlandi. Bular diniy, dúnyalıq hám áskeriy mektepler edi. 1397-jılda Yaponiya arxitektorchiligining eń kemde-kem ushraytuǵın esteliklerinen biri " Altın pavilon" qurildi. Ol diniy dástúrlerdi orınlaw jayı bolıp xızmet etken. 1483-jılda " Gúmis pavilon" da qurılǵan. Sonıń menen birge, Yaponiyada suwretleytuǵın kórkem óner, muzıka da rawajlanǵan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Arxitektorshılıq, kórkem óner hám muzıka
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orta ásirlerdiń keyingi dáwirinde arxitektorshılıq, kórkem óner hám muzıka kórkem óneriniń rawajlanıwı haqqında maǵlıwmatlar beriw.
Arxitektorshılıq. Orta ásir jámiyetiniń sociallıq-siyasiy basqarıw princpıı hám Islam dini ideologiyası materiallıq turmıstıń bul tarawına da kúshli tásir etdi. Samarqand, Buxara, Urǵanch, Termiz, Ózgen hám Marv sıyaqlı qalalarda bul dáwirde kóplegen saray, meshit, medrese, minar, gór, tim hám karvonsaroylar
qurıldı. Buxara qalasındaǵı Ismoil Samaniy mazarı, Namazgoh meshiti, Minarı Kalon hám de vobkent hám Jarqo'rg'ondagi minarlar hám kóplegen basqa ımaratlar sol dáwir arxitektorchiligining úlgilerinen-bolıp tabıladı. Bul estelikler ayriqsha arxitektorchilikning rawaj tapqanlıgınan dárek beredi.
Bul dáwirde yo'nilgan tas, miytin gerbish hám suwǵa shıdamlı qurılıs qarıwmalaridan hár qıylı suw imaratları : suw bazaları -bántler, kópirler, suw saqlaǵıshlar hám korizlar júzege keliw etiledi. Bunday imaratlar -dıń ólshemleri matematika noqatyi názerinen oǵada puqta islengen. Mısalı, X asirde Nurota dizbelerindegi Pastog' jırası to'silib júzege keliw etilgen Xonbandi atlı suw bazasına 1, 5 mln metr kub suw
tóplanǵan. Bóget granit tamaqtası hám suwǵa shıdamlı qurılıs qarıwmasidan qurılǵan. Bul suw bazasın qurıwda suwdiń vertikal hám gorizontal basım kúshi jáne bul aymaqlarda tez-tez júz bolatuǵın jer silkiniwlerdiń silkinıw kúshlerin de esapqa alǵanlar. Bul, shubhasız, XvII ásir ataqlı fransuz fizigi Blez Paskal tárepinen suwdiń basım kúshi tuwrısında jaratılǵan ashılıwdan derlik 7 ásir burın
movarounnahrlıq injenerlerge málim ekenliginen dárek beredi.
X ásirden baslap qurılısshılıqta shópkeri jaylar keń tarqaladı. Jalǵızınch hám qossinchli ımaratlardıń tagsinchlaridan tartıp ústinleri-yu uzın aǵashları hám bórenelerine shekem taxtalardı biriktiriw usılında qurılıp, sırıqlardıń arası shiyki gerbish yamasa ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialılar menen urib shıǵılǵan. Bul dúzılıw daǵı jaylardı qurıw házirge shekem saqlanıp keledi. Afrosiyob, varaxsha, Buxara hám Poykand qala qarabaxanalarında kovlab ashılǵan turarjoy qaldıqlarınan málim bolıwısha, X-XI ásirlerde de paxsa hám shiyki gerbishten qurılǵan jaylar qala arxitektorchiligida tiykarǵı orındı iyelegen.
Zergerlik, naǵıs oyıwshılıq hám sulıw jazatuǵın adamlıq. IX-XII ásir baslarında arxitektorshılıq menen birge zergerlik hám naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri de talay rawaj tabadı. Jaydıń bosaǵası, esigi hám diywalidıń ayırım bólimleri túrli mazmundagi jazıwlar menen qoplanar edi.
Bul dáwirde sulıw jazatuǵın adamlıq xalıq kórkem óneriniń zárúrli hám keń tarqalǵan tarawlarınan biri edi. Ele kitap basıw jańalıq ashilmaganligi, qo'lyozma kitaplardıń nusqaları tek qolda kóshirilishi tufayli sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem óneri talay rawaj taptı. Túrli usılda sulıw jazıw menen pitilgen sulıw jazatuǵın adamlıq úlgileri arxitekturalıq naǵıslarda da
turmıslıq mazmun hám estetik zawıq beretuǵın bezew retinde isletiledi.
Muzıka kórkem óneri. IX-XIII ásir baslarında muzıka kórkem óneri de oǵada taraqqiy etedi. Bayramlar, toylar, xalıq seyilleri hám basqa dástúrler, shubhasız, nama hám qosıqsız topır edi. Bul dáwirde sazendeler ud, tanbur, qobız, rubob, nay, sırnay, gernay, qosnay hám nızam sıyaqlı oǵada túrme-túr torli, zarbli hám puflab shalınatuǵın asbap ásbaplarınan keń paydalanǵanler. Xalıq namaları tiykarında keyinirek tájik hám ózbek xalıqlarınıń eski kuyi “Shashmaqom” ushın tiykar bolǵan “Rost”, “Xusravoniy”, “Boda”, “Ushshaq”, “Zerafkanda” “Ullı”, “Áskeron”, “Sorto”, “Basta”, “Nama” sıyaqlı jańayangi namalar dóretiwshilik etilgen. Muzıka kórkem óneri poeziya hám de muzıkashunoslik ilmi menen ajıralmas baylanısqan halda taraqqiy etedi.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

*****
Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : XIv ásirdiń ortalarında Movarounnahrda sociallıq-siyasiy jaǵday.
To'garakning maqseti: Oqıwshılardıń XIv ásirdiń ortalarında Movarounnahrda sociallıq-siyasiy jaǵday hám Ámir Temurdıń siyasiy gúres maydanına kirip keliwi haqqında túsiniklerin keńeytiw.
XIv ásirdiń 50-60 -jıllarında Movarounnahr 10 ǵa jaqın ǵárezsiz bekliklerge bolınıp ketken. Ol
jerdegi hákimler ózlerin hákimi tolıq dep daǵaza etediler. Mámleket degi hár bir wálayat bólek hukmdorlikka ajralıp, olar ortasında daw kúsheyip ketedi hám qanlı urıslarǵa aylanadı. Siyasiy bóliniw, óz-ara urıs hám jánjeller ekonomikalıq kriziska sebep bolıp, mámleket xalqın, ásirese, dıyxanlar
xojalıǵın xanavayron etken edi.
Bunıń ústine Arqa Turkiston hám Jetisuvda shólkemlesken Mo'g'uliston xonlari bir neshe márte Movarounnahr ústine júriw etip, onı ádewirdiler. Mine sonday óz-ara ishki urıslar qızigan, mo'g'ullar zulmiga qarsı miynetkesh xalıq háreketleri baslanǵan bir dáwirde mámlekette jańa siyasiy kúsh yetilmoqda edi.
Ámir Temur Kesh wálayatidgi Xoja Aldıńǵı awılı (Yakkaboǵ rayonı ) de 1336 -jıl 9 -aprel kúni tuwılıw tapqan. Onıń tolıq atı Ámir Temur ibn Ámir Tarag'ay ibn Ámir Barqul. Ámir Temurdıń anası Takina xotun Kesh jurtınıń abroylı beka (bek og'o) laridan esaplanǵan. Onıń ákesi Ámir Tarag'ay barlos urıwınıń aqsaqallarınan bolıp, ájdadları Kesh hám Nasaf wálayatında óz múlkine iye bolǵan jáne bul yurtda hákimlik etken.
Ámir Temurdıń jaslıǵı ana jurtı Keshda keshti. Jeti jasqa to'lgach, ákesi onı oqıwǵa beredi. Shayıq Shamsiddin Gúlal Temurbekning piri bolǵan Onıń átirapına balalıqtaǵı dosları hám mekteplesleri toplanıwıb, birgelikte shınıǵıw eter, jarıslarda qatnasıwar, az-azdan sortkar bolıwıb, áskeriy gruppaǵa birlesip barıwardi.
XIv ásirdiń 50-jılları aqırında Movarounnahrda ámirlerdiń óz-ara gúresi kúsheyip, mámlekette siyasiy parokan- delik pátine shıǵadı. Mo'g'uliston xonlari Movarounnahr daǵı salmaqli siyasiy jaǵdaydan paydalanıp, bul úlkede óz hákimiyattı ornatıwǵa háreket etediler. Tug'luq Temur 1360 -1361-jıllarda Movarounnahrǵa birin-ketin eki ret bastırıp kiredi. Movarounnahr beklari birlesa almay xalqni óz holiga tastap ketediler. Ámir Temurdıń ámekisi-Kesh wálayatınıń húkimdarı Ámir Hoji Barlos Xurasan tárepke qochadi. 24 jaslı Ámir Temur bolsa basqasha jol tutadı.
Temur óz múlkin mo'g'ullar hújiminen qorǵaw ushın kóp oylap, Tug'luq Temurdıń huzuriga barıwǵa qatań ahd etdi. Nátiyjede ol Tug'luq Temurdıń jarlıǵı menen Kesh wálayatınıń dorug'asi (hákimi) etip tayınlanadı.
Tug'luq Temur balası Ilyosxo'jani Movarounnahrdıń húkimdarı etip tayınlap, Mo'g'ulistonga qaytıp ketedi. Ilyosxo'ja menen Ámir Temurdıń mawasası tuwrı kelmeydi. Usınıń sebepinen ol Movarounnahrdıń abıraylı ámirlerinen biri, Balx hákimi Husayn menen birlespe tuzib, mo'g'ullarga qarsı gúres júrgizedi. 1363-jılda Amudaryanıń shep jaǵaında, Qundız qalası janında ulıwma dushpan ústinen jeńis qazanadılar. Keyingi eki jıl dawamında birlespeshiler Ilyosxo'ja basshı jeta lashkarlari menen bir neshe ret urıs etediler. Aqır-aqıbetde 1364-jıl aqırında olar mo'g'ullarni Movarounnahrdan quwıp shıǵaradılar.
Ilyosxo'ja hesh qanday qarsılıqqa uchramay, Xo'jand hám Jizzaq qalaların iyelep, Samarqand ústine yuradi. Samarqandda qurallı ásker bolmasada, xalıq qala qorǵawın óz qolına aladı. Uzaq dawam etken mo'g'ullar húkimranlıǵına qarsı kóterilgen bul xalıq háreketi tariyxda Sarbadorlar háreketi atı menen maba tabadı. Sarbadorlar háreketi XIv ásirdiń 60 -jıllarında Movarounnahrda mo'g'ul xonlarining hújimi munasábeti menen payda boldı. Samarqand sarbadorlariga medrese oqıtıwshısı Mavlonzoda Samarqandiy, ónerment Abu Bakr Kalaviy hám qala máhellelerinen birewiniń aqsaqalı, sheber mergen Xurdaki Buxoriylar basshılıq etediler. Sarbadorlar mo'g'ullarga Samarqand qalasında qaqsatqısh zarba berediler. Bunıń ústine olardıń atları arasında oba keseli tarqap, atlar qirila basladı. Sharasız qalǵan Ilyosxo'ja aldın Samarqandni, keyininen bolsa pútkil Movarounnahrdı tastap shıǵıp ketiwge májbúr boladı. Sarbadorlar hámeldarlar buyım-múlkin bir bólegin mal-múlkin tartıp alıw etip jarlılarǵa bóliwlab bergenler. Bul bolsa hukmdor klasslardıń keskin narazılıǵına sebep bolǵan.
Sarbadorlar basshılıǵındaǵı Samarqandlıqlardıń mo'g'ullar xoni Ilyosxo'ja ústinen jeńisi hám qala daǵı biyqararlıq tuwrısındaǵı xabar Ámir Temur menen Ámir Husaynga da barıp jetedi. 1366 -jıldıń báhárinde olar Samarqandga jol aladılar hám qala qasındaǵı Konigil jeryiga kelip túsediler. Beklar sarbadorlarning jetekshileri menen kelisiw júrgizediler. Ushırasıwdıń birinshi kúninde olarǵa ızzep-ikrom kórsetildi. Lekin ertesi kúni Abu Bakr Kalaviy menen Xurdakiy Buxoriylar Ámir Husayn buyrıǵına kóre dorga tartıladılar. Bunnan kesh xabar tapqan Ámir Temur Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerzodaning ómirin Ámir Husayndan sorap aladı jáne onı ólimnen qutqarib qaladı. Nátiyjede sarbadorlar basshısız qaldırilib, háreket bostiriladi. Movarounnahrda Ámir Husaynning húkimranlıǵı ornatıladı. Biraq kóp waqıt ótpey Husayn menen Ámir Temur ortasında munasábet keskinlesip, ashıqtan ashıq konfliktke aylanadı. 1366 -1370-jıllar dawamında olar ortasında bir neshe márte óz-ara dúgilisisler de boladı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Orta ásirlerde Kareya
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orta ásirlerde Kareya haqqında sıpatlama beriw.
”Tańǵı gózzallıq” mámleketi. Choson (koreyschadan”Tańǵı gózzallıq”) mámleketi dáslepki áyyemgi koreys mámleketi bolıp tabıladı. Usı mámlekettiń tiykarlawshisi tań qalǵanday Tangun esaplanadı. Tangun Pxenyanda mil. avv. 2333-jılda Choson patshalıǵına tiykar saladı jáne bul korollıǵılıq mil. Avv. II asrgacha húkim suradi. Koreyslar Tangun dáwirin koreys xalqiniń tashkil tabıw dáwiri dep esaplasadı.
Óz-ara gúresler v Kitaylıqlar menen bolǵan sawashlar mil. avv. I asirde Áyyemgi Chosonni úsh korollıǵılıqqa - Pekche, Silla hám Koguryoga bolınıp ketiwine alıp keldi.
Úsh korollıǵılıq dáwiri. Koguryo mámleketiniing shólkemlesken dáwiri haqqında tariyxchi ilimpazlar birden-bir pikirge kela alıwmaǵan. Lekin ol Iv-v ásirlerde Kareya yarım atawınıń arqa bólegi, qońsılas Lyaodun yarım atawın iyelegen iri mámleket bolǵan. Koguryo patshalıǵınıń áskeri óziniń jawıngerligi menen ajralıp turǵan. Olar birin-ketin qońsılas aymaqlardı jawlap alıw etedi. Eramizǵa shekemiy 313-jılda Koguryo Kitaylardı putkinley óz aymaǵınan jıljıtıp shıǵaradı hám hár tárepten rawajlanǵan qúdiretli mámleketke aylanadı. Bul dáwirde dıyxanshılıq, metall quyılıw hám oǵan qayta islew, toqımashılıq, ónermentshilik, sawda-satıq rawajlanǵan. Keyinirek Koguryo ornına Parxe mámleketine tiykar solinadi. Parxe patshalıǵı IX ásirdiń birinshi yarımında óziniń qudıret shıńina erisedi. Korollıǵılıq Yaponiya menen elshilik baylanısların ornatadı. X asirde kóshpelinchi kidanlar zarbasidan keyin mámleket bóleklenip ketedi. Kareya yarımatawınıń qubla bóleginde III-Iv ásirlerde Pekche mámleketi payda boladı. Pekche patshalıǵı Iv asirde oraylasqan mámleketke aylanadı. Dáslepki Budda suwretleri Yaponiyaǵa áyne Pekche patshalıǵı dáwirinen jetip baradı. Orta ásirlerde pekchelik táwip, ónerment hám ilimpazlar házirgi Yaponiyanıń social hám materiallıq turmısı tiykarları qáliplesiwine úlken tásir kórsetken. Hátte, pekchelik alım van Ín Yaponiya taxt miyrasxorı bolǵan shahzodaga ustazlıq etken. Pekche úrim-putaǵı hukmdorlari arqalı Kareyaǵa Kitay jazıwları hám iyerogliflari hám de buddizm kirip keledi.
Silla patshalıǵı Kareya yarımatawınıń qublası -shıǵısında jaylasqan. Daslep Úsh korollıǵılıq ishinde Silla patshalıǵı eń zaifi hám kem taraqqiy etkeni edi. 668-jılda Silla patshalıǵı Kitay daǵı Tán úrim-putaǵı menen birlespe tuzib, Kareya yarımatawın óz hákimiyat astında birlestirdi hám Kareya taǵı birden-bir mámleketke aylandı. Mámlekettiń birlesuvi Kareyada jer egaligi munasábetleriniń úzil-kesil qáliplesiwinde úlken áhmiyetke iye boladı. Óz-ara urıslarǵa shek qoyılıwı, qońsılas mámleketlikler menen tınıshlıqtıń ornatılıwı mámlekette islep shıǵarıw kúshleri rawajlanıwına úlken jol ashadı. vIII ásir ortalarında Sillaning altın dáwiri baslandı. Bul dáwirde óz rawajlanıwı hám qudıretiniing shıńina erisedi. Bilimlendiriw gullep jasnaydı, dáslepki bar milliy koreys universitetine tiykar salınıp, ol jaǵdayda eski Kitay ádebiyatı uyretilgen. Budda sıyınıwxonasi esaplanǵan Pulguksa qurıladı.
Koryo patshalıǵı. Lashkarboshi van Gon tárepinen Koryo úrim-putaǵı (918-1392) ga tiykar salınǵan. Bul mámleket paytaxtı Sonak qalası (házirgi Arqa Kareya daǵı Keson) bolǵan. Kareya atı Koryo atınan kelip shıqqan. van Gon óz aldına Koguryo patshalıǵınıń arqa-shıǵısiy Kitayda joǵatǵan aymaqların qaytarıp alıw wazıypasın qóyadı. Biraq bul wazıypa ámelge asırilmay qaladı. Keyingi jıllarda Koryo patshalıǵı óz-ara gúreslerden zaiflashib qaladı. Bunnan paydalanǵan mo'g'ullar 1231-jılda Koryo patshalıǵın basıp aladı hám 1368-jılǵa shekem óz qol astında tutıp turadı.
Choson patshalıǵı. Koryo patshalıǵı Kitay istilochilarini mámleket aymaǵınan haydab shıǵargach, Koryo áskeriy sarkardalaridan biri Li San Ge 1392-jılda sońǵı Koryo húkimdarın taxtdan shetletip, jańa Li úrim-putaǵı (1392-1910 ) ga tiykar saladı. Onıń dáwirinde mámleket taǵı Choson atınıń aladı. Mámleket paytaxtı Kegyondan Xanson (házirgi Seul) ga kóshiriledi. Choson patshalıǵı Xv ásir ortalarında ekonomikalıq hám materiallıq tárepten ósedi.
Sechjon Ullı dáwirinde (1418-1450) koreys mádeniyatı hám kórkem óneri gullep jasnaydı. Patsha Sechjon mámlekettiń oyshıl hám intalı húkimdarı bolǵan. Onıń basqarıwı dáwirinde bilimlendiriw, ilim hám awıl xojalıǵında úlken muvoffaqiyatlarga eriwiladi. Ol salıq sistemasında reforma ótkeredi, mámleket basqarıwdı rawajlanıwlashtirib baradı. Patsha Sechjon qatnasıwında jańa kalendar dúziledi, jawındı aldınan biletuǵın ásbap, samal tezligi hám baǵdarın anıqlaytuǵın ásbap, quyash hám suw saatları, juldızlar kartası jaratıladı. Sechjon Ullı baslıqlıǵında patsha akademiyası ilimpazları koreys álippesin jaratadı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Ámir Temur - oraylasqan mámleket tiykarlawshisi
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ámir Temurdıń oraylasqan mámleket dúziw degi iskerligi haqqında sıpatlama beriw.
XIv ásirdiń 60 -jıllarında Movarounnahrda húkim súrgen salmaqli siyasiy hám ekonomikalıq jaǵday mámleketti birlestirib, kúshli bir mámleket shólkemlestiriwdi talap qılıp atır edi. Ámir Temur óz zamaniniń bunday talabın basqa ámirlerge salıstırǵanda jaqsılaw tushunardi. Sol sebepli de ol oraylasqan mámleket dúziwge kirdiler. Bunday maqsetti ámelge asırıwda ol aqsaqallar, áskerler, sawdagerler hám qala ónermentleri siyasiy gruppalarına súyenedi. Ámir Temur bul úlken maqsetin ámelge asıriw jumısın áwele ishki dushpanlarına qarsı gúresten baslaydı 1370-jıldıń báhárinde Ámir Temur pútkil áskerleri menen kúshli raxip - Balx húkimdarı Ámir Husaynga qarsı jolǵa shıǵadı. Ásker Termiz qasındaǵı Biyo awılına jetkeninde onıń huzuriga belgili ulamalardan Sayyid Bereket sapar buyu- radi. Sayyid Bereket Ámir Temur iskerligin qollap -quwatlap, oǵan Joqarı húkimet ramzi tabl menen tuwbayroq sıylıq etip, onıń ullı kelesheginen boljaw etedi. Bul waqıya, shubhasız, siyasiy áhmiyetke iye edi. Sebebi ol saltanatlik ramzi edi. Ámir Temur áskeri tap Balxga jetip bargunicha, jol ústinde oǵan jańa-jańa kúshler kelip qosıladı. Bul waqıtqa kelip Ámir Husaynning kópshilik ámirleri onı tark etediler. Jangda Ámir Husayn áskerleri jeńiledi, eki kúnlik qamaldan keyin, 1370- jıldıń 10 -aprelida Balx qalası Ámir Temurǵa taslim boladı. Ámir Husayn qatl etiledi.
1370-jıldıń 11-aprelida Shaǵatay ulusining bek hám ámirleri, wálayat hám rayonlardıń dorug'alari, Ámir Temurdıń qurallas dosları, sonıń menen birge, Ámir Temurdıń piri Sayyid Bereket qatnasıwında qurultoy ótkeriledi. Qurultoyda Ámir Temurdıń hukmdorligi rásmiy tán alınıp, ol Movarounnahrdıń amiri dep daǵaza etiledi.
Ámir Temur mámleketti siyasiy hám ekonomikalıq tárepten bekkemlewge kirisiwedi. Ol 1370-jıl iyul ayında Samarqandda qurultoy shaqırdı. Qurultoyda Shibirg'on hákimi ámir Tiri Bulaqtıń kózinen basqa Movarounnahrdıń barlıq ámirleri hám qáwim basshıları toplandilar. Eki dárya aralıǵinda jasawshı turk-mo'g'ul qáwim basshıları, barlıq ámirler Ámir Temur hákimiyattı tán aldılar. Samarqand mámleket paytaxtı dep daǵaza etildi. Samarqandda bekkem diywallar, qorǵanlar hám de saraylar júzege keliw etiledi. Ámir Temur mámlekette nızam hám tártip jumısların ámeldegi etedi. Arnawlı ásker tuzib, oǵan úlken im- tiyozlar beredi.
Ámir Temur arqa aymaqlardı mo'g'ullar tásirinen azat etiw ushın Arqa Turkiston tárep bir neshe ret etip, Mo'g'uliston xonlariga zarba berip, Ferǵana oypatlıqsı aymaqların, O'tror, Tegis (Turkiston) hám Sayramni óz ıqtıyarına aldı. Hisor, Badaxshon, Qundız sıyaqlı wálayat ámirleri de Ámir Temur hákimiyattı tán alıp, oǵan boysındılar. 1381-jılda Hirot, Seiston, Mozandaron iyelendi. Sonnan keyin Saraxs, Lágen, Qawsırmaiya, Kók shópvor qalaları jangsiz Ámir Temurǵa boysındı jáne onıń ıqtıyarına ótti. Nátiyjede pútkil Movarounnahr hám Xurasan birlestirildi.
Ámir Temur saltanati menen Altın Orda xonligi aralıǵinda bul dáwir kelip ǵárezsiz bolıp alǵan Xorezm mámleketi qarar tapqan edi. XIv ásirdiń 60 -jılları aqırında Altın Ordada júz bergen qozǵalańlar waqtında Qońırat sofiylari Arqa Xorezmde jańa úrim-putaqtıń ǵárezsiz húkimranlıǵın tiklab aladılar. Keyininen Kat hám Xiva qalaların iyelep, Arqa Xorezm menen Qubla Xorezm jerlerin birlestiradilar. Ámir Temur bolsa pútkil Xorezmdi Shaǵatay ulusining ajıralmaytuǵın bólegi dep esaplar edi. Sol sebepli ol Xorezmdi óz mámleketine qosıp alıw siyasatın tutdi.
Ámir Temur 1372-jıldan baslap Xorezmge bes ret áskeriy júriw etdi, Xorezm 1388-jılda úzil-kesil boysındirildi.
Sonday etip, Ámir Temur Movarounnahr, Xurasan hám Xorezmdi birlestirib, iri oraylasqan mámleket tuzdi. Bul úlken aymaqta jasawshı xalıqlardıń birlesuvi olar táǵdirinde unamlı áhmiyetke iye boldı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Ámir Temur saltanatida mámleket basqarıwı hám áskeriy sistema.
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ámir Temur saltanatida mámleket basqarıwı hám ásker dúzilisi, jangga kirisiw usılı hám”Temur áneydeyleri” haqqında sıpatlama beriw.

Sahıpqıran Ámir Temur óz dáwiriniń talap -mútajliklerinen kelip shıǵıp mámleket basqarıwdı rawajlanıwlashtirdi, oǵan jańasha ruxlanıw hám mazmun berdi. Mámlekettiń strukturalıq dúzilisi áskeriy-siyasiy tártiplerge tiykarlanǵan bolsa -de, jámiyet rawajlanıwı, barlıq social klasslardıń máplerin támiyinlew názerde tutılǵan edi.
Ámir Temur saltanatida mámleket basqarıwı eki mekemeden: dárgay hám ministrlik (toplam ) den ibarat bolǵan. Dárgaynı Joqarı hukmdorning ózi basqargan. Ijroiya húkimet - toplamdı toplambegi (bas ministr) basqargan. Toplamda áskeriy ministr, múlkshilik hám salıq jumısları ministri, finans ministri iskerlik júrgizgen. Bulardan tısqarı shegaralar hám baǵınıqlı mámleketlerdiń basqarıwı menen shuǵıllanatuǵın taǵı úsh ministr bolıp, olar toplambegiga esabat berip turǵan.
Ámir Temur úlken saltanat ıqtıyarındaǵı úlkelikti uwılları, aqlıqları hám xızmet kórsetken ámirlerge suyurg'ol formasında sawǵa etip, olar arqalı basqardı. Movarounnahrdan tısqarı óz ıqtıyarındaǵı barlıq wálayat hám mámleketlerdi Ámir Temur óliminen azmaz aldın ul hám aqlıqları arasında bunday bóliwleydi: Azerbaydjan, Batıs Iran, Irak, Armeniya, Gruzinstonni - Mırza Umar ibn Mironshohga, Forsni - Pirmuhammad ibn Umar Shayıqǵa, Xurasan, Mozandaron, Ray hám Seistonni - Shohrux Mırzaǵa, Sultan Mahmud Gáziynexanalıq múlkin Kobul hám Qandahordan Arqa Indiyaǵa shekem Sind dáryası háwizi menen birge - Pirmuhammad Jáhángirge, Tashkent, Sayram, O'tror hám Ashparadan tap Kitay shegarasıǵa shekem - Ullıbekka, Ferǵana, Tarozdan tap Xo'tangacha, yaǵnıy Arqa Turkistonning qublası batısın - Ibrohim Sultanǵa berdi.
Ámir Temur mámleket ǵárezsizligi hám qáwipsizlik jolındaǵı ishki hám sırtqı siyasatında tiykarlanıp áskerge súyenar edi. Sol sebepli de ol ásker basshıların tańlaw hám olardı tárbiyalaw, áskeriy bólimler hám olardıń jaylasıw tártibi, sortkar hám sarbazlardıń qurallanıwı hám de ishki ıntızam máselelerine asa úlken áhmiyet be rardi.

Ámir Temur áskeri on danalıq askariy birikpeler tiykarında dúzilgen áskeriy bólimlerden ibarat edi. Lashkar rayon - on mıńlıq, mıńa - mıńlıq, qosun - júzlıq hám ayl - onlıq birikpe- lariga bólingen. Ámir Temur on mıńlıq askarni basqarıw ushın rayon aǵası, mıńlıq bólindiler ushın mirihazora, júzlıqlar ushın qosunboshi hám onlıqlar ushın bolsa aylboshi sıyaqlı áskeriy hámellerdi shólkemlestiriw etedi. Olardıń aqsha -huqıqları aylıq is haqısınıń dárejesine uyqas túrde belgilep beriledi. Sawashlarda batırlıq kórsetip, utqan ámir ushın sawǵalar da belgilep qoyılǵan. Qandayda áskerdi jeńgen, qandayda bir mámleket yamasa wálayattı jawlap alıw etken ámir batırlıq mártebesi, mámleket keńeslerine biymálel kiriw ruxsatı hám de qandayda shegaranıń noibligi menen siylangan.

Askariy bólimlerdi wálayatlardan toplaw menen tavochi hámelindegi hámeldarlar shuǵıllanar edi. Áskeriy júriw waqtında aldında xabar - chilar, olar arasından jasawıl bólindi, odan keyinde mańlay - avangard bólim barar edi. Mańlay menen áskerdiń tiykarǵı bólimleri aralıǵinda bolsa komandirdiń rezidenciyası jáne onıń qaptal -átirapında rezerv (rezerv) bólimler jaylaw - gan bolıp, ol «izofa» dep júrgizilgen.
Ámir Temur áskeriniń tiykarǵı jawınger bólimleri oray, oń - burong'or hám shep - juvong'or qanatlarınan ibarat bolǵan. Hár bir qanattıń aldında birden qosımsha qaraqshı mańlay - avangardi, qaptal tárepinde bolsa birden qaraqshı askariy qosılmalar - qanbullar bo'lar edi. Nátiyjede ásker jeti bólim - qoldan ibarat edi. Húrmetiddin Ali Yazdiy áskerdi jeti qolǵa - bólekke bolıp jaylastırıw rejimin birinshi bolıp Ámir Temur engizgen dep jazadı. Bul qol sawashlarda ózbetinshe háreket etip, tek ásker komandirine boysınǵan. Ámir Temur urıs qılıwdıń jańa áskeriy usılların qollaǵan.
Ámir Temur turmıslıq dáwiridayoq onıń áskeriy kórkem óneri hám mámleket basqarıw usılına arnalǵan arnawlı dóretpe jaratılıp, ol «Temur áneydeyleri» atı astında maba tabadı. Ol jaǵdayda mámleketti basqarıwda kimlerge tayanish, taj-ol taxt iyeleri iskerliginiń tártibi - tutumi hám wazıypaları, ministr hám ásker basshıların belgilew tártipleri belgilep berilgen. Ámir Temurdıń «... mámleketlik jumıslarınıń toǵız úlesin keńes, ilaj hám keńes, qalǵan bir úlesin semser menen ámelge asırdım», «Kúsh - ádalatdadur» degen sózleri onıń mámleketti aqıl -ziyreklik hám ádalat menen basqarganligidan gu- vohlik beredi.
Sonday etip, Sahıpqıran Ámir Temur mámleketti basqarıw hám áskeriy tarawda ayriqsha usıl jaratıp, sol tiykarda júzege keliw etken mámleketi menen dúnyanı lol qaldırdı.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Indiya
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa XI-Xv ásirlerde Indiyada sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy jaǵday haqqında sıpatlama beriw.
Dehli sultanlıǵınıń tashkil tabıwı. XI asirde Arqa Indiya Gáziynexanaviylar mámleketine boysındirilgan. Nátiyjede Arqa Indiya Gáziynexanaviylar mámleketiniń bir wálayatına aynalǵan. 1206 -jılda Gáziynexanaviylar noibi Polisiddin Oybek Arqa Indiyanı ǵárezsiz dep járiyalaǵan. Bul jańa mámleket Dehli sultanlıǵı dep atalǵan. Dehli qalası sultanlıq paytaxtı etip belgilengen. XIII ásir aqırı - XIv ásir baslarında Dehli sultanlıǵı jáne de keńeygen. Bul úlken mámleket wálayatlarǵa bolıp basqarilgan.
Sultanlikdagi socialliq ómir. Dehli sultanlıǵında da barlıq jerler mámlekettiń múlki esaplanǵan. Jerlerdiń málim bólegin sultan iqto' retinde sawǵa etken. Iqto' jerler musulman zodagonlariga áskeriy xızmetlerin ushın berilgen. Iqto'dor baylıǵınıń tiykarǵı bólegin iqto' jerlerinde jasawshı xalıqtan alınatuǵın salıq shólkemlesken. Sonıń menen birge, qalısa jerler de bolıp, ol sultanǵa qarawlı bolǵan. Odan jıynalǵan salıq sultanlıq ǵáziynesine túsken. Usı waqıtta jergilikli knyazliklar saqlanıp qalınǵan. Rojalar olardı ámelde ǵárezsiz mekeme etkenler. Olardıń Dehli sultanlıǵına qaramligi belgilengen salıqtı tolıqb turıwdan ibarat bolǵan. Orta hám mayda hind jer iyeleri ózleriniń miyraslar jerlerinde, sonıń menen birge, áskeriy xızmetlerin ornına hukmdordan sawǵa retinde alǵan jerlerinde xojalıq jumısların júrgizgenler. Hár eki diniy shólkem (islam hám hinduiylik) úlken-úlken jerlerge iyelik etken. Bulmanlar -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleri dep atalǵan. Bunnan tısqarı, Indiyada jámáátshi dıyxan xojalıǵına qarawlı jerler de ámeldegi bolǵan.
Sultanlıqtıń zaiflashuvi. Bir tárepden, wálayatlar oraylıq húkimetke boysınmaslikka intilar edi. Ekinshi tárepden, sultan ǵárezsizlikke umtılıp atırǵan vassal hind rojalariga qarsı turaqlı urıs aparıwǵa májbúrli. Bul urıslar jámáátshi dıyxanlardan alınatuǵın salıqlardıń jáne de asırılıwına alıp kelgen. Ónimdiń 1/4 bólegi kóleminde salıq tólegen jámáátshi dıyxanlar keleside 1/2 bólegi kóleminde tólewge májbúr etilgen. Bul sultanlikdagi ishki jaǵdaynı jáne de keskinlestirgen. XIv ásirdiń 30 - jıllarına kelip, xalıq hátte 1/4 kólem degi salıqtı da tóliy almay qalǵan. Turaqlı jeti jıl dawam etken qurǵaqlıq ekonomikanı pútkilley xanavayron etken. Mámlekette asharshılıq júz bergen. Xalıq jabılasına qirila baslaǵan. Bul da jetpegen sıyaqlı, sultan
Muhammad Tug'luq puqta oylamay ótkergen eki reforma mámleketti apat yoqasiga keltirip qoyǵan. Olardan biri mámleket paytaxtınıń Dehlidan Mámleketobodga kóshirilganligi bolsa, ekinshisi mıs pulning engiziliwi edi. Mıs pul demde qadrsizlangan. Sonday etip, to'xtovsiz dawam etken óz-ara urıslar hám mámleket ekonomikasınıń izdan shıǵıwı Dehli sultanlıǵınıń krizisqa júz tutıwına alıp kelgen. Aqır-áqıbette Dehli sultanı óz qolında qalǵan azǵantay aymaqtı da qorǵawǵa ılayıq bolmay qalǵan. Sultan hákimiyattiń zaiflashuvi unamsız aqıbetlerge alıp kelgen. Endi Indiya shetten bolatuǵın hújimlerdi qaytarıwǵa ázzi edi.
Dehli sultanlıǵınıń keyingi táǵdiri. Áne sonday bir dáwirde 1398-jılda Ámir Temurdıń Indiyaǵa júriwi baslanǵan. Tájiriybeli sarkarda Ámir Temur hesh bir qarsılıqsız Dehlini iyeledi, sultanlıq baǵınıqlı etildi. Ámir Temurdıń aldında Osmanlı túrkler imperiyasiga qarsı gúres wazıypası turǵanlıǵı ushın ol tez arada Samarqandga qayttı. Sonday bir dáwirde Dehli sultanlıǵı taǵı aldınǵı qudıretin qayta tiklewi múmkin sıyaqlı edi. Biraq óz-ara ishki urıslar buǵan múmkinshilik bermegen. Mámlekette bóliniw barǵan sayın kúshaya barǵan. Dehli sultanı Ullı sultan esaplansa -de, ámelde ápiwayı bir mámleket húkimdarına aylanıp qalǵan. Óz-ara urıslar nátiyjesinde sultanlikda húkimet sayyidlar úrim-putaǵı qolına ótken (1414 - 1451). Biraq bul úrim-putaq húkimet tepasida uzaq tura almaǵan. 1451- jıldan hákimiyattı afg'onlar qáwimi baslıǵı Bahul Lodi basqara baslaǵan. Jańa úrim-putaq tap Zahiriddin Muharnmad Boburning Indiyanı iyeleguniga shekem (1526 -jıl ) húkimranlıq etken.
Evropalıqlardıń kirip kela baslawı. Xv ásir aqırlarınan baslap qubla-batıs Indiyaǵa evropalıqlardıń kirip keliwi baslanǵan. 1498-jılda Portugaliyalıq sayaxatshı vasko de Gama eskadrasi Kalikut qalasına kelip túsken. Portugallar qısqa múddet ishinde Indiyanıń batıs hám qubla arqalında bir qansha jaylardı iyelegenler. Olar tez arada Hind okeanı, Parsı qo'ltig'i hám Qızıl teńizde húkimran bolıp alıp, teńiz qaraqshılıǵı menen shuǵıllanganlar. Keyingi ásirlerde gollandlar hám inglizlar da kirip kela baslaǵanlar. Nátiyjede Indiyanıń basqıshpa-basqısh evropalıqlar tásirine túsiw procesi baslanǵan.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Ámir Temurdıń sırtqı siyasatı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ámir Temur alıp barǵan sırtqı siyasatı, sırt eller hukmdorlari menen jazıwmalari, sawda-satıq baylanısları haqqında sıpatlama beriw.
Sırtqı siyasat. Ámir Temur mámleketi menen vizantiya, Turkiya, Indiya, Ispaniya, Fransiya, Angliya, Altın Orda, Mo'guliston, Kitay sıyaqlı mámleketlikler ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq baylanıslar ornatdılar. Ámir Temur mámleketiniń sırtqı siyasatı óz aldına mámleket qawipsizligin támiyinlew; qońsılas mámleketlerde óz tásirin bekkemlew; Turkiya, Indiya, Kitay, venetsiya, Ispaniya, Fransiya hám Angliya menen ekonomikalıq, elshilik, materiallıq baylanıslardı ornatıw hám rawajlandırıw sıyaqlı wazıypalardı qoyǵan.
XIv ásir aqırlarında payda bolǵan arnawlı bir xalıq aralıq jaǵday sebepli Ámir Temur mámleketi, Turkiya, Egipet hám Altın Orda eń qúdiretli mámleketlikler retinde siyasiy maydanǵa shıqtı. Bul dáwirde Ámir Temurǵa Mo'g'uliston, Altın Orda hám Egipet menen birlespe degi Usmoniylar Turkiyası keri turardılar.
Mo'g'uliston menen munasábetler. Ámir Temur 1371-1390 -jıllarda alıp barǵan jeti áskeriy júriwden keyin Mo'g'ulistonda tınıshlıq ornatıw jáne onı óziniń tásir sheńberine kiritip alıwǵa eristi.
Egipet menen baylanıslar. Ámir Temur menen Egipet sultanı Barquq ortasındaǵı rásmiy baylanıslar 1385-jıldan baslanǵan edi. 1386 -1405-jıllar dawamında Ámir Temur hám Egipet sultanları, sonıń menen birge olardıń Siriya daǵı járdemshileri ortasında shama menen 25 ret xat hám elshiler almasıwı boldı. Biraq Sultan Barquq Ámir Temur jo'natgan elshilerdi qatl etip, usınıslardı biykarlaw etedi. Keyinirek Ámir Temur Sultan Boyazid ústinen jeńis qazangach, Egipet óz tıńlaǵıshlıǵın bildiriw etedi.
Altın Orda menen munasábetler. Ámir Temur járdeminde Toqtamıw Altın Orda taxtiga kelgen bolsa -de, onıń Movarounnahrǵa talawshılıq júriwleri háwij aldı. Bunnan tısqarı, Toqtamishxon Egipet, Irak hám Turkiya menen áskeriy birlespe tuzib, Ámir Temurǵa zarba bermekshi boldı. 1384-jılda Toqtamıw -xonning elshisi Egipet sultanı Barquq menen ushırasıwda Ámir Temurdı joq etiw usınısın kiritedi. 1395-jılda Toqtamishxonga, 1402-jılda Jıldırım Boyazidga qaqsatqısh zarbalar berdi.
Kitay hám Indiya menen munasábetler. Shıǵıstıń eń úlken mámleketlerinen Kitay menen munasábetler Ámir Temur dáwirinde bir shekem saldamlılasıp qalǵan edi. Buǵan Kitay hukmdorlarining ullı mámleketshilik siyasatı sebep bolǵan edi. Klavixoning maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 1404-jılda Samarqandga kelgen Kitay imperatorining elshilerin basqa mámleket elshilerinen joqarıǵa o'tqazib qoyılǵan eken. Xalıq aralıq siyasiy jaǵday. Sahıpqıran Ámir Temur jáhán siyasiy turmısına da tásir kórsetdi. Sultan Boyazidning Bolqon yarımatawı mámleketlerine salıstırǵanda qısıwı kúsheyip, pútkil Evropaǵa qáwip salıp atırǵan edi. Sonday etip, XIv ásir aqırı hám Xv ásir baslarında sultan Boyazidga zarba beriw ushın qolay siyasiy jaǵday payda boladı. Bul jaǵdaydan Ámir Temur ustalıq menen paydalanadı.
Elshilik baylanısları. Ámir Temur 1402-jıl jazında Fransiya hám Angliyaǵa arnawlı elshiler arqalı Karl vI hám Genrix Iv atlarına xatlar jibeydi. Elshiler Parijǵa 1403-jıl may ayında jetip baradılar. Elshiler eki mámlekettiń sawdagerleri ushın erkin sawda munasábetleri alıp barılıwın támiyinlew hám eger patsha hám de gersoglar razı bolsalar, bul erkin sawdanı tiyisli pitim yamasa shártnama menen bekkemlewdi usınıs etedi. Fransiya patshası Karl vI 1403-jıl 15-iyunda Ámir Temurǵa jibegen juwap xatınan málim bolıwısha, Ámir Temur usınısları Fransiya tárepinen qanaatlanıwshılıq menen qabıl etilgen. Genrix III 1403-jılda Ámir Temur huzuriga elshi etip jiberedi. Genrix III 1403-jılda Ámir Temur huziriga ekinshi márte arnawlı elshilerdi jiberedi. Oǵan Klavixo basshı etip tayınlanadı. Klavixo basshı Ispaniya elshileri 1404-jıldıń sentyabrnoyabr aylarında Samarqandda boladılar. Ámir Temurdıń Kitay tárepke júriwi munasábeti menen basqa kóplegen mámleketlerdiń elshileri sıyaqlı Ispaniya elshileri de 1404-jıldıń 21-noyabrinde Samarqanddan jo'natib jiberiledi. Klavixo Ispaniyaǵa 1406 -jıldıń mart ayında qaytıp baradı. Klavixoning sapar tásirleniwleri “Ullı Temur tariyxı”, “Temur rezidenciyai” hám “Samarqandga sayaxat kúndeligi” atları astında ispan tilinde bir neshe márte baspa etiledi.
Sırtqı sawda. Ámir Temur óz mámleketi paytaxtı Samarqand átirapında qáddi kótergen bir qansha jańa awıllardı Shıǵıstıń ataqlı qalaları Qapırıqishq (Damashq), Egipet (Qohira), Bag'dod, Sultanıya hám Sheroz atları menen atadi. Sebebi Samarqand úlkenligi, gózzallıǵı hám de aylanasınıń obod
etilgenligi tárepinen dúnyadaǵı eń iri qalalardan da ústinlew turmog'i kerek edi. Sırtqı sawdada da Samarqand úlken orın tutqan. Samarqandga túrli mámleketlerden, atap aytqanda, Xurasannan metalllar,
Hind hám Sinddan yaqut, almaz, Kitaydan atlas, shay, mushk hám basqa buyımlar, ózge mámleketlerden altın hám gúmis alıp kelinardi. Klavixo Kitay paytaxtı Xonbaliqdan 800 túyelik sawda karvoni kelgenin óz kúndeliginde belgilegen. Bul dáwirde Ámir Temur jáne onıń jergilikli járdemshileri Kitay hám Indiyadan
Orta Aziya arqalı Jaqın Shıǵıs hám Evropa mámleketlerine baratuǵın xalıq aralıq sawda jolı - Ullı Jipek jolında sawda karvonlari reysi qawipsizligin támiyinlew boyınsha zárúrli ilajlar kórgenler. Shıǵıs menen Batıs ortasında sawda-satıq hám elshilik baylanısları kengaydi. Bul bolsa Ámir Temur mámleketiniń sırtqı ekonomikalıq hám elshilik baylanıslarınıń turaqlılıǵınǵa alıp keldi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Ámir Temurdıń jáhán tariyxında tutqan ornı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ámir Temurdıń jáhán tariyxında tutqan ornı, ol haqqında tariziy, kórkem ásirlerdiń jazılıwı, dúnya jámiyetshiliginiń tán alıwı haqqında sıpatlama beriw.
Ámir Temurdıń watanımız hám jáhán tariyxında tutqan ornı. Ámir Temur 35 jıl dawamında mámleketti basqardı. Indiya hám Kitaydan Qara teńizge shekem, Aral teńizinen Parsı qo'ltig'iga shekem bolǵan oǵada úlken aymaqtı qamtıp alǵan úlken saltanatni payda etti. Bunnan tısqarı, Kishi Aziya, Siriya, Egipet hám Tómen volga, Dán boyi, Balxash ko'li hám Elsuvi dáryası, Arqa Indiyaǵa shekem bolǵan mámleketlerdi ózine boysındirdi. Ol tekǵana Movarounnahr hám Turkistonni abadanlastırdı, bálki boysındirilgan mámleketlerdiń qalaların da qayta qurdirdi. Bag'dod, Dárbent hám Baylakon qalaları usılar gápinen bolıp tabıladı. Eń áhmiyetlisi Iran, Azerbaydjan hám Irak daǵı bóliniw hám boshboshdoq-likka toqtatıw berip, Shıǵıs menen Batıstı baylaw áyyemgi karvon jolların tikladi. Bunıń menen tekǵana Movarounnahr, bálki Uzaq hám Jaqın Shıǵıs mámleketleriniń ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwına, xalıqlar hám mámleketlerdi bir-biri menen jaqınlastırıwǵa úlken úles qosdı. Ámir Temur Evropanıń Fransiya, Angliya hám Kastiliya sıyaqlı iri korollıǵıları menen tikkeley sawda hám diplomatik baylanıslar ornatdı. Siyasiy bóliniw tamamlanılıp, oraylasqan mámlekettiń tashkil tabıwı úlken unamlı aqıbetlerge alıp keldi. Áyne waqıtta xojalıqtıń hasası bolǵan suwǵarılatuǵın dıyxanchilikda arnawlı bir jılısıwlar júz berdi. Jańa-jańa kanallar qazilib, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq maydanları kengaydi. Ónermentshilik, ishki hám sırtqı sawda rawajlandi, pán hám mádeniyat gúlleniw tawıp, qalalar obodlashdi hám tıǵıslasdı.
Ámir Temur jáhán hám milliy tariyxchilarning tán alıwında. Sahıpqıran Ámir Temur ataqlı mámleket ǵayratkeri, sheber sarkarda retinde Ózbekstanda mámleketchilikning rawajlanıwında zárúrli orın tutadı. Tariyxıy dereklerde Ámir Temur Sahıpqıran atı menen bir qatarda “Iyesi jáhán” hám de “Iyesi adl” - “Ádalat iyesi” atları menen ullılanadı. Xalıq aralıq YUNESKO shólkeminiń ǵayratı menen 1996 -jılda Tashkent, Samarqand hám shet el mámleketlerde Ámir Temur tuwılıwınıń 660 jıllıǵı keń kólemde bayramlandi hám sol jıl Ózbekstanda “Ámir Temur jılı” dep daǵaza etildi. 1402-jılda jáhánǵa, ásirese, Bolqon yarımatawı hám de Evropadaǵı xalıqlar hám mámleketlerge abay salǵan Turkiya sultan Boyazid I Jıldırım tar-mor keltirilgeninen keyin, fransuzlar Ámir Temurdıń altınnan háykelchasini quydirib, astına “Evropa qutqarıwshıiga” dep jazdırib qoyılǵan eken. Búgin bul ullı zotni ullı qurılısshı, ullı mámleket ǵayratkeri, sheber sarkarda, ilim hám mádeniyat qáwendersi retinde dúnya tán aldı. Mámleket ǵayratkerleri, alım -ol bilimli adamlar hazrat sahıpqıran haqqında jıllı pikirlerdi búydep atırlar, onıń turmısı hám iskerligine joqarı ataq berip atırlar. Evropa ilimpazlarınıń Ámir Temur shaxsı jáne onıń iskerligine qızıǵıwshılıqı XvI ásirden baslanǵan edi. 1553-jılı Italiyanıń Florensiya qalasında Italiyalıq alım Perondinoning “Skifiyalik Tamerlanning danıqlıligi” shıǵarması basılıp shıqtı. Bul Evropa ilimpazlarınıń Ámir Temur haqqındaǵı birinshi ilimiy izertlewi edi. Bul asirde ispan tariyxchisi Pero Meksikanıń
“Ullı Temur tariyxı” shıǵarması baspadan shıǵarıladı. 1582-jılı Seveliyada ataqlı Ispaniya elshisi Klavixoning “Eskertkishleri” kitapı baspadan shıqtı. Ingliz dramaturgi Xristofor Morloning “Ullı Temur” atlı saqna shıǵarması da sol asirde jaratıldı. Sonnan berli ullı Sahıpqıranǵa atalǵan dóretpelerdiń keti uzilmaydi. Házirgi waqıtqa kelip Ámir Temur hám Temuriylar haqqında 33 mámlekette 500 den zıyat sırt ellik izertlewshilerdińdiń dóretpeleri baspadan shıǵarılǵan. Kebirolar basqarıw princpıı dáwirinde Ámir Temur shaxsı hám iskerligine
ádalatsızlik menen yondashilib, bir yoqlama baha berip kelindi. Soǵan qaramastan, 1968-jılda filosof alım I. M. Mo'minovning “Ámir Temurdıń Orta Aziya tariyxında tutqan ornı hám roli” qollanbasın baspa etiliwi jámiyetshiliktiń bul temaǵa qızıǵıwshılıǵın jáne de háwij aldırıp jiberdi. Dóretpe keskin sın pikirge dus keldi. Biraq I. M. Mo'minovning Ámir Temur shaxsın úyreniw ǵayratı menen shıǵıwı bul onıń ilimiy mártlik hám joqarı patriotlıq pazıyletiniń jaqtı ańlatpası boldı.
Ǵárezsizlik jıllarında Ámir Temur yadınıń tikleniwi. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskeninen keyin Ózbekstannıń Birinshi Prezidenti Islam Karimov umtılıw-háreketi menen Ámir Temurdıń jáhán tariyxında tutqan ornı óz jayına qóyıla baslandı. Ózbekstanda onıń iskerligin úyreniwge jáne onı ǵalabalastırıwǵa keń jol ashıldı. Ámir Temurdıń atı Ózbekstanda máńgilestirildi. Kóplegen qala hám awıllar daǵı shohko'chalar, maydanlar, jámáát xojalıqları, mektepler, kinoteatrlar hám basqalar onıń atı menen ataldı. Islam Karimov ǵayratı hám rahnomaligida Tashkent, Samarqand, Qalasısabz hám basqa qalalardıń oraylıq maydanlarında Ámir Temurǵa háykel ornatildi. 1995-jılda
Xalıq aralıq Ámir Temur fondı tashkil etildi. 1996 -jılda Tashkent degi Ámir Temur qıyabanında Temuriylar dáwiri muzeyi qurıldı, “Ámir Temur” ordeni shólkemlestiriw etildi. 2017-jıl 30 -iyunda Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev “Kámalǵa jetken” jaslar social háreketiniń Iv qurultoyida sóylegen sóylewi dawamında jaslarǵa áskeriy tálim-tárbiya beretuǵın kursantlar mekteplerine “Temurbeklar mektep” dep at beriw usınısın ilgeri surdi hám bul usınıs jaslar tárepinen qanaatlanıwshılıq menen qabıllandı.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Amerika orta ásirlerde
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Amerika kontinentiniń túpkilikli xalqı, olardıń shınıǵıwları, turmıs tárizi hám olar dúzgen mámleketlikler haqqında sıpatlama beriw.
Amerikanıń túpkilikli xalqı hám olardıń shınıǵıwları. Amerikanıń túpkilikli xalqı hinduler dep ataladı. Bul xalıq házir de bar. Olardıń ájdadları bir ncha on mıń jıllar aldın Aziyadan Beriń buwazı arqalı Amerikaǵa kelip qalǵan. Hinduler orta ásirlerde de tuqımgershilik qánigesilik basqarıw princpıında jasar edi. Kópden-kóp hindu xalıqları arasında mayya, atstek hám ink xalıqları xojalıq hám de materiallıq tárepten basqalardan ústin edi. Xalıqtıń kópshilik bólegi ańshılıq hám balıqchilik menen kún keshirimgen. Biraq Arqa Amerikanıń qublaında, Oraylıq hám Qubla Amerika ernekleri hám de tawlarında dıyxanshılıq da rawajlanǵan. Dıyxanlar toshboltalarda orman kesip, tereklerdi jaǵıp, jer ashıwǵan. Yerni aǵash so'qalar menen awdarıp yumshatishgan. Ilgeri payıtlarda evropalıqlarǵa málim bolmaǵan mákke, kartoshka, ayǵabaǵar, pomidor, kakao, temeki sıyaqlı eginlerdi ósiriwgen. Kontinenttıń úlkengine bóleginde haywanlardı jumısqa úyretiwdi biliwgen. Amerikada atlar joq edi. Tek arqada ıytlardı, lamaga uqsas túyelerdi qolǵa uyreta baslawǵan. Qustan túyetawıq hám úyreklerdi bagıwǵan. Hinduler temir ásbap -úskeneler, pazna, dóngelek, o'tochar qurallar nellgini biliwmegen. Olar miynet quralların aǵash, tas hám jez (bronza ) den yasar edi. Mayyalar. Oraylıq Amerikanıń Yukatan yarım atawında, qalıń putaqshalar arasında mayyalar jasardı. Jerler jámáátlerge tiyisli edi. Jámáátler ózlerine qarawlı shańaraqlarǵa ormannan tazalanǵan bóle jerlerdi paydalanıw ushın bererdi. Eramizǵa shekemdıń birinshi mıń jıllıǵında mayyalarda qala -mámleketlikler payda boldı. Hár bir qalaǵa " Ullı insan" hukmdorlik qılatuǵın edi. Húkimet naslden-naslge miyraslar bolıp ótken. Zodagonlar qala orayındaǵı tas saraylarda, " tómen adamlar" dıyxanlar hám ónermentler bolsa qala átirapındaǵı tóbesi qamıstan jasalǵan ılashıqlarda jasar edi. Jańa eraning baslarında mayya xalqida jazıw payda boldı. Ózge dindegi diniy xızmetkerler qilqalam menen iyerogliflarni qaǵazǵa túsiriwardi. Sonıń menen birge, olar saraylardıń diywalları hám ústinlerine súwret háriplerdi o'yib, duwa, ayat, ańız hám tariyxıy waqıyalardı da jazıp qaldırishardi. Ózge dindegi diniy xızmetkerler jámáát aǵzalarına atız jumıslarınıń múddetlerin belgilep beriwardi. Dıyxanshılıq mútajlikleri ushın kalendar zárúr edi. Mayya hinduleri kalendarları áyyemgi xalıqlardıń eń anıq kalendarlarınan esaplanadı. Matematika tabısları da usınıń menen baylanıslı. Mayyalar dúnyada birinshi bolıp,,, 0" nomerin isleta baslawǵan. Mayya qalalarından astronomık observatoriyalar tabılǵan. Ózge dindegi diniy xızmetkerler planetalardıń Quyash átirapında aylanıw waqıtların esaplab shıqqanlar. Olar Quyash hám Ay tutılıwların aldınan boljaw ete alǵanlar. Arxitektura -arxitektorchilikda da mayyalar úlken tabıslarǵa erisken edi. Olar joqarı tiykarlarda hám jasalma tóbeliklerde zinali piramidalar formasında saraylar hám sıyınıwxonalar qurıwǵan. Jaylardı releflar, hayal qudaylardıń háykelleri hám freskalar menen bezewgen. Mayyalar ımaratlardı áynegiz qurıwǵan. Bólmelerge jaqtılıq dárwazalardıń sańlaqlarınan túsken. Qalalar arasında tarawlanǵan taslardan jollar jatqızılǵan. Atsteklar. XIII asirde Meksikaǵa arqadan atsteklar kóship kelgenler. Kól ortasındaǵı atawlarda Tenochtitlan qalasın qurganlar. Atawlardı qashılar menen birlestiriwgen. Qalanı kesip ótken tuwrı kósheler hám kanallar jaǵasında sıyınıwxonalar hám de saraylar qurıwǵan. waqıt ótiwi menen atsteklar qońsılas qáwimlerdi ózlerine boysındirganlar, olardı salmaqli xiroj tólewge májbúr etkenler. Atsteklar barlıq zárúr zatlardı ózlerine ǵárezli awıllardan alardılar. Urıs waqıtlarında 150 mıńǵa jaqın jawıngerden ibarat ásker tuzilardi. Ápiwayı mekteplerde dıyxanshılıq, ónermentshilik hám áskeriy jumıslar uyretilardi. Oliynasab balalarǵa tariyx, dinge sıyınıw, jazıw, oqıw, esap, astronomiya pánleri, poeziya, aratorlıq kórkem óneri uyretilardi. Shayırlar táripler, dástanlar, tábiyaat haqqında qosıqlar jazıwardi. Hár jılı paytaxtda shayır -qosıqshılardıń aytısıwları ótkerilip, jeńimpazlar sıylıqlanardi. Inklar. Inklar mámleketi XII asirde shólkemlesken. Inklar qońsılas qáwimlerdi jawlap alıw etkenler. Mámleket tepasida shegaralanbaǵan hukmdor Joqarı Inka turardı. Joqarı Inkaning jaqın aǵayını bolǵan er adamlar ózlerin " Quyash uwıllari" dep atawardi. Buǵan inklarning quyashnı bas quday dep esaplawları sebep bolǵan. " Quyash uwıllari" mámlekette joqarı lawazımlardı iyelegenler. Olar jetiwtirgen ónimdiń bir bólegi ózge dindegi diniy xızmetkerlerge, ekinshi bólegi Joqarı Inkaga, úshinshi bólegi jámáát aǵzalarına qalǵan. Mámleket bazalarınan jawıngerler hám hámeldarlarǵa, qáhátshilik jıllarında bolsa zoriqqanlarga da azıq-túlik berilgen. Barlıq puqara buyırilgen orınlarda, dalada, qurılısda yamasa áskerde xizmet etiwi kerek edi. Jawıngerler hám jámiyetlik jumıslarına jiberilgen adamlardıń shańaraqların jámáát boqardi. Úlken mámlekettiń barlıq bólimleri ortasında pochta baylanısı bar edi. Joldıń málim bir bóleginde gezekshilik etetuǵın, arnawlı tayarlıqtan ótken shabarmanlar orınlardan xabarlardı paytaxtqa keltirip turıwardi. " Quyash uwıllari" dıń balaları arnawlı mekteplerde oqıwardi. Ele jazıw joq payıtlarda balalar inklar dini, basqarıw tártipleri, nızamları hám úrp-ádetleri haqqındaǵı maǵlıwmatlardı yodlab úyreniwardi. Arxitektorlar sıyınıwxonalar, saraylar, qorǵanlar qurıwardi. Inklarning tiykarǵı qorǵanı - Kusko biyik jar taslıqqa qurılǵan. Bul qorǵan qalalar menen jer astındaǵı jolları arqalı birlestirilgen bolǵan.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Temuriylar dáwirindegi siyasiy processler
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Ámir Temur miyrasxorları ortasında taxt ushın gúres jáne onıń aqıbetleri haqqında sıpatlama beriw.
Sahıpqıran 1405-jıl 18-fevral kúni Kitay tárep júriw waqtında, qáhárli qısda, O'tror qalasında opat etedi. Ámir Temur opat etgach, onıń bir neshe on jıllar dawamındaǵı umtılıw-háreketleri nátiyjesinde júzege keliw etilgen iri saltanat bóleklena basladı. Bunıń tiykarǵı saba- bi saltanat ıqtıyarına alınǵan jurtlar oǵada túrme-túr, uzaq aralıqlarǵa shozılǵan bolıp, olardı birden-bir bir oraydan turıp basqarıw quramalı edi. Bunıń ústine olardaǵı ala awızlıqshı kúshler ajralıp shıǵıw ushın qolay payıt kutardilar. Saltanatning bólekleniwine Ámir Temur miyrasxorları ortasındaǵı taj-taxt úmitinde uzaq jıllar dawam etken óz-ara qarama-qarsılıq hám urıslar sebep boldı. Ámir Temur opatı aldından taxt miyrasxorı etip aqlıǵı Pirmu- hámmedni (Kobul, Qandahor hám Indiya wálayatlarınıń húkimdarı ) tayınlaǵan edi. Pirmuhammadni taxtga o'tqizish tárepdarları kúshli bolsa -de, biraq Mironshohning balası Xalil Sultan Mırza óz basımshalıq menen 1405-jıldıń 18-mart kúni Samarqandni iyelep, ózin Movarounnahrdıń joqarı húkimdarı dep daǵaza etedi. Pirmuhammadning jolin to'sib, onıń jobaların buzib jiberiw niyetinde hátte ol Amudaryanıń ońı daǵı jerlerdi de óz hákimiyatqa qosıp aladı. Xalil Sultan eger babasınan qalǵan ǵáziyneler jardeminde Sahıpqırandıń abıraylı belgili adamlar hám tórelerinen málim bólegin óz tárepine og'dirib Movarounnahr taxtini iyelegen bolsa -de, biraq kóp waqıt ótpey ol Ámir Temurdıń shın berilgen ámirleri, wálayat járdemshileri hám shahzodalarning kúshli narazılıǵı hám kóterilisi- ga dus keledi. Birinshi bolıp Turkiston hám de Ferǵananıń hákimi ámir Xudoydot menen Shayıq Nurıddin Xalil Sultanǵa qarsı kóterilis kóterediler.. Óz gezeginde Ámir Temur taxtining nızamlı taxt miyrasxorıı Pirmuhammad Amudaryadan keship ótip, Xalil Sultanǵa qarsı Nasaf tárepke askar tartadı. Movarounnahrda baslanǵan úrim-putaq gúresleri nátiyjede háwij alıp ketedi.
Aqıbette Xurasanda Shohrux, Balx, Gáziynexana hám Kandahorda Pirmuhammad, Batıs Iran hám Azerbaydjanda Mironshohning uwılları Umarshayx Mırza menen Abu Bakr Mırzalar hákimi tolıq bolıp aladılar. Sirdaryodan arqa daǵı wálayatlar : Turkiston, Sabron, O'tror, Sayram ámir Berdibekning ıqtıyarında qaladı. Oratepa menen Ferǵananı ámir Xudoydot Husayniy iyelep aladı. Xorezmdi bolsa Altın Ordanıń abıraylı ámirlerinen Idiku basıp aladı. Pirmuhammad 1407-jıl 22-fevralda ministri Pir Ali Toz basshı pitneshiler qolında halok boladı. 1408-jıl 22-aprel kúni Qoraqo'yunli turkpenlerdiń qáwim baslıǵı Qara Yusuf menen bolǵan jangda Mironshoh halok boladı. Azerbaydjan hám Irak wálayatları Temuriylar qolınan ketedi. 1409 - jıl báhárinde Movarounnahrda jaǵday jáne de keskinla- shadi. Ámir Xudoydot Oratepa hám Shohruxiya qalaların ańsatǵana qolǵa kiritip, Samarqand tárepke askar tartadı. Sheroz qasındaǵı Zarafshon dáryası boyında júz bergen jangda Xalil Sultan áskeri jeńiliwge ushraydı, ózi bolsa asirga alınadı.
Sol dáwirde Xurasan daǵı ámirler kóterilisin bastırıwǵa ulgurgan Shohrux keleside pútkil itibarın Movarounnahrǵa qaratadı. Sebebi ol ata mákanındaǵı hádiyselerge biyparq qaray almasdi. 1409 -jıl 25-aprelde ol Amudaryadan ótip, Samarqand tárepke júriw etedi. Derlik bes jıl dawam etken óz-ara gúres hám kóterilisler xalıqtıń saldamlı narazılıǵına sebep bolǵan edi. Temuriyzodalar hám ámirler ortasındaǵı gúreske nátiyje beriw maqsetinde Shohrux baslaǵan háreket mámleket puqaralarina kóplegen siyasiy gruppaları tárepinen quwatlanadı. Sol sebepli Movarounnahr daǵı beboshliklarga shek qóyılıp, Movarounnahr hám Xurasanda óz húkimranlıǵın ornatadı hám de mámlekette tınıshlıq hám arqayi’nlik ornatıwǵa muvaffaq boladı.
Shohruxning uzaq húkimranlıǵı dáwirinde Ámir Temur saltanatining tiykarǵı bólegi onıń qolı astında saqlanıp qalsa -de, biraq bul úlken mámleket eki mámleketke bólingen edi. Olardan biri Amudaryadan qublada jaylasqan Shohrux basshılıǵındaǵı mámleket bolıp, onıń orayı Hirot qalası edi. Ekinshisi bolsa Amudaryadan arqada Movarounnahr hám Turkiston aymaǵında Ullıbek basshılıǵındaǵı mámleket bolıp, Samarqand onıń paytaxtı edi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Mırza Ullıbekning húkimranlıǵı dáwirinde Movarounnahr
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Mırza Ullıbekning húkimranlıǵı dáwirinde Movarounnahrda siyasiy, materiallıq turmıs haqqında sıpatlama beriw.
1409 -jılda Shohrux Samarqanddan Hirotga qaytıw aldından on bes jaslı Mırza Ullıbekni Movarounnahr hám Turkistonga hákim etip tayınlaydı. Ullıbek (1394-1449 ) eger Movarounnahr menen Turkistonning hákimi dep daǵaza etilse-de, tiykarınan onıń hákimiyat shegaraları barinen burın tek Samarqand, Buxara hám Nasaf wálayatları menengine sheklenardi.
Shayıq Nurıddin Turkiston menen qánaatlanmaydi. 1410 -jılda ol Muhammad Jáhángir, Jańa hám Sayram wálayatlarınıń hákimi Ámir Abdulxoliq hám de aq ordalıq xonzodalardan Chingiz o'g'lonlar menen birlespe tuzib, Temuriylarga qarsı kóterilis kóteredi.
1409 -jıl 20 -aprelde Samarqand qasında Qızılravot jeryida kóterilisshi birlespeshiler menen Mırza Ullıbek áskerleri ortasında urıs boladı. Jangda Ullıbek jeńiliwge ushırasıp, Kalifga tárep chekinadi. Shohrux Samarqandga jetip kelip, Shayıq Nurıddin kóterilisin bostiradi. 1412-jıldan baslap Movarounnahr hám Turkistonni tolıq basqarıw 18 jasar Ullıbek qolına ótedi. Ullıbek 1414-jılda Ferǵana hám Qoshg'arni iyeleydi.
Ullıbek atasınıń razıliǵı menen 1425-jıldıń erte báhárinde Mo'g'uliston ústine júriw baslaydı. Íssıko'l qasında júz bergen dúgilisiwde Ullıbek mo'g'ullar ústinen jeńis qazanadı hám jergilikli ala awızlıqshı kúshlerdi jónge salıw etip, mámleket arqa shegaraların bekkemleydi. Qolǵa kiritilgen oljalar arasında eki bólek nefrit tamaqtası da bar edi. Keyinirek bul nefritdan Ámir Temur mazarı ushın qabrtoshi yasattiriladi.
Mo'g'ulistonda bolǵan bul urısda Ullıbek qazanǵan jeńistiń nıshanı formasında Jizzaq qasında Ilono'tti jırası ishinde musılmansha jıl esabı 828-jılda (1425) Ullıbek tárepinen qoyatoshga jazdırilgan ayriqsha «zafarnoma» házirgi kunge shekem saqlanǵan.
Sahrası Qipchoqqa qarsı etilgen júriwde bolsa Ullıbekning áwmeti kelmeydi. Ákesi Shohruxning úlken ásker menen jetip keliwigine Ullıbekni apattan saqlap qalǵan.
Shohrux 1447-jıl 12-mart kúni aqlıǵı Sultan Muhammad kóterilisin bastırıw waqtında Ray wálayatında ornına miyrasxor belgilewge ulgurmay dunyadan ótedi. Taj-ol taxt ushın taǵı gúres baslanadı.
O'zboshimcha shahzodalar Ullıbekka qarsı háreket baslaydı hám 1447-jıldıń báhárinde Alouddavla Ullıbekning úlken balası Abdullatifning áskerin tar-mor etip, onı asirga aladı. Ullıbek Alouddavla menen kelisiwshilik dúziwge májbúr boladı. Oǵan kóre Abdullatif azat etiledi, Ullıbek bolsa Hirot hám Xurasanǵa bolǵan dawasınan waz keshedi. Biraq kóp ótpey kelisiwshilik buz'ladı. 1448-jıldıń báhárinde Ullıbek hám Abdullatifning 90 mıń adamlıq birlesken áskeri Hirotga júriw etedi. Tarnob qasında bolǵan jangda Alouddavla áskeri tormor keltirilib, Hirot qolǵa kiritiledi.
Abdullatif, eger babası Shohruxning Hirotdagi taxtiga otırıwǵa muyassar bolsa -de, biraq ol jaǵdayda atasına salıstırǵanda kek payda boladı. Jeńis tuwrısında aylanaǵa jiberilgen fathnomalarda Abdullatifning atı inisi Abdulazizdan keyin tilge alınǵanı, Ixtiyoriddin qorǵanı daǵı ǵáziyne Ullıbek tárepinen alıp qoyılǵanı oǵada dańqparaz hám de buyım-dúnyaǵa ósh Abdullatif ushın sıltaw boladı. Ol atasınıń dushpanları menen jasırın tárzde til biriktirip, zimnan Ullıbekka qarsı háreket baslaydı. Abdullatif Hirotda tek on bes kún hákimlik etedi. Abulqosim Bobur áskeriniń qalaǵa jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tawıp paytaxttı jangsiz bosatib, Movarounnahr tárep qochadi. Ullıbek pármanı menen Balxga járdemshi etip tayınlanǵanan keyin, wálayatda «tamg'a» salıǵın biykar etip, sawdagerlerdi óz tárepine og'dirib aladı. Atasınan narazı bolǵan ámirlerdi átirapına toplaydı. Hátte Abulqosim Bobur menen baylanisıp, onı birlesip Ullıbekka qarsı gúreske odaydı. Sonday etip, Abdullatif óz atasına qarsı ashıqtan ashıq dushpanlıq jolına ótedi.
Mámlekettiń pútinligin saqlap qalıw ushın Ullıbekda óziniń kóterilisshi hám mákkar balasına qarsı júriw etiwden basqa ılajı qalmaydı. Atasınıń qıyın jaǵdayda qalǵanın gúzetip turǵan Abdullatif qolay pursattan paydalanıp, bas kóteredi hám Amudaryadan keship ótip, Termiz, Qalasısabz hám Xuzorni ańsatǵana jawlap alıw etedi. Keyininen Samarqandga qaray jol aladı. 1449 -jıl oktyabrda Damashq awılı qasında qattı urıs boladı jáne bul jangda
Ullıbek jeńiledi, Samarqand amiri Mironshoh Qavchin qala dárwazaların tuyıqittirib Ullıbekni tereńligin kiriwge qoymaydı. Ol Shohruxiyaga da kirolmaydi hám Abdullatifga taslim bolıwǵa májbúr boladı. Qala qozisi Shamsiddin Muhammad Muńlınıń qarsılıgına qaramastan, Abdullatif nadanlıqparast ulamalardıń jasırın pátiwasın shıǵartirib, atasınıń óltirilishini uyushtiradi. 1449 -jıl Mırza Ullıbek 55 jasında baxıtsızlıqlı halok boladı.
Sonday etip, Ullıbek Movarounnahrdı qırıq jıl mekeme etdi. Bul dáwirde mámlekettiń siyasiy turmısında keskin gúres dawam etkenligine qaramay, mámleketti bekkemlewge, mámleket birligin saqlap qalıwǵa hám materiallıq turmıstı kóteriwge, rawajlandırıwǵa háreket etdi
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Afrika xalıqları orta ásirlerde

To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Afrika xalıqlarınıń orta ásirlerde sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq turmısı haqqında sıpatlama beriw.

Afrikanıń tropik ormanlarında pigmeylar, bushmenlar sıyaqlı túrli qáwimler jasawardi. Olar ańshılıqmenen shuǵıllanıwǵan. Nayza, oq jay hám oq jay bul qáwimlerdiń tiykarǵı quralları edi. Úrim-putaqlardıń kishi-kishi gruppaları qosda yamasa shatlar astındaǵı áywanlarda jasawardi. Qubla Sahrayi Úlken kóshpelinchilari sharbashılıq menen shuǵıllanganlar. Suwǵa kóp úlkelik xalıqları bolsa dıyxanshılıq menen shuǵıllanıwǵan. Olar yerni temir ushlı so'qa menen eńteriwgen. So'qa jergilikli topıraqqa maslastırılǵan jumıs quralı edi. Tarı, salı, paxta hám qumshekerqamish jetistiriw awıl xojalıǵı tarmaqlarınan edi. Afrikalıqlar áyyemgi zamanlardayoq ılaydan islengen ıdıs oshaqlarda temir eritiwdi biliwgen. Ónermentler miynet quralları, qural -sayman, ıdıs -tabaq, gezleme, shıyshe hám sherim buyımlar yasar edi. Niger hám Senegal dáryaları arasındaǵı oypatlıqta Batıs Sudan jaylasqan edi. Niger dáryası jaǵasında Batıs Sudandıń tiykarǵı qalaları - Tóbebuktu, Gao, Janna qáddi kótergen edi. Batıs Sudandıń qublaında júdá kóp altın kánleri bolǵan. Batıs Sudan arqalı Gvineya qoltıqınan Orta Jer teńizi jaǵalarına shekem eń zárúrli sawda jolları ótken. Dıyxanlar Sahrayi Úlken shegarasında jasawshı kóshpelinchilar menen sawda-satıq qılıwardi. Kóshpelinchilar jergilikli xalıqqa zárúr bolǵan duz, teri hám sharba buyımların biyday hám de ónermentshilik buyımlarına basma-bas almasıwlar edi.
Afrikanıń eń áyyemgi mámleketlerinen biri Gana edi. Altın hám duz sawdası bul mámleketke kútá úlken dáramat alıp kelgen. Gana oq jayshılar hám atlılardan ibarat áskerge iye bolǵan. XI ásir aqırında arablarning Marokash sultanlıǵı Gana paytaxtın basıp alǵan hám wayran etken. Gana shohi sultanǵa xiroj tolıqb turıwǵa májbúr etilgen. Zodagonlari islam dinin qabıl etken. Tez arada ǵárezsizlikke erisken Gananı keyinirek Mali mámleketi ózine baǵınıqlı etken. Malidıń gullep-jasnawı XIII asrga tuwrı keledi. Kúshli áskeri bolǵan Mali húkimdarı karvon jolları hám altın qazib alatuǵın qońsılas jurtlardı basıp alǵan. Hukmdor jáne onıń jaqınları islam dinin qabıllawǵan. Sonnan keyin Mali qalalarına Arqa Afrikadan kelgen musulman sawdagerleri jaylawa baslaǵan. Mali xalqı jámáát bolıp jasardı. Jámáát aqsaqalları jerlerdi jámáátke bolıp berer, olardıń miynetin basqarib, áskeriy júriwlerde jawıngerlerge komandirlik qılıwardi. Mali húkimdarı basıp alınǵan wálayatlarǵa ásker basshıları hám úrim-putaqlarınan járdemshiler tayınlardi, jawıngerlerine jerler sawǵa eter, jawıngerler xalıqtan salıq undirardi. Nátiyjede Malında jer egaligi tártipoti qarar tapa barǵan. waqıt ótiwi menen Mali kúshsizlana basladı. Buǵan wálayatlardıń ǵárezsizlikke umtılıwları, taxt ushın gúrestiń háwij alǵanlıǵı sebep boldı. Óz-ara ala-awızlılıqlardan paydalanǵan qońsılas mámleketlikler mámleketti basıp alıp, wayran etdi. Xv asirde Mali pútkilley krizisqa dus keldi. Mine sol dáwirde Sanǵası mámleketi bekkemlandi. Mámleket zodagonlari 500 den 1000 ge shekem baǵınıqlı xalqı bolǵan awıllarǵa iyelik qılıwardi. Baǵınıqlı xalıq jer-múlik iyesine obrok, mámleketke bolsa salıq tólewardi. Azat jámáát aǵzaları da zodagonlarga ǵárezli bolıp qalıwardi. XvI ásir ortalarında Sanǵası zaiflasha baslaǵan. Hukmdorning joqarı mártebelerdi iyelegen aǵayınları taxtni iyelew ushın pitne uyushtirar edi. Qalalar daǵı musulman zodagonlar (qozilar, ruxaniylar, sawdagerler) hukmdor menen derlik esaplawmay qoyǵan edi. Ishki jánjel hám dawlar mámleketti zaiflashtirgan. XvI ásir aqırında Marokash sultanlıǵı Sanǵaın basıp alǵan. Gvineya qoltıqı jaǵasında da bir qansha mámleketlikler payda bolǵan. Bulardan eń kúshlisi Benin edi. Odan qublaroqda XIII asirde Kongo mámleketi dúzildi.
Afrika xalıqlarında kóplegen áyyemgi ańız hám ertekler saqlanıp qalǵan. Olar qımbatlı tariyxıy derekler bolıp da xızmet etedi. Ásirese, Batıs Sudan xalıqları mádeniyatı rawajlandi. Islam qabıl etilgeninen keyin bul jerde arab mámleketleri arxitektorları machitlar, saraylar, saraylar, jámiyetlik ımaratları (emlewxana, juwınıw bólmesi, dem alıw baǵları hám basqalar ) qurǵanlar. Musulman mektep, medreseleri jumısqa túsirilgen. Tóbebuktu medresesinde teologiya menen birge tariyx, fiqh (nızamshılıq ), matematika, astronomiya da oqıtılǵan. Afrikalıqlar kórkem ónerde úlken tabıslarǵa eriskenler. Aǵash hám jezdan jasalǵan háykeller hám nıqaplar ańlatpaviyligi menen kisilerdi tańlanıwǵa salǵan. Benin degi shoh sarayı zallari hám galereyalarında patshalaru belgili adamlardıń jez taxtalarǵa islengen bo'rtma súwretleri tabılǵan. Bul taxtalarda ań, urıs, saray turmısı saqnaları sáwlelendirilgen.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Temuriylar saltanatining krizisqa júz tutıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Temuriylar saltanatining krizisqa júz tutıwı haqqında sıpatlama beriw.
Ullıbek qatl etilip, oradan bir neshe kún ótkennen, Abdullatif taxt dawagerinen qutılıw maqsetinde óz inisi Abdulazizni hám de atasına sadıq bolǵan ámirlerdi óltirtirib, Temuriylarning Movarounnahr daǵı taj-ol taxtini putkinley iyelep aldı. Mámleket puqaraları tárepinen ««padarkush» («ota adam óltiriwshii») dep náletlengen Abdullatif jáne onıń tárepdarları taxtda uzaq waqıt o'tirolmadi. Oradan altı ya- rim ay qoralı qoylar -topır Abdullatifga qarsı sarayda pitne uyushtirilib, ol óltirildi. Onıń gellesi denesinen judo etilip, Registon maydanında Ullıbek medresesiniń bosaǵaına osib qoyıldı. Ala awızlıqshı kúshler Samarqandda Shohruxning aqlıǵı Mırza Abdulloni, Buxarada Mironshohning aqlıǵı Abu Said- ni hukmdor etip kóteriwedi. Aqıbette olar ortasında húkimet ushın taǵı gúres baslanadı.
Movarounnahr hám Xurasanda turaqlı dawam etip turǵan óz-ara gúresler Sahrası Qipchoqdagi hukmdorlar ushın júdá qol keledi. 1451-jılda Abulxayrxon úlken ásker menen Abu Said járdemi hám qatnasıwında Tashkent, Chinoz hám Jizzaq arqalı Samarqandga Mırza Abdulloga qarsı júriw etedi. Sheroz awılı qasındaǵı Bulung'ur salması jaǵasında urıs boladı. Óz-ara dúgilisiwde Mırza Abdullo jeńiledi hám jangda halok boladı. Sonday etip, Abulxayrxonning járdeminde Abu Said Samarqandni iyelep, Movarounnahrǵa hákim bolıp aladı. Xurasan bul dáwirde Shohruxning aqlıǵı Abulqosim Bobur ıqtıyarında edi. Xurasanda siyasiy bóliniw júdá háwij alıp ketedi. Temuriylar dáwiri tariyxshılarınıń jazıwısha, bul dáwirde Xurasan on bir bólekke ajralıp ketedi. Ásirese, onı Abulqosim Bobur opatınan keyin Xorezmdi iyelep alǵan Umarshayx Mırza áwladı Sultan Husaynning kóterilisleri hámme-den kóbirek uwayımlantıradı.
1469 -jıldıń erte báhárinde Abu Said Azerbaydjan, Batıs Iran hám Irakqacha bolǵan wálayatlardı iyelep turǵan turkpenlerge qarsı jangda halok boladı. Ákesi óliminen keyin Abu Saidning miyrasxorları Sultan Husayn menen to'qnashishga erlik eta almay, Movarounnahrǵa qaytadılar. 1469 -jıl 24-martda Sultan Husayn Xurasandıń hákimi retinde bayram menen Hirotga kirip baradı. Nátiyjede Temuriylar saltanati taǵı eki ǵárezsiz bólekke: Sultan Husayn húkimranlıǵıdaǵı Xurasan hám Abu Said balası Sultan Ahmad húkimranlıǵıdaǵı Movarounnahrǵa bolınıp ketedi.
Tártipsizlik Movarounnahrda Abu Saidning uwılları : aldın Sultan Ahmad (1469 -1494),
keyin Sultan Mahmud (1494-1495) hám keyinirek Mahmudning balası Sultan Ali (1498-1500) ǵárezsiz hákimlik etedi. Biraq Movarounnahrda bóliniw jáne de háwij aladı. Bul waqıtta Movarounnahr óz-ara konfliktlesip atırǵan Temuriy shahzodalar bas chilik etip turǵan kópden kóp wálayatlarǵa bolınıp ketken edi. Mámleket, el-jurt basına úlken uwayımlar túsken payıtlarda dinge sıyınıw ulamalarınan biri Xoja Ubaydulloh Ahror musibatlarni daf qılıw jolında bir neshe márte pidayılıq kórsetken edi. 1454-jılda Hirot hákimi Abulqosim Bobur Movarounnahrǵa bastırıp kirip, Samarqandni qamalǵa alǵanında Xoja Ubaydulloh Ahror kelspewshilikǵa úzil-kesil túrde aralasıp, raxiplerdi jarawtirdi.
Sultan Husayn Boyqaro Amudaryanıń qublaındaǵı jerlerge húkimran bolıp, ol óz ıqtıyarında Xurasan, Xorezm hám de Arqa hám Arqa Iran wálayatların birlestirgen edi. Ol derlik 40 jıl húkim súrgen Temuriylarning sońǵı iri húkimdarı bolıp, onıń dáwirinde shahzoda hám ámirlerdiń boshboshdoqligiga qaramay, mámlekettiń xojalıq hám materiallıq turmısı ósdi.
Alisher Navaiy 1441-jılda Hirotda dúnyaǵa kelgen. Onıń áke-babası Temuriylar sarayında xızmet etken. Sultan Husayn menen Alisher bir mektepte oqıǵanlar. Olar balalıq shaqlaridayoq Xurasan húkimdarı Abulqosim Bobur xızmetinde bolǵanlar. Onıń opatınan keyin 12 jıl dawamında basqa -basqa qalalarda jasaǵanlar. Alisher Navaiy bıyılǵı jılılarda Mashhad hám Hirotda oqıydı. Sol payıtlardayoq ol shayırlıq uqıpı sebepli úlken maba qazanǵan edi. Jaslıqtan Sultan Husayn menen jaqın bolǵan Alisher ózine salıstırǵanda Abu Saidda kek keyipin sezip qal- gach, Samarqandga barıp, málim waqıt onda jasawǵa májbúr boladı. 1469 -jılda Sultan Husayn Hirotni iyelegach, Navaiynı óz huzuriga usınıs etedi. Alisherdi ol daslep muhrdorlik lawazımına, keyin bolsa ministr etip tayın etedi. Lekin Sultan Husayn mámleketi Alisher kutganicha taraqqiy etpeydi. Suyurg'ol rejimine tiykarlanǵan bul mámlekette, bir tárepden, wálayat hukmdorlari, hátte taj-ol taxt taxt miyrasxorıları Badiuzzamon hám Jeńimpaz Husayn Mırza kóterilisleri júz beredi. Ekinshi tárepden, zulm áqibetinde Hirot jáne onıń wálayatlarında xalıq kóterilisleri kóteriledi. Úshinshiden, óz máplerin kóz- lágen ashkóz saray administratorları pitne hám Fasodni háwij aldırıp, onıń botqog'iga Sultan Husaynni da batıradılar. Bunday jaǵday, shubhasız, bas ministrlik wazıypasında turǵan dono Navaiydıń saraydan, hátte paytaxttan alıslasıwına alıp keledi.
Sonday etip, Xv ásirdiń ekinshi yarımı daǵı biyqarar siyasiy jaǵday sebepli Temuriylar saltanati krizisqa júz tutdi.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
****

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw hám qurılısshılıq
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Temuriylar dáwirinde sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw hám qurılısshılıq jumısları haqqında sıpatlama beriw.
Movarounnahrdıń Samarqand, Buxara, Tashkent, Shohruxiya, Termiz, Qalasısabz, Qarsı hám basqa kóplegen qalaları ónermentshilik orayına aylanadı. Qalalarda ónermentshilik máhelleleriniń sanı artıp, kásip-óner menen baylanıslı bolǵan jańa - jańa gúzarlar, kóshe-ko'ylar, bazar sawda qatarlarıları, timlar hám toqlar (ústi gúmbezli bazar ) payda boladı. Kóplegen qalalarda zergerlik, miskarlik, ignasozlik, sawıpsozlik, tash ustalovchilar, shıyshesozlar, kóńshilik sıyaqlı ónermentshilik máhelleleri bolǵan. Qalalarda sabaq, jipek, jún hám kanop tolasidan hár qıylı daǵı reń- dar, gúlli hám de elegant hám turpayı gazmollar to'qib shıǵarılar edi. Xv asirde temir buyım, qural -qural hám ásbaplar soǵıw joqarı dárejege kóteriledi. Temirshi ustalardıń kópshiligi úy ruwzıger buyımları, qural -qurallar hám ásbap -úskeneler jasaytuǵın temirshilerden ibarat edi. Olar arasında mıyıq jasaytuǵınlar, taqachilar, sım shózatuǵınlar, pıshaqshılar sıyaqlı hár qıylı buyımlar jasaytuǵın ustalar bolǵan. Qalalarda, atap aytqanda, Samarqand hám Hirotda zergerlik rawaj tabadı. Qala zergerleri arasında altın, gúmis hám jez eritpelerinen hár qıylı zebi-ziynetler hám qımbat bahalı buyımlar yasaydigan hám olarǵa názik talǵam menen elegant ishlov beretuǵın mo- hir ustalardıń sanı kópayadi. Ádetde naǵısinkor kórkem buyımlar baylıq sánleri esaplanıp, olar tek mal-múlkli siyasiy gruppalargagina tiyisli edi.
Orta ásir ónermentchiligida gúlalsozlik eń rawaj tapqan sertarmaq tarawǵa aylanadı. Ol kosasozlar, xumsozlar hám tandırsozlar sıyaqlı bir neshe tarmaqlarǵa bólinedi. Bul dáwirde tas jonıw, oǵan ısıw berip, naǵıs oyıwshı naǵıslar hám sulıw jazıwlar pıtıw kórkem óneri kámalǵa jetkenge jetedi. Samarqandda Bibixonim jome meshitinde Qurandı qoyıw ushın ornatılǵan úlken tas kitap ushın tirek, Go'ri Amirdagi nefrit qabrtoshi, Shohizinda (Shayhizinda) hám basqa orınlardaǵı sag'analarga oylandıratuǵın naǵıslar berilip, naǵıs oyıwshı ayatlar, joqlaw qosıǵılar hám tariyxıy qaydnomalar jazılǵan.
Bul dáwirde mámlekettiń iri qalaları, atap aytqanda, Samarqand hám Hirotda qurılıs jumısları keń háwij alıp, qurılısshılardıń roli asıp ketedi. Gerbish terip jay qaddini jay etiwshiler «banno», bosaǵa -ol áywan hám de toqlarga parchin hám girihlar qoplab jayǵa párdaz beretuǵınlar «ustoz» dep júrgizilgen.
Xv asirde shıyshesozlik da taraqqiy etken. Samarqandda, hátte shıyshesozlar máhellesi bolǵan. Bul dáwirde aǵashsozlik da rawajlanǵan. Sheber aǵash ustası ustalar aǵash naǵıs oyıwshılıǵı menen shuǵıllanǵan. Olar naǵısinkor qapılar, tor, ústinler, toq-áywanlar, xontaxtalar, stullar hám basqa hár qıylı kópden kóp úskeneler jasaǵanlar. Go'ri Ámir hám Shohizindaning ayatlar pitilgen naǵısinkor qapıları Xv ásir xalıq ustalarınıń aǵash naǵıs oyıwshılıǵı kórkem ónerindegi eń kemde-kem ushraytuǵın úlgilerinen esapla - nadi.
Samarqand ónermentchiligida, ásirese, qaǵaz islep chi- qarmaq bólek orın tutadı. Samarqand qaǵazı orta ásir sulıw jazatuǵın adamlıǵında oǵada ataqlı bolıp, onıń málim bir bólegi shet úlkelikke shıǵarılǵan.
Bul dáwirde ónermentchilikning teri oshlash, sherim-teri ónimleri: másido'zlik, postındo'zlik, malaqayshılıq, kavushdo'zlik, etikshilik tarawları da rawajlanǵan.
Samarqand bazarında shirmoyi, sedana japsar, noni zergeron, noni Aziyaiy sıyaqlı ataqlı anvoyi nanları, tatımlıqlar, satıwshılıq buyımları sotilar edi.
Xv asirde Temuriylar uzaq hám jaqın qatar qońsılas mámleketler: Kitay, Indiya, Tibet, Iran, Orıs, volgabo'yi hám Sibir menen úzliksiz sawda -
sotiq qılatuǵın edi. Kitaydan tiykarlanıp jipek, shoyi shúberekler, atap aytqanda, atlas vaparchalar, shay, shını, la'l, gáwhar hám mushk; Indiyadan elegant aq reńli sabaq shúberekler, erisiw (boyawlar ), xosh iyisli tatımlıqlar ; Irannan surp, merwert, hinjiler; Orıs, Tatariston hám Sibirdan qımbat bahalı teri, teri hám mum alıp kelinar edi. Evropa mámleketlerinen Samarqandga alıp kelingen buyımlar arasında francuz gazmollari, mawıtıı, cherkas pichog'i bar edi.
Ekonomikalıq rawajlanıw málim dárejede sol dáwirde ótkerilgen pul reforması menen de baylanıslı edi. Ekenin aytıw kerek, Ullıbek 1428-jılda mámile degi fulusiy pullar reformaın ámelge asırdı. Ullıbek jeńil vaznda soqqı urıw etilgen hám mámilede júrgen chaqa pullar menen ayırbaslawdı qadaǵan etdi. Eski chaqalarni jańasına almasti- rib, ishki sawdanıń fulusiy pullarǵa bolǵan talabın qandırıw ushın bir waqtıniń ózinde ol Buxara, Samarqand, Qarsı, Termiz, Tashkent, Shohruxiya hám Andijan qalalarında teńge- lar tashkil etip, birdey vazndagi salmoqdor fuluslar soqqı urıw ettiredi hám mámilege shıǵaradı. Xalıq ortasında «fulusi ádillik», yaǵnıy «adolatli chaqa» atı menen maba tapqan Ullıbekning bul jańa fuluslari ishki usaqlap satıw sawda ushın keń jol ashadı. Usınıń menen birge Ullıbek sırtqı sawdadan mámleket ǵáziynesine túsetuǵın dáramattı kóbeytiw maqsetinde tamǵa salıǵın anaǵurlım asırdı.
Sonday etip Ullıbek zamaninde mámlekette ishki hám sırtqı sawdanıń keńeyiwi ónermentshilik ónimleriniń kólemin asırıp, kásip-óner tarmaqlarınıń rawajlanıwında tiykarǵı faktorlardan birine aylandı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Aziya, Amerika hám Afrika xalıqları mádeniyatı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Orta ásirlerdiń ekinshi basqıshında Aziya, Amerika hám Afrika xalıqları mádeniyatı haqqında sıpatlama beriw.
Túrkler mádeniyatı. Osmanlılar jámiyetinde Xv ásir aqırında mádeniyat túrli tarawları gúlleniw taptı. Mámlekette shayıra Mehri xotun hám shayır Mulla Mahmud sıyaqlı qatar intalı shayırlar jetisip shıqtı. Turk arxitektorchiligi túrli mámleketlerden keltirilgen usta - qurıwshılar tájiriybesinen paydalanıp óse barǵan. Milleti grek bolǵan Xoja Sinon qurǵan ájayıp arxitektorshılıq eń jaqsı ǵáziyneleri onı pútkil jáhánǵa teńitdi. Ol óz iskerligi dáwirinde 300 den artıq imaratlar : meshitler, medreseler, saraylar, fantanlar, juwınıw bólmesi hám kópirler qurılısına basshılıq etken. Pánniń túrli tarawları ishinde geografiya -dıń rawajlanıwı, ásirese, itibarǵa iyelik etiw bolıp tabıladı. Turkiyalıq teńiz sayaxatshısı Piri Baslıqtıń dóretpeleri, onıń Orta, Qara hám Egey teńizleri atlası - «Bahriya» dúnya pánindegi úlken tabıs edi. Evliya Shalabiyning Evropa dárekleri tiykarında pitilgen kóp jildli «Sayaxatnoma » hám Xoja Xalifaning «Jáhánnoma» dóretpelerinde arab hám jáhándıń túrli mámleketleri haqqında bayanlainadi.
Koreys mádeniyatı. Sechjon Ullı (1418-1450) salıq sistemasında reforma ótkeredi, mámleket basqarıwdı rawajlanıwlashtirib baradı. Onıń dáwirinde koreys mádeniyatı hám kórkem óneri gullep jasnaydı. dáslepki bar milliy koreys universitetine tiykar salınıp, ol jaǵdayda eski Kitay ádebiyatı uyretilgen. Budda sıyınıwxonasi esaplanǵan - Pulguksa qurıladı. Patsha Sechjon mámlekettiń oyshıl hám intalı húkimdarı bolǵan. Onıń basqarıwı dáwirinde bilimlendiriw, ilim hám awıl xojalıǵında úlken tabıslarǵa eriwiladi. Patsha Sechjon qatnasıwında jańa kalendar dúziledi, jawındı aldınan anıqlaytuǵın ásbap, samal tezligi hám baǵdarın belgileytuǵın ásbap, quyash hám suw saatları, juldızlar kartası jaratıladı. Sechjon Ullı baslıqlıǵında patsha akademiyası ilimpazları koreys álippesin jaratadı.
Amerika xalıqları mádeniyatı. Màyyalàrning iqtisîdiy-màdàniy tàràqqiyoti eramizǵa shekemiy àsr boshlàridà jazıwdı yaràtish imkaniyatın beràdi. Ózge dindegi diniy xızmetkerlàr qilqàlàm bilàn iyerîgliflàrni bitib, ràsmlàr bilàn bezàtgàn.
Màyyalàr hàyotidà ózge dindegi diniy xızmetkerlàr zárúrli orın tutgàn. Ulàr jàmîyàt a'zolàrigà dehqînchilik ishlàrini bàjàrish
Mayya hinduleri kalendarları áyyemgi xalıqlardıń eń anıq kalendarlarınan esaplanadı. Matematika tabısları da usınıń menen baylanıslı. Mayyalar dúnyada birinshi bolıp,,, 0" nomerin isleta baslawǵan. Mayya qalalarından astronomık observatoriyalar tabılǵan. Ózge dindegi diniy xızmetkerler planetalardıń Quyash átirapında aylanıw waqıtların esaplab shıqqanlar. Olar Quyash hám Ay tutılıwların aldınan boljaw ete alǵanlar. Arxitektura -arxitektorchilikda da mayyalar úlken tabıslarǵa erisken edi. Olar joqarı tiykarlarda hám jasalma tóbeliklerde zinali piramidalar formasında saraylar hám sıyınıwxonalar qurıwǵan. Jaylardı releflar, hayal qudaylardıń háykelleri hám freskalar menen bezewgen. Mayyalar ımaratlardı áynegiz qurıwǵan. Bólmelerge jaqtılıq dárwazalardıń sańlaqlarınan túsken. Qalalar arasında tarawlanǵan taslardan jollar jatqızılǵan.
Afrika xalıqları mádeniyatı. Afrika xalıqlarında kóplegen áyyemgi ańız hám ertekler saqlanıp qalǵan. Olar qımbatlı tariyxıy derekler bolıp da xızmet etedi. Ásirese, Batıs Sudan xalıqları mádeniyatı rawajlandi. Islam qabıl etilgeninen keyin bul jerde arab mámleketleri arxitektorları machitlar, saraylar, saraylar, jámiyetlik ımaratları (emlewxana, juwınıw bólmesi, dem alıw baǵları hám basqalar ) qurǵanlar. Musulman mektep, medreseleri jumısqa túsirilgen. Tóbebuktu medresesinde teologiya menen birge tariyx, fiqh (nızamshılıq ), matematika, astronomiya da oqıtılǵan. Afrikalıqlar kórkem ónerde úlken tabıslarǵa eriskenler. Aǵash hám jezdan jasalǵan háykeller hám nıqaplar ańlatpaviyligi menen kisilerdi tańlanıwǵa salǵan. Benin degi shoh sarayı zallari hám galereyalarında patshalaru belgili adamlardıń jez taxtalarǵa islengen bo'rtma súwretleri tabılǵan. Bul taxtalarda ań, urıs, saray turmısı saqnaları sáwlelendirilgen.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Tálim sisteması. Anıq pánlerdiń rawajlanıwı
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Temuriylar dáwirinde tálim sisteması, ilim tarqqiyoti haqqında sıpatlama beriw.
Xv asirde Samarqand hám Hirotda ilimpazlar -ol oqımıslı adamlar, shayırlar -ol kompozitorlerdiń úlkengine toparı tóplanǵan edi. Ilim hám kórkem ónerdiń rawajlanıwında dáwiriniń materiallıq ortalıǵında tárbiyalanıp, jasligidayoq ataqlı alım retinde maba qazanǵan Ullıbekning úlesi asa ullı bolıp tabıladı. Ullıbek mámleketti basqarıw menen bir qatarda, ilimiy jumıslar menen shuǵıllanadı, ilimpazlardıń tartıslarında aktiv qatnasadı. Ullıbek ótken zamanlasları Ahmad Farg'oniy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Muhammad Xorezmiy, Abu Rayhon Beruniy hám Ibn Sino dóretpelerin tolıq úyrenedi. Bul ullı oyshıllardıń dóretpeleri arqalı ol áyyemgi grek ilimpazları Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolomeylarning eski dóretpeleri menen de tanısadı. Ullıbek pármanı menen 1417-jılda Buxarada, 1420 -jılda Samarqandda, 1433-jılda G'ijduvonda medreseler qáddi kóteredi. Hátte Buxara medresesiniń dárwazasına «Bilim alıw hár bir musulman hayal hám er adamdıń minneti», degen shaqırıqnoma o'yib jazıp qóyıladı. Movarounnahrdıń bul ush áyyemgi qalalarında júzege keliw etilgen ilim dárgayılar, atap aytqanda, Samarqand medresesi dáwiriniń universiteti edi. Bul medreselerde diniy ılımlar : Quran, ádis, túsindiriw, fiqh (dinge sıyınıw hám sháriyat nızam hám qaǵıydaları ) menen bir qatarda matematika (matematika ), geometriya (geometriya), ilmi komissiya (astronomiya ), medicina (meditsina), tariyx, jo'g'rofiya, ilmi aruz (poeziya ), arab tili jáne onıń morfologiyası (uyqas ) sıyaqlı dúnyalıq ılımlar da oqıtilardi.
1420 -jılda ashılǵan Samarqand medresesi eki qabatlı, ellik ójireli bolǵan. Hár bir ójire úsh xanaǵa : sholan (telek), jataqxana hám oqıw xanasılarǵa bólingen. Medresede sol zamannıń intalı ilimpazlarınan ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Shamsiddin Muhammad Hawafiy jetekshi medrese oqıtıwshısı bolǵan. Orta ásirlerdiń ataqlı ilimpazları Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid Koshoniy, Mırza Ullıbek jáne onıń shákirti Alouddin Ali Qushchilar túrli pánlerden sabaq bergenler. Medrese ashılǵan kúni birinshi sabaqtı Shamsiddin Muhammad Hawafiy oqıǵan, sabaqta izleniwshii ılımlardan toqsan danası qatnasqan. Medresede ilmi komissiya (astronomiya ) den sabaqtı Qozizoda Rumiy bergen. Medresede keminde 15-16 jıl oqıw kórip, onıń programması boyınsha pánlerdi tolıq ózlestirgen hám imtixanlarda óz bilimin kórsetiw ete alǵan izleniwshii ılımlarǵa hújjet jazıp berilgen.
Samarqandda óz átirapında tóplanǵan belgili ilimpazlardıń tikkeley qatnasıwı hám járdeminde Mırza Ullıbek 1424-1429 -jıllarda qala qasındaǵı Obirahmat salması boyında observatoriya qurdirdi. Elege shekemge shekem ilimpazlardıń qızıǵıwshılıǵın oyatıp kiyatırǵan bul úlken jaydıń biyikligi 31 metr edi. G'iyosiddin Jamshid basshılıǵında observatoriyanıń tiykarǵı ólshew ásbap -úskenesi-úlken sekstant ornatılǵan. Samarqand sekstanti sol dáwirde Shıǵısda málim bolǵan sekstantlarning eń úlkeni esaplanǵan. Ullıbek observatoriya qasında dáwiriniń bay kitapxanasın da quraydı. Bul kitapxanada pánniń derlik hámme tarawlarına tiyisli derlik on bes mıń bet kitap saqlanǵan.
Ullıbekning aktiv qatnası menen Ullıbek observatoriyası sol zaman sharayatına jetilisken astronomık ásbap hám úskeneler menen úskenelestirilgen joqarı dárejedegi ilim dárgayına aylanadı. Observatoriyada Ullıbek menen birge ataqlı matematikalıq hám astronomlardan «Aflotuni zaman» dep atalǵan Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid Koshoniy, «o'z dáwirdiń Ptolomeyi» atı menen maba qazanǵan Ali Qushchi hám kóplegen basqa ilimpazlar ilimiy baqlawlar hám izertlewler júrgizediler. Qullası, Ullıbek Samarqandda pútkil bir astronomiya mektepti jarattı. Observatoriyada alıp barılǵan baqlaw hám izertlewler sebepli 1018 qozǵalmas (turaqlı ) juldızlardıń ornı hám jaǵdayı anıqlanıp, olardıń astronomık kestesi dúziledi. Observatoriyada alıp barılǵan izertlewlerdiń nátiyjeleri tiykarında matematika hám astronomiyaǵa tiyisli qatar kemde-kem ushraytuǵın dóretpeler jaratıldı. Ullıbekning shoh shıǵarması «Ziji jadidi Kóregoniy» (Kóre- goniyning jańa astronomık kestesi) atlı kitapı bolıp tabıladı. «Ziji jadidi Kóregoniy» tiykarlanıp eki bólekten: keń kirisiw hám 1018 qozǵalmas juldızlardıń ornı hám jaǵdayı anıqlap berilgen keste- lardan ibarat. Ullıbekning astronomık kestesi sol zaman degi soǵan uqsas kesteler arasında joqarı dárejede anıqlıǵı menen ajralıp turadı. Sonıń menen birge, Ullıbekning jıl esabın házirgi esap -kitaplarǵa salıstırgudek bolsaq, ol bar-yo'g'i bir minut -ol eki sekundqa parıq etedi. Bul Xv ásir ushın oǵada joqarı anıqlıq bolıp, házirgi zaman ólshewlerine júdá jaqın bolıp tabıladı. Ullıbek «Tariyxı arba' ulus» (Tórt ulus tariyxı ) atlı tariyxıy dóretpe hám de muzıka ilmiga arnalǵan besew qollanba da jazǵan. Ullıbekning astronomiya mektep óz dáwirdiń ayriqsha akademiyası edi. Ataqlı fransuz filosofi, jazıwshı hám tariyxchi alım volter (1694-1778): «Ullıbek Samarqandda bolıp akademiyaǵa tiykar salındı. Jer sharın ólshewdi buyırdı hám astronomı - yaga tiyisli kestelerdi dúziwde qatnastı»,- dep jazǵan edi.

M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova

Tariyx páni to'garak konspekti

Sáne: ________________
Tema : Ádebiyat, Suwretleytuǵın kórkem óner
To'garakning maqseti: Oqıwshılarǵa Temuriylar dáwirinde Ádebiyat, Suwretleytuǵın kórkem óner rawajlanıwı haqqında sıpatlama beriw.
Xv asirde kitapat kórkem óneri, yaǵnıy qo'lyozma dóretpelerdi kóshirip jazıw hám ol menen baylanıslı bolǵan sulıw jazatuǵın adamlıq, musavvirlik, lavvohlik hám túplewshilik kórkem óneri de asa jaqsı taraqqiy etedi.
Xv asirde úlken jetiskenliklerge erisken suwretleytuǵın kórkem óner-portretlar, turmıslıq taxtalar, tábiyaat tábiyat kórinisileri, jay hám shıǵarmalarǵa islengen suwretlerden ibarat bolǵan. Kelbetler túsi suwretleri arasında Jomiy, Navaiy, Abdullo Xotifiy, Behzod, Husayn Boyqaro, Bobur hám basqalardıń suwretleri bizgeshe saqlanıp qalǵan. Musavvirlar bul tariyxıy adamlardıń sırtqı túsin anıqlaw hám jetilisken súwretlewge, ayırım jaǵdaylarda hátte olardıń ruwxıy dúnyasın ashıwǵa intilganlar. Mısalı, ataqlı súwretshi Mahmud Muzahhib tárepinen sızılǵan Navaiy suwretinde shayır hasaǵa tayanǵan, onıń qáwmeti anaǵurlım ókki, qarawlarında da horg'inlik belgileri, de ullılıq hám adamgershiliklilik kózge ayqın taslanıp turadı.
Kámaliddin Behzod Xv ásir suwretleytuǵın kórkem óneriniń ullı wákilsi- bolıp tabıladı. Ol musavvirlikda «Hirot mektep» dep atalǵan jańa bir dóretiwshilik usıldıń tiykarlawshisi boldı. Ol óz dáwirinde Moniyi Sanıy (Ekinshi Moniy) dep ullılanǵan. Ol ustaz artist retinde Orta Aziya, Iran, Azerbaydjan hám basqa úlkelik suwretleytuǵın kórkem óneriniń rawajlanıwına nátiyjeli tásir etdi. Behzodning ijodi túrme-túr mazmunga iye bolıp, ol tariyxıy kelbetler (Husayn Boyqaro, Shayboniyxon, Alisher Navaiy ) portretlaridan tartıp tap serjilo hukmdor saraylarındaǵı qabıl dástúrleri hám urıs maydanı tábiyat kórinisilerine shekem shın hám tásirli etip bere alǵan. Ásirese, Dehlaviyning «Layli hám Majnun» dástanına arnalǵan onıń lirik tábiyat kórinisileri yamasa Húrmetiddin Ali Yazdiyning «Jeńisnoma» shıǵarması ushın sızılǵan urıs maydanındaǵı kúshli urıs suwret etilgen miniaturalari asa ózine tartatuǵındor hám tásirli bolıp tabıladı. Qullası, suwretleytuǵın kórkem óner dóretpeleri menen kórkem ádebiyattıń óz-ara ajıralmas baylanısda gúlleniw tapqanlıǵı, biri ekinshisine nátiyjeli tásir etkenin kórsetedi.
XIv-Xv ásirlerde jańa nama hám qosıqlar, asbap ásbapları hám muzıka teoriyasına tiyisli kemde-kem ushraytuǵın dóretpeler jaratıldı. Júdá kóp uqıplı sazan- deler, sazendeler, kompozitorler hám qurandı yadǵa biletuǵın adamlar jetiwdi. Abdu- ılayıq Nayiy, Qulmuhammad Shayıqiy, Husayn Udiy, Shohquli Girjekiy, Qosim Rabboniy hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı. Sheber muzıkashılar menen bir qatarda Ullıbek, Navaiy, Jomiy, Bınaiy sıyaqlı oyshıl hám shayırlar da muzıka kórkem óneri menen shuǵıllanıp, onıń rawajlanıwına málim dárejede úles qosadılar. Mısalı, Ulugbek «Bulujiy», «Shodiyona», «Etikalıq», «Tabriziy», «Usılı tuwri» hám «Usılı otlig'», Navaiy «Isfahoniy» namaların dóretiwshilik etedi. Jomiy hám Bınaiylar muzıka teoriyasına tiyisli dóretpe jaratadılar. Muzıka poeziya menen ajıralmas baylanısda jańa rawajlanıw tekshesine kóteriledi.
Orta Aziya xalıqları ádebiyatı kórkem usıl tárepinen rawajlanıwlasdı, jańa tekshege kóterildi. Nasrda da, nazmda da kóplegen kemde-kem ushraytuǵın kórkem hám lirik dóretpeler jaratıldı. Orta Aziya xalıqları, atap aytqanda, ózbek hám de tájik ádebiyatı ortasında óz-ara baylanıs hám sheriklik kengaydi hám bekkemlandi. Awdarma ádebiyat payda boldı. Kórkem ádebiyattıń gúlleniwi menen ajıralmas baylanısqan halda ádebiyattanıw ilimi de taraqqiy etdi, kemde-kem ushraytuǵın dóretpeler jaratıldı.
Bul dáwirde dáwiriniń uqıplı shayırları hám jazıwshıları Polyus Xorezmiy, Sayfi Sarayı, Aydar Xorezmiy, Durbek, Amiriy, Jaqinıy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Muhammad Sawaplı hám basqalar jasap dóretiwshilik etediler. Durbek tárepinen qayta islengen «Yusuf hám Zulayho» dástanı, Tashkentlik shayır Atoiyning toplamı sol dáwir kórkem ádebiyatınıń eń jaqsı ǵáziyneleri bolıp tabıladı. Bul dáwir ózbek shayırları ishinde Lutfiy (1366 -1465) bólek orın tutadı. Navaiyǵa shekem ózbek poeziyaında Lutfiy dárejesine jetetuǵın shayır bolmaǵan. Ol bir ǵana turkiy tilinde dóretpeler jaratıp qalmadı, bálki parsı tilinde de táripler jazdı. Lutfiy ijodida haqıyqat hám ádalattı súyiw, shápáát hám reyimli bolıwdı targ'ib qılıw, ılım hám kórkem ónerdi súyiw sıyaqlı pikirler úlken jay alǵan.
Xv ásir kórkem ádebiyatı gúlleniwinde ullı mámleket ǵayratkeri, ullı shayır, alım, oyshıl Alisher Navaiy hám ullı parsı -tájik shayırı Abdurahmon Jomiyning úlesleri oǵada ullı bolıp tabıladı. Navaiy pútkil iskerligi hám dóretiwshilikotini insannıń baxıt hám ıǵbalı ushın gúreske, xalıqtıń arqayınlıǵına, óz-ara urıslardıń aldın alıwǵa, abadanshılıq jumıslarına, ilim, kórkem óner hám ádebiyat rawajlanıwına baǵıshladi. Ol ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili, ózbek eski ádebiyatın jańa tekshege kóterdi. Navaiy otızdan artıq iri shıǵarma jazdı. «Xamsa», «Xazoyin ul-bilim», «Mahbub ul- qulub», «Til ut-tayr» usılar gápi- dan bolıp tabıladı. Navaiy ádalat járdeminde mámleketti abadanlastırıw múmkinli- gini, hár bir kisi óziniń xulqi hám odobi menen adamlardı kewilli etiwi kerekligin uqtirib ótedi.
Qullası, ózbek xalqiniń ullı shayırı hám oyshılı Alisher Navaiy óziniń bahasız dóretpelerinde kótergen oǵada adamgershilikli ideyaları menen jáhán ádebiyatınıń ullı wákilleri qatarından múnásip orın iyeledi. Abdurahmon Jomiy Alisher Navaiydıń zamanlası, ustazı hám dosı edi. Olardıń doslıǵı hám sherikligi ózbek hám aǵayin xalıqlar doslıǵı hám sherikliginiń jaqtı tımsalı bolıp tabıladı.
M. M. I. B. D. O' : __________ Sh. Beknazarova
Tariyx páni to'garak konspekti
Sáne: ________________
Tema : Sayaxat sabaǵı.
To'garakning maqseti: Oqıwshılardı estetik mádeniyatlı, ruwxıy dúnyası bay insanlar etip tárbiyalaw. Oqıwshılardı Buxara (Navaiy, G'ijduvon) qalasınıń dıqqatqa iye jaylarına alıp barıladı. Mısalı :

Tariyx pa’ni do’gereginin’ jurnali

№