Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

4. Kayirkomlik xаm keuenderlik.
Katnasikka ukipsiz pukara shaxsin,onin nizamli xukik xаm meplerin korgau ushin,sonday-ak,nizamda nezerde tutilgan jagdaylarda mulkiy xukiklarin koriklau ushin kayirkomlik xаm keyenderlik belgilenedi.
Kayirkomlik sonnan ibarat,bunda katnasikka ukipsiz shaxs-14 jaska tolmagan pukaralar,ruuxiy kesel yaki akili zayil atinan kayirkom xereket kiladi xаm ozinin xereketleri menen kayirkomlikka alingan shaxs ushin xukik xаm minnetlemeler tuudiradi.
Keuenderlikte kayirkomlar bolek katnasik ukipliligina iye bolgan shaxslarga ( 14 jastan 18 jaska shekemgi shaxslarga ) oz xukiklarin emelge asiriu,minnetlemelerin orinlauda jerdem korsetedi,sonday-ak,olardi ushinshi shaxsdin bir uakitlari boliui mumkin bolgan jaman niyetli xereketlerden saklaydi. Keuenderlik biraz jagdaylarda fizikalik kemshilikleri bolgan misali, korlik, mayiplik sebepli oz xukiklarin ozleri emelge asira almaytugin xаm korgay almaytugin tolik katnasik ukipliligina iye bolgan shaxslarga karata da belgilenedi. Bunday shaxslarga baylanisli keuenderlik uaziypasi xukiklar aliu yaki olardi emelge asiriu menen baylanisli turli xereketlerdi olar ushin orinlaudan ibarat.
Jergilikli organlar kayirkomlik xаm keuenderlik organlar bola aladi. Olar er jetpegen karata kayirkomlik tertiplerin emelge asiriudi: jas balalarga karata-xalik telim bolimlerine ruuxiy kesel xаm akili zayillarga karata-dan saulikti saklau bolimlerine, kayirkomlikka aliniushilardin baska bolimlerine baylanisli bolsa-sotsiallik temiynat bolimlerine jukleydi. Auillik jerlerde kayirkomlik xаm keuenderlik auil kenseleri tamaninan belgilenedi.
Eger kayirkomlikka aliniushinin mulki ol turgan jayda bolmasa,eki kayirkom:biri onini ozine karata,ekinshisi alingan shaxstin mulkine karata tayinlaniui mumkin.
Ata-analar kayirkomlik xаm keuenderlik uaziypalarin bolek tayinlamay,nizam boyinsha orinlaydi. Ata-analari bolmagan jagdayda yaki emelde bul uaziypani olar bir sebep,misali, kamakta yaki shipaxanada boliui sebepli orinlay almasa yaki ata-analik xukikinan ayirilgan bolsa-kayirkomlik xаm keuenderlik organlari kayirkom xаm keuenderdi,birinshi neubette kayirkomlikka aliniushiga jakin shaxslardan birine tayinlaydi.
Katnasikka ukipsiz shaxslar,sud tamaninan ata-analik xukiklarinan ayirilgan shaxslar jinayat ushin xukim kilingan pukaralar xаm mepleri kayirkomlikka aliniushinin meplerine karama-karsi bolgan shaxslar kayirkom yaki keuender kilip tayinlana almaydi. Jasi alpistan otken pukaralar kesellikleri yaki orinlar turgan isleri boyinsha kayirkomlik uaziypalarin orinlay almaytugin shaxslar, 8 jaska shekemgi bolgan balalarin terbiyalaushi analar xаm baska bireuge kayirkom yaki keuender bolgan shaxslar kayirkom bolip tayinlaudan bas tartiulari mumkin.
Kayirkom xаm keuenderdin tiykargi uaziypasi kayirkomlikka aliniushinin shaxsi xаm mulki terepinen gamxorlik kiliudan,
kayirkomlikka aliniushinin meplerin koriklaudan ibarat.Kayirkomlikka aliushi ozine isenilgen mulkten xesh kanday payda almasligi kerek. Ol kayirkomlikka alingan shaxsti asirau xаm onin mulkin saklau xerejetine gana ondiriui mumkin. Tek kerejet keltiretugin mulkler bolgan jagdayda gana kayirkomlik organlari deramadtin 10 protsentinen artik bolmagan mugdarda xaki tayinlaulari mumkin.
Kayirkom kayirkomlikka alingan shaxs tamaninan pitimler duziuge xakili,lekin kayirkomlikka aliniushinin mulkiy axualina jaman tesir etetugin pitimler duziude kayirkomlik organlarinin raziliklari menen is kiliu lazim. Notarial tastiyiklaudi talap etetugin shartnamalar duziu, kayirkomlikka alingan shaxska karasli mulkiy xukiklardan uaz keshiu,mulkti bolistiriu xаm usigan uksasliklar ushin kayirkomlik organlarinin raziliklari zerur. Jas balalarga karasli imaratlardi satiu ushin kayirkomlik organlarinan arnauli ruksat aliniui kerek.
Kayirkom kayirkomlikka alingan shaxstin ozi menen xаm onin atinan ozinin jakin adamlari menen pitimler duze almaydi,sebebi bunda kayirkomlikka aliniushinin meplerine ziyan keltirip,ozine jakin adamlardin meplerine ustinlik beriliu keupi bar.
Kayirkomlar er jetpegenlerdin terbiyalaniularina,den sauliklari xakkinda gamxorlik koriuge xаm olar menen birge turiuga mejbur. Ruuxiy kesellerdin kayirkomlari bolsa,olardi daualau xаm den sauliklarina muuapik sharatta asirau jagdaylarin temiynleui zerur.
Keuenderler gamxorlik kiliu ushin ozlerine isenilgen shaxslarga,olardin xukik xаm minnetlerin emelge asiriularina jerdem korsetedi,olardi ushinshi shaxstin jaman niyetli xereketlerinen saklaydi. Pitim duziu ushin kayirkomlik xаm keuenderlik organlarinin raziliklari talap kilinbagan jagdaylarda,pitimler duziuge razilik bere aladi.
Kayirkomlar xаm keuenderler oz keuenderligindegi shaxslardin xukik xаm meplerin xer kanday shaxslar menen katnasiklarda, sonin ishinde sudlarda xаm arnauli uekilliksiz korgaydi. ( PK-nin 32-stat`yasi ).
Kayirkomlik xаm keuenderlik penen baylanisli bolgan katnasiklarga jakin tiykargi kagiydalar Neke xаm sem`ya kodeksi menen xаmde kayirkomlik xаm keuenderlik organlari xakkindagi Nizam menen tertipke salinadi.