Tema : Sırtqı sawdanı tártipke salıwdıń tarifsiz quralları hám olardıń nátiyjeliligi ( arnawlı bir mámleket, sawda-ekonomikalıq gruppalar mısalında) Tapsırdı : I.Álimbaev Qabılladı : S. Seytnazarov Nókis-2023 Joba

I BAP. SIRTQI EKONOMIKALIQ ISKERLIK (TIF): BAYLANISI, ÁHMIYETI HÁM MAQSETLERI
1.1 Tiykarǵı ekonomikalıq baylanıslar túsinigi, mánisi hám klassifikaciyası.
¹Civilizatsiyanıń rawajlanıwı bólek alınǵan mámleketlerdi xalıq aralıq xojalıq baylanıslarına úzliksiz túrde qosıwǵa alıp keledi, bul bolsa birden-bir jáhán ekonomikasın qurıwǵa múmkinshilik jaratadı. Dúnyadaǵı bárshe mámleketler ulıwma ekonomikalıq nızamlarǵa kóre rawajlanadı, yaǵnıy olar xalıq aralıq munasábetler ekonomikalıq xarakteriniń ústin turatuǵın bolıwın shártleydi.² Mútajliklerdiń mudami quramalılasıp baratuǵın quramı, resurslardiń júdá azlıǵı hám alıslıǵı tekǵana bólek mámleket ishindegi aymaqlar, bálki túrli mámleketler hám jáhán regionları ortasında da jáne de natiyjelilew ayırbaslaw quralların talap etedi. Ózbekstanda kóplegen kárxana hám birlespeler, korporatsiya hám kompaniyalar, firma hám basqa shólkemler shet ellik serikler menen sırtqı sawda baylanısların tabıslı rawajlantiripatır, shet ellik investorlar qatnasıwında iri investitsiya joybarların ámelge asırıp atır, xalıq aralıq islep shıǵarıw sherikligin keńeytip atır hám tereńlestiripatır. ³Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardiń bul formaları milliy ekonomikanı rawajlandırıwǵa tásir kórsetedi. Tap sol tásir nátiyjeleriniń analizi hám xalıq aralıq miynet bólistiriwinde qatnasıwın esapqa alǵan halda ekonomikanı Rawajlandırıw kelesheklerin belgilew sırtqı ekonomikalıq baylanıslar hám sırtqı ekonomikalıq iskerlik túsinikleriniń mazmunı tuwrısında anıq oyda sawlelendiriwge tıykarlanıwı kerek.
Tiykarǵı ekonomikalıq baylanıslar - ekonomikanıń tarmaqları 10 hám iskerliginiń basqa tarawlarında mámleket jáne onıń subektleri xalıq aralıq sherikliginiń túrme-túr formaları sisteması bolıp tabıladı. Mámleket subektlerine óz moynına mámleket tárepinen júklengen huqıq hám májburiyatlardiń ıqtıyarına kiredi. Bular ózin ózi basqaratuǵın aymaqlar, mulkshilik formasından qaramastan, xojalıq jurgiziwshi subyektlar (aksiyanerlik jámiyetleri, mámleket kárxanaları, kishi hám orta kárxanalar, shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalar, jeke isbilermenler hám taǵı basqalar bolıp tabıladı. Sonlıqtan, sırtqı ekonomikalıq baylanıslar - anıq bir mámlekettiń basqa mámleketler menen xalıq aralıq miynet bólistiriwine, tán hám jumıs orın shıǵarıwdı qánigeliklestiriwge hám de taǵı basqa bólimlerge tiykarlanǵan islep shıǵarıw, sawda, siyasiy hám basqa munasábetleri bolıp tabıladı. Sırtqı ekonomikalıq iskerlik sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı ámelge shıǵarıw procesi. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar xalıq aralıq miynet bólistiriwi, islep shıǵarıw hám pándi qánigeliklestiriw, xojalıq ómirin baynalminallastırıw processinen obiektiv túrde kelip shıǵadı. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı bólek alınǵan mámleketlerdıń óz-ara baylanısları hám bir-birine baylanıslılıǵın kusheytiwi menen belgilenedi. Xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń ekonomikalıq mazmunı birgeliktegi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw usıllarında ańlatpalanadı. ¹Bunda túrli mámleketlerdiń kárxanaları arnawlı bir tavar yamasa xızmetlerdi tayarlawǵa qánigelesedi, keyininen olardi basma-bas almasadı. Tavar ayırbaslaw pulli yamasa pulsiz tiykarda ámelge asırılıwı múmkin. Kópshilik jaǵdaylarda ayırbaslaw tiykarınan birinshi variant bayınsha júz beredi, yaǵnıy shet elden ónim alatuǵın tárep onıń iyesine barlıq harejetlerdi tóliydi. Túrli sıylar, adamgershilik járdemleri, isleme muwapıqlastırıw, ulıwma qararlardı talqılaw hám qabıllaw, tájriybe almasıw, standartlardiń xalıq aralıq kólemde birdey bolıwı, átirap ortalıqtı qorǵawǵa tiyisli ilajlar hám taǵı basqalar ayırbaslawdıń pulsiz túrlerine kiredi. Sonday etip, mámlekettiń sırtqı ekonomikalıq baylanısları túrli 50- awalarda : sırtqı sawda, pán-texnika, islep shıǵarıw. invcstitsiya, valyuta -finans hám kredit. informaciya. mádeniyat hám Sport túrleri, miynet resursların alıp ótiwde ornatıladı. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardiń áne sol túrlerin tómendegi sırtqı kórinislerge birlestiriw múmkin: sawda (tavarlardi ayırbaslaw. xızmetler kórsetiw), qospa isbilermenlik. sherikliktiń basqa túrleri. Olar xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler ámeliyatında ásirese keń tarqalǵan. Sırtqı ekonomikalıq iskerlik sırtqı sawdaǵa tiykarlanadı, sebebi bunday iskerlik sebepli mámleketler óz islep shıǵarıw resurslarınan paydalanıw natiyjeliligin asırıw múmkinshiligine iye boladı. Xalıq aralıq sawdaǵa zamanagóy qarawlar bir neshe teoriyalardi óz ishine aladı. olar joqlıq Smit qashtapn berli tariyplep bergen ulıwma ústinlik teoriyasınan (l776 -jıl ) baslanadı. Teoretik hár bir mámlekette basqa mámleketlerdegige qaraǵanda talay kem shıǵınlar menen tovarlar hám xızmetlerdiń arnawlı bir túrlerinin óndiriske imkaniyat beretuǵın ulıwmalıq ústinlik barjoǵın tastıyıqlap berdi (bunday ústinlik tábiy tuste bolıwı yamasa ekonomikalıq rawajlanıw processinde jalǵanıwı múmkin). Sawda óz-ara paydalı bolıwı ushın mámleketlerdiń hár biri sonday tolıq ústinlikti ıyelewi kerek, Bıraq ol islep shıǵarıw waqtın túrli Baǵdarlarda orın alıwı kerek. Túrli mámleketler sotsiyallıq iskerligin qánigelestırıwinıń tiykarǵı shárt-shárayatlarınan biri de áne sonda bolıp tabıladı. ²Smit teoriyasınan qánigeliklestiriw qanshellik tereń bolsa, mámleket alatuǵın payda da sonshalıq kóp boladı, degen juwmaq kelip shıǵadı. Bul teoriyalar ushın amerikalıq ataqlı ekonomist Vasiliy Leontev usınıs etken arnawlı bir ońlawlar zárúr. Ol jumıs orın shıǵarıw ornlariniń bir túr emesligin belgileydi, bul ónimlerdi deficit yamasa aǵıl-tegil faktorlar retinde kórip shıǵıw múmkin. Sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde jumısshı kúshi salıstırǵanda sheklengen sharayatta joqarı maman qánigelerdiń salıstırǵanda artıqmashlıǵı kózge taslanadı. Rawajlanıp atırǵan mamleketler bolsa ilmiy tájriybesiz miynettiń úlken ǵárejetlerdi talap etetuǵın ónimdi kiritiwge umtıladı. Eki halda da miynetti kóp talap etetuǵın ónim kiripi júz beredi. Bıraq olar túrli xarakterge iye. Usınıń menen Birge tábiy resurslarǵa bay kópshilik rawajlanıp atırǵan mámleketlerde kirip qılıw kóp qarjı talap etedi, sebebi shiyki zattı qazib alıw úlken aqshalardi talap etedi. Keyingi waqıtta sırtqı sawda baǵdarın tovarlardiń turmıslıq sikli teoriyasınan kelip jaqsı túsintiretuǵın marketologik teoriya payda baldı. Bul teoriyaǵa kóre hár qanday ónimdiń turmıs siklı bir neshe basqıshdan - engiziw, ósiw, jetiklik hám túskinlikten ibarat boladı. Bıraq, basqıshlardiń ózi ishki hám sırtqı bazarlar bayınsha tegis emes gezeklesedi. Áyne sol zat islep shıǵarıwdı ishki bazardan sırtqı Bazarǵa qayta jiberiw shártleri hám waqtın belgileydi. Xalıq aralıq sawda - kólem nátiyjesi menen de tusintiriledi. Teoriyalıq tárepten alǵanda ol mikroekonomikalıq hádiyselerge kiritiledi hám de ónim jumıs orin shıǵarıwdıń ortasha shıǵınları hám harjıları dinamikasın salıstırıwǵa tiykarlanadı. Eger jumıs orin shıǵarıw kólemlerin kóbeytkende, ortasha shıǵınlar ónim birligine esaplanǵanda qısqarsa, kólem nátiyjesi - oń, kórsetilgen kórsetkishler dinamikası principlerı teris koefficientte bolsa - keri boladı. Rawajlanıw processinde kóplegen mámleketlerdiń (ásirese, sanaatı rawajlanǵan mámleketlerdiń) támiyinlengenligi teńdeyleskeni sebepli de ulıwma, da salıstırıw ústemshilikler ushın tiykar joǵaladı. ¹Kólem nátiyjesin beretuǵın ǵalabalıq islep shıǵarıw támiyinlengen táǵdirdeǵana xalıq aralıq sawda paydalı boladı. Buǵanlıǵı ushın bazar sıyımlılıǵı tiykarǵı bolimge aylanadı, onı bólek bólingen mámleketler ishinde támiyinlew qıyın. Buǵan, ádetde, jáhán bazarındaǵı operatsiyalar esabına erisiledi. Birden-bir integraciyalanǵan bazardıń qáliplesiwi soǵan alıp keledi, tutınıwshılarǵa kóp muǵdardaǵı ónim talay tómen bahalarda usınıs etiledi. Nátiyjede, mikro ekonomikalıq máseleler makro ekonomikalıq dárejege ótedi. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar qatnasıwshısı balǵan firmanıń tabısı milliy ekonomikanıń jáhán bazarına integraciyalasıwi dárejesine baylanıslı. Basqa teoriyalıq qarawlar da bar. Bıraq olar arasında, birinshiden, ilimpazlar hám ámeliyatshılar ortasında keń tarqaǵan, ekinshiden, makro ekonomikalıq dárejede kórsetilgeni, hám ushinshiden, eń ulıwmalasqanlıǵı menen ajralıp turatının kórip ótemiz. Xalıq aralıq sawda mazmunına tiyisli biz aytǵan barlıq jantasıwlardı talay ańsatlıq penen dáslepki eki qarawǵa kiritse boladı. Sonı, aytıw kerek, mámlekette artıqsha bolǵan resurslar sarplanatuǵın ónim sham, tovarlar turmıs ciklı da, kólem nátiyjeleri de - olardıń barlıǵı islep shıǵarıw shıǵımlarına tikkeley baylanıslı. Sol sebepli dáslepki eki qaraw - eń universal doktrinalar bolıp, qalǵanları bolsa olardı anıqlaw esaplanadı. Sonı atap ótiw kerek, xalıq aralıq sawda - sırtqı ekonomikalıq iskerlik barlıq qalǵan formaları hám túrlerdiń baslanǵısh, muwapıqlastırıwshı hám kóbeyiwshi negizi esaplanadı: Sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń shetel qarjın qosıw sıyaqlı formasıniw natiyjeliligi de onıń dárejesine baylanıslı. Sawdadaǵı nızam hujjetleri tárepinen belgilengen basqa sheklewler investitsiya processlerinde sawlelenedi. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar tariyxıy hám ekonomikalıq taypa esaplanadı. Tariyxıy taypa retinde sırtqı ekonomkalıq baylanıslar civilizatsiya ónimi bolıp tabıladı. Olar mámleketler payda bolıwı menen júzege keledi hám birge rawajlanadı. ¹Bul baylanıslardiń rawajlanıwına ásirese feodalizmnıń páseńlewi kúshli dúmpish berdi. Natural xojalıqtan tavar -pul munasábetlerine otiliwi bólek mámleketlerdiń jergilikli bazarlardı rawajlandırıwǵa, tavar ayırbaslawında keskin sekrewdi tuwdırıwǵa, bul bolsa mámleket múnasábetleriniń ekonomikalıq salasında baynalminal baylanıslar hám xalıq aralıq almastırıwlar keńeyiwi, tereńlesiwine alıp keldi. Ekonomikalıq taypa retinde sırtqı ekonomikalıq baylanıslar barlıq túrdegi resurslardiń mámleketler hám basqa mámleketlerdiń ekonomikalıq subektleri ortasındaǵı háreketi waqtında júzege keletuǵın islep shıǵarıw - ekonomikalıq munasábetler sistemasın quraydı. vshbu eki táreplama munasábetler mámleket ekonomikalıq ómiriniń barlıq tarawların, áwele, onıń islep shıǵarıw, sawda, investitsiyaǵa tiyisli hám finanslıq iskerligin óz ishine aladı. Ekonomikalıq taypa retinde sırtqı ekonomikalıq aloctalerdiń mánisi onıń funksiyalarında anıql4 nadi. Tómendegiler áne sonday funksiyalar esaplanadı :- tábiy resurslar, olardıń materiyaliq vs baha formasındaǵı miynet nátiyjesi menen xalıq aralıq ayırbaslawdı shólkemlestiriw hám xizmet kórsetiw; - xalıq aralıq miynet bólistiriwi ónimleri tutınıw mánisiniń xalıq aralıq kólemdegi tán alıwı ; • - xalıq aralıq pul mámilesin shólkemlestiriw. Birinshi funksiya - tábiy resurslar retinde qazib alınatuǵın ónimler hám xalıq aralıq miynet bólistiriwi processinde alınatuǵın ónimlerdi olardıń materiyaliq hám de baha formasındaǵı miynet nátiyjeleri bazarı Arqalı anıq qarıydarlarǵa jetkiziwden ibarat boladı.² Ayırbaslawdı tashkil et jumıs áyne waqıtta ayırbaslawǵa xizmet kórsetiwdi de názerde tutadı. Ekinshi funksiya - orınlaw processinde tavar -pul munasábetleri háreketiniń juwmaqlanıwı hám pulni xalıq aralıq miynet bólistiriwi ónimine ayırbaslaw tawısıwı júz beredi. Bunıń nátiyjesinde ónimdiń tutınıw mánisi (yamasa ámeliy mánisi) xalıq aralıq tán alıwǵa iye boladı. UGhinchi funksiya - túrli xalıq aralıq esap -kitaplardı ámelge asırıw processinde pulnıń úzliksiz háreketi ushın shárt-shat! " roit jaratıw bolıp tabıladı. A¥ni waqıtta sırtqı ekonomikalıq baylanıslar mámlekettiń ekonomikalıq sistemasına tásir kórsetiw quralı bolıp maydanǵa shıǵadı, ol sırtqı ekonomikalıq iskerlik mexanizmi arqalı ámelge asıriladı. Házirgi jáhán xojalıǵında sırtqı ekonomikalıq baylanıslar mámleket milliy tabısınin ósiriw, xalıq xojalıǵı ǵárejetlerin tejew hám pán-texnika rawajlanıwın jedellestiriw faktorlarına aylanadı. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar arqalı jáhán bazarınıń tavar hám xızmetlerge talabı arnawlı bir mámlekettiń ishki bazarına ótkeriledi, bul bolsa óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıwǵa múmkinshilik jaratadı, bul, óz gezeginde, sanaat, awıl xojalıǵı, sawda, finans mákemeleri hám xızmetler salasın rawajlandırıwǵa alıp keledi.
¹ Sırtqı ekonomikalıq siyasat - mámlekettiń sırtqı ekonomikalıq baylanısların tártipke salıw hám islep shıǵarıw faktorlarınıń xalıq aralıq bólistiriliwinde mámleket qatnasıwın maqul túsetuǵınlastırıw rejimin belgilewge tiyisli bir maqsa tártipke salıw salasındaǵı siyasat, valuta siyasatı bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bólek alınǵan d;vlatlar vs regionlar menen sırtqı ekonomikalıq operatsiyalardı jugrofiy tárepten teń salmaqlılıqlastırıw wazıypaları da sırtqı ekonomikalıq siyasatti xal etediki, bul hal mámlekettiń ekonomikalıq qawipsizligin támiyinlew menen bag'Jiq. Sırtqı ekonomikalıq siyasat sırtqı ekonomikalıq iskerlikti de tártipke saladı. ²Kópshilik mámleketlerde mavjlold balǵan sırtqı ekonomikalıq siyasat qurallarınıń keń sheńberi olarǵa óz sırtqı ekonomikalıq baylanısları quramın hám olardı rawajlandırıw baǵdarların sha! dlantirishga da, basqa mámleketlerdiń sırtqı ekonomikalıq baylanısları hám sırtqı ekonomikalıq siyasatina da aktiv tásir kórsetiw imkaniyatın beredi. Sırtqı ekonomikalıq siyasat qurallarınıń bul Sheńberin sawda -siyasiy mexanizm retinde tariyplew múmkin. Samamli sırtqı ekonomikalıq siyasatti qáliplestiriw ushın onıń tiykarǵı qaǵıyda (princip) ların anıq hám ayqın belgilew kerek. Mısalı. sırtqı ekonomikalıq siyasatda TIF urıs qatnasıwshısılarınıń xattiharakatların ekonomikalıq -huqıqıy tártipke salıwǵa tiykarǵı orın ajratıladı, tokı ol ulıwma milliy mápler:ga juwap bersin. Bazar munasábetlerine hám múlkshilik formalarınıń túrli-tumanlıǵına ótiw, múlkshilik formalarınan qaramastan barlıq kárxanalarǵa sırtqı ekonomikalıq faotiyat menen shugullanish huqıqı berilgen sqaroitda Ózbekstan mámleket monopoliyasınan hám ol menen baylanıslı mámlekettiń tártipke salıw formalarınan waz keshti.³ Házirgi shártsharoitda. mámlekettiń bas wazıypası - ekonomika iskerliginiń bazar qaǵıydalatiga uyqas hold a hám izbe-izlik menen jáhán xo'jaJigiga integraciyalaw siyasatın islep shıǵıw bolıp tabıladı. Mustakillikka eriskennen keyin, Ózbekstan óziniń máplerinen kelip shıǵıp, ǵárezsiz sırtqı ekonomikalıq siyasatti ótkeriw múmkinshiligine iye baldı. Sol sebepJi, sırtqı aJoqalarni milliy xojalıqtı rawajlandırıw mútajliklerine muwapıqlastırıw hám ijtmioiy jóneltirilgen bazar ekonomikasına ótiw, jáhán jámiyetshiligi mámleketleriniń ósip baratırǵan óz-ara baylanıslılıǵın esapqa alǵan halda integraciyalaw processlerin rawajlandırıw wazıypası ortags qoyıldı. Húkimet jáhán xojalıǵı hám bazarına 18 salıstırǵanda milliy ekonomikanıń jáne de ashıq ba'Iishiga jóneltirilgen ilajlerdi ámelge asırıwǵa kirdiler. Biraq, Ózbekstan Respublikasınıń jáhán xojalıq baylanıslarına tuwrıdan-tuwrı, tikkeley kirisiw procesi 4 Ikatta sekrew» kórinisinde ámelge asırılıwı múmkin emes. Bul process basqıshpa-basqısh. obiektiv strukturalıq shárt-shárayatlar yetilishiga qaray vs pútkil xojalıq mexanizmin, atap aytqanda onıń sırtqı ekonomikalıq sektorın reformalaw menen rawajlanıp baradı.