Tema : Sırtqı sawdanı tártipke salıwdıń tarifsiz quralları hám olardıń nátiyjeliligi ( arnawlı bir mámleket, sawda-ekonomikalıq gruppalar mısalında) Tapsırdı : I.Álimbaev Qabılladı : S. Seytnazarov Nókis-2023 Joba

2.2 Mámleketler ara eki tárepleme kelisim.
Ádetde qandayda bir bir mámleket tárepinen ámelge oshitilayotgan bir tárepleme ilajlar, basqa mámleketler tárepinen tap sonday tártipte qabıl qiJingan ilajlerdi keri halda qóllawǵa oJib keledi. Bul bolsa óz gezeginde sawda bayınsha serik mámleketler ortasında siyasiy qarama-qarsılıqlerdiń payda bolıwına sebep ba'Jadi.
• eki tárepJama, yaǵnıy sawda siyasatı ilajları óz-ara serik ho'lgan mámleketler urtasida keliwiIgan halda ámelge asıriIadi.
• kóp tárepJama, yaǵnıy mámleketJar sawda siyasatı kelisim halda, kóp tárepleme shártnamalar tiykarında ámelge asıriladı.
¹Mámlekettiń xalıq aralıq sawda processlerine aralasıwı dárejesine kóre xalıq aralıq sawda siyasatı protektsionistik sawda siyasatina da -de erkin sawda siyasatina bólinedi. Erkin sawda - mámlekettiń sırtqı sawda processJariga araJashuvil" " azayıwı, yaǵnıy sırtqı sawdanıń erkin bazar talabı hám usınısına tiykarınan rawajlanıwı.
²Protektsionistik - tarif hám notarif usıllerdi qóllaw arqalı ishki bazardı shet básekichilardan qorǵaw etiwge qaratılǵan mámleket siyasatı. Bolardıń qaysı biri qanday ábzalikka iye, yamasa iye emesligi abzallıǵı ekonomistler ortasında kóp jıllar dawamında ámeldegi ho'lib kelgen tartıslerdiń tiykarı bolıp tabıladı. Sırtqı sawda ámeliyatı tariyxında bir sawda siyasatınan ekinshi sawda siyasatina ótiw dáwirlerin baqlaw múmkin. XX ásirdiń 50-60 -jıllarında dúnya xojalıǵı ekonomikası ushın protektsionistik siyasattan erkin sawda siyasatina ótiw tán ózgeshelik balǵan.
70-yillerdiń baslarda bolsa teris tendensiya, yaǵniy erkin sawda siyasatınan tariflar arqalı, ásirese notarif usılları járdeminde ishki bazardı qorǵaw qılıw siyasatina ótiw kuzatila basladı. Bul jerde sonı aytıp ótiw kerekki, zamanagóy protektsionizm salıstırǵanda tar tarawlarda ámelge asıriladı. Mısal ushın, ol rawajlanǵan mámleketler ortasında awıl xojalıǵı, tekstil sanaatı hám kiyim-keshek islep shıǵarıwda, rawajlanǵan mámleketler menen rawajlanıp atırǵan mámleketIar ortasında - rawajlanıp atırǵan mámleketler-dıń sanaat tovarları kiripi salasında gúzetiledi.³Protektsionistik tendentsiya rawajlanıwı protektsionizmni bir neshe sırtqı kórinislerge ajıratıw irtlkonini beredi:
• selektiv protektsionizm - ayırım mámleketler, ayırım tovarlar -
ga qarsı qaratılǵan.
• soba protektsionizmi - xalıq xojalıǵı málim salasın
qorǵaw etiwge (awıl xojalıǵı ) qaratılǵan.
• jámáátlik protektSionizm - ma'luSabaq mámleketler toparı tárepinen sol gruppaǵa kirmagan mámleketlerge salıstırǵanda qo'lIaniladigan ilajlerdi islep shıǵıw. Erkin sawda siyasatı jaqsıma yamasa protektsionistik sawda siyasatı? Bul másele mudami ekonomistIami qızıqtirib kelgen. Házirgi kúndegi ekonomikanı jáne de globallastırıw sharayatında ekonomikanı ashıqlıq, jarıyalawtirishiga umtılıw nızamlı bolıp tabıladı. ¹Garvard universitetinde 115 ta mámleket bayınsha ótkerilgen ilimiy izertlewler sonı kórsetedi, jabıq ekonomika siyasatın alıp baratırǵan mámleketlerde ishki jalpı ónim kóleminiń jıllıq ósiwi 0, 7% ni tashkil qiJgan bir waqıtta, ashıq ekonomika siyasatın alıp baratırǵanda yurtda bul kórsetkish ortasha 5 ret joqarı boladı. (A1 batta, ashıq sırtqı ekonomikalıq siyasatti jaqsı rawajlanǵan hám tez pát menen rawajlanıp atırǵan mámleketler alıp Barayotir). Bıraq házirgi kúnde protektsionizm siyasatınıń birpara bir ilajları barlıq mámleketlerde bar. Rawajlanǵan mámleketler ushın tarif eskalatsiyasi orınIi, yaǵnıy shiyki zat hám tayın ónimlalfi belgilengen import bajlari 0' rtasidagi úlken parq. GAIT-ni Urugvay raundidan keyin rawajlanǵan mámleketler tárepinen alıp shıǵılıp atırǵan shiyki zatqa belgilengen tarif stavkaları tayın ónimlerge belgilengen stavkalarǵa salıstırǵanda 3, 5 barovar kem hám tayın ónimlerge qoyılǵan stavkalarǵa nisbtan bolsa 7, 5 barovar kem baldı.
² Sońǵı jıllarda Respublika húkimeti tárepinen sırtqı sav-do iskerligin jáne de keńeytiw, mámleket kirip potencialın kóteriwge qaratılǵan strategiyalıq siyasattiń ámelge asırılıwı sırtqı sawda balansında unamlı saldoni támiyinIash hám múddeti uzaytırılǵan sırtqı qaIZdorlikni kemeytiw imkaniyatın berdi. Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası kredit minnetlemelerin orınlaw, mámleket altın valuta rezervIarini keńeytiw, ishki valuta bazarın erkinlestiriwge qaratılǵan ilajlardı tabıslı ámelge asırıw irnkoniyati tug'i1 di. Atap aytqanda, 2004-jılǵa kelip respublika sırtqı sawda aylanbasınıń kolemi 1991-jılǵa salıstırǵanda derlik 14 esege o'sdi hám bunday nátiyjege Ózbekstan kiripi nomenklaturasi rejimine kiretuǵın shiyki zat tovarlarına salıstırǵanda jáhán bahalarınıń derlik 20 -40 procentke tómenlep ketiwi sharayatında erisildi. Sonıń menen birge, sırtqı sawdanıń geografiya strukturasında da keskin ózgerisler júz baldı hám onıń keńeyip barıw belgileri gúzetildi. Holbuki, 1991-jılda ol ámelde tek MDH mámleketleri tárep jóneltirilgen bolsa.. 2004-jıl juwmaǵı nátiyjelerine qaraǵanda, respublika sırtqı sav~ida uzaq shet el mámleketlerdiń úlesi 64% ni, tovarlar hám xızmetler erportida bolsa 68, 7% ni tashkil etdi. Ózbekstan Respublikası tash-qi ekonomikalıq siyasatınıń ústivor baǵdarları retinde AQSh vaEvropa birlespesi mámleketleri menen kóp tárepleme sheriklik baylanısların jáne de rawajlandırıw hám tereńlestiriw bayınsha anıq wazıypalar belgilep alınǵan. Bunnan tısqarı, sırtqı sawdada MOH mámleketleri menen da talay unamlı nátiyjelerge eriwilipatır. Pikirimizcha, mintakaviy turaqlılıq, region dárejesindegi integraciya processlerin rawajlandırıw máselelerin baratraf etıwde MDH mámleketleri menen ústivor ekonomikalıq baylanıslerdi rawajlandırıw, erkin sawda zonaların tashkil et jumıs hám MOH mámleketlerine ózbek tovarların kirip qılıw ushın tiykarǵı bazarlardan biri retinde qaraw kerek. Házirgi waqıtta respublika kiripi dúnyanıń 80 den artıq mámleketleri tárep qaratılǵan ho'lib, onıń quramın ekonomikalıq analiz et jumıs sonı kórsetedi, sońǵı jıllarda dástúriy shiyki zat tovarları menen bir qatarda, túrli kórinistegi úskeneler, azıq-túlik ónimleri, xızmetlerin, samolyot, avtomobiller hám sonıń menen birge, hoshqa tayın ónimler, yaǵnıy kirip quramıcla bahaǵa iye balǵan ónimler úlesi salmaqlı Dárejede ósińki. Respublikada 1000 den artıq túrdegi jańa sanaat rnahsulotlari islep shıǵarılishini jolǵa qoyıw arqalı kirip quramı basqıshpa-basqısh keńeytirildi.¹ Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasınıń tiykarǵı maqseti, eń áwele, sırtqı sawdanı tariflar arqalı tártipke salıwdıń salıstırǵanda nátiyjeli usıllarına qaratılǵan. Áyne waqıtta, sırtqı sawdanı rawajIantirish ushın zárúrli infratuzilma jaratılǵan ho'lib, sırtqı ekonomikalıq iskerlikte qatnasıw etiwshi kárxanalerdiń shet el mámleketlerde islengen sawda úyleri, wákilxanaları hám qoshma kárxanaları sanı kúnden-kunga artıp barayapti.
Mámleket sırtqı ekonomikalıq siyasatınıń eń zárúrli táreplerinen biri - bul, mamJakat ekonomikasına shet el investitsiyalar jalb qılıw bayınsha alıp barılıp atırǵan siyasat esaplanadı. Ózbekstanda investitsiya joybarların ámelge asırıw ushın keń qo'lamli salıq jeńillikleri sisteması jaratılǵan hám sonıń menen birge, shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalar iskerligin xoshametlentiretuǵın bir qatar ilajlar jumıs erin shıǵılǵan. Batıs ekspertleriniń pikrine qaraǵanda, jaratılǵan bunday jeńillikler sisteması MOH mámleketleri ortasında eń maqul túsetuǵın esaplanadı. Ózbekstan Respublikasında aktiv investitsiya siyasatın ámelge asırıwdan.posh 'maqsad milliy ekonomikanı túrli tarawlarda strukturalıq ózgeriwlerdi jedel ámelge asırıw, t'lbiiy shiyki zat resursların zamanagóy texnologiyalar tiykarında tereń qayta islew da ishki, da sırtqı bazar talaplarına juwap beretuǵın básekige shıdamlı ónimlerdi islep cllriqarishdan ibarat esaplanadi. Ózbekstan Respublikası ekonomikasınıń real tarawlarǵa qosılǵan shet el investitsiyalerdiń ulıwma kolemi derlik 14 mlrd. AQSH dolların tashkil etdi. ²Respublika aymaǵında shet el kapit~1 qatnasıwında 3800 ta qospa kárxanalar tashkil etildi. Házirgi waqıtta Ózbekstan uzaq shet el mámleketlerdiń 42 tasi menen qolay sawda ekonomikalıq rejimine iye bolıp, olar menen «Investitsiyalardı qorǵaw qılıw hám óz-ara keńeytirip barıw tuwrısında.gi pitimdi imzolagan. Bizińshe, mámleket ekonomikası hám jáhán ekonomikası tizi-mida júz berip atırǵan quramalı jaǵdaylerdi esapqa alǵan halda mámleket ekonomikası artıwın támiyinlew hám xalıq turrnush sharayatın asırıwǵa qaratılǵan sırtqı ekonomikalıq siyasatti jáne de jetilistiriw zárúr. Sırtqı ekonomikalıq siyasat salasında belgilengen strategiyalıq wazıypalerdi ámelge asırıwǵa marrrlakat ekonomikasına shet el investitsiyalar jalb etiliwin jáne de jedellestiriw, dástúriy kirip ónimleri básekige shıdamlılıǵın asırıw hám olar kirip nomenklaturasini keńeytirip barıw, qosılǵan bahaǵa iye balǵan kirip ónimleri islep shıǵarılishini jáne de kóbeytiw arqalıǵana erisiw múmkin. ¹Ótken dáwir dawamında Ózbekstan Respublikasında sırtqı ekonomikalıq iskerlikti qo'lIab-quwatlaw bayınsha jańa infratuziIma institutları tashkil etilgen bolıp, ol shet el investitsiyalardı qamsızlandırıwlaw " Uzbekinvest» milliy kompaniyası, " Uziinvestloyiha» injirinıń kompaniyası, rawajlanǵan bank Sistemaları, máslahát hám lizing kompaniyaların óz ishine aladı. Eger, mámleketda sırtqı sawda infratuzulmasini jetilistiriw hám mámleket saijr, hiyatini rawajlandırıwǵa qaratılǵan ekonomikalıq reformalar ámelge asırılıp atırǵan bolsa -de, kirip quramında shiyki zat ónimleri az emes. Bay tábiy hám qolay iqIim sharayatlarına iye balǵan Ózbekstan házirge shekem an 'anaviy túrde dúnyanıń kópshilik mámleketw. ri bazarlarına awıl xojalıq hám oǵan turdosh balǵan sanaat tarmaqları ónimlerin jetkezip beredi. Atap aytqanda, 2004-jılda qurǵaqlay mıywe hám ǵoza kiripi 1, 6 baro-barga, hól mıywe hám palız eginleri 1, 5 esege, sanaat hám tábiy maqsetlerde ósimlik kiripi bolsa 1, 2 esege arttı. Soǵan qaramay, Ózbekstan kiripinde azıq-túlik ónimleri úlesi 3, 8 % ni, importında bolsa 6, 9 % ni tashkiI etken. Bunnan kórinip turıptı, olda, zárúrli azıq-túlik ónimlerin jumıs erin shıǵarıw jáne onı kirip qılıw bayınsha úlken múmkinshiliklerge iye balǵan Ózbekstan onı tutınıw qılıw bayınsha jáhán shet el bazarlarına baylanıslı bolıp qalıp atır. ²Holbuki, házirgi waqıtta uzaq shet el mámleketlerde da respublikamızda jetiwtiralayotgan miyweler mazalı hám joqarı sapalı vino ónimlerine joqarı baha berilip atırǵan bolıp, Ózbekstan kárxanalarına awıl xojalıq ónimlerin qayta islew tiykarında islep shıǵarılǵan tayın ónimler uzaq hám jaqın shet el mámleketar bazolarida da óz qarıydarlarına iye bolıwı múmkin. Áyne waqıtta Ózbekstanda mıywe-palız eginleri ónimlerin qayta islew arqalı tayer kirip-hop tavarlerdi jaratıw múmkinshilikJari bar. Bunday ónimlerdiń jaratılıwı awıllıq jaylarında múlkshilik formaları ózgeriwi, xojalıq júrgiziw formaların bazar munasábetleri tiykarında rawajlan-tirish hám jetilistiriw, mıywe-palız eginleri ónimlerin qayta isleytuǵın bir qatar kárxanalerdi zamanagóy texnika hám texnolo-giyalar tiykarında modelezatsiya qılıwdı názerde tutadı. Ózbekstan Respublikasınıń jáhán ekonomikalıq jámiyetshiligine integrallasıwi hám de jaqın hám uzaq shet el mámleketler menen jańa túrdegi sırtqı ekonomikalıq baylanıslardiń jolǵa qo'yiIganligi tekǵana jańasha kárxanalerdi tashkil etiw, bálki ámeldegi jumıs erin shıǵarıw kárxanaların modemizatsiya qılıw hám texnikalıq tárepten qayta qurallandırıw, sonıń menen birge, joqarı qosılǵan baha ulishiga iye balǵan ónimler islep shıǵarılishini támiyinleytuǵın jańa zamanagóy, i1 gor kárxanalarǵa tashkil etiwge qaratildi.
Básekiles tovarlar islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw kárxanalerdiń nátiyjeli islewi hám kútá úlken rawajlanıwınıń zárúrli sharayatı ba'Jib qalıp atır. Barlıq túrdegi jańa tovarlar sanaat tarmaqları, shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı qospa kárxanalar, kishi hám orta biznes kárxanaları tárepinen ózgertirip barılmaqta. Túrli iskerlik tarawları bayınsha jańa kárxanalerdiń dúziliwi, jańa sanaat tannoqlari, atap aytqanda, avtomobilsozliknıń rawajlantirilishi sońı nátiyjede Ózbekstan tavar aylanbasında, onıń kirip hám importında Óz ańlatpasın tabıp atır. Atap aytqanda, ¹Respublika sanaat tarmaqları bayınsha túrli mashinalar hám úskeneler kiripi 2004-jılda 7, 6 procentke arttı. Ózbekstanda islep shıǵarılǵan avtomobiller kóbirek jańa shet el mámleketlerge jo'natilipatır. 2004-yiJda olardıń kiripi 1, 3 esege artqan. Atap aytqanda, 1Pikirimizcha, bazar subektleri menen jaqınnan sheriklik etetuǵın, sonıń menen birge makro- hám mikroekonomika máselelerin tolıq izertlew etiw arqalı sırtqı sawdanı jetilistiriw hám rawajlandırıw bayınsha i1 miy tiykarlanǵan usınıslar menen úzliksiz támiyinlenip turatuǵın básekige shıdamlı sırtqı sawda ilimiy-tadqtqot institutları hám sırtqı ekonomika máseleleri bayınsha bekkem hám ámeliy ilimiy tájiriybeler júrgizetuǵın ilimiy oraylerdi qáliplestiriw oǵada zárúrli bolıp tabıladı. Tash-qi ekonomika siyasatda yechilishi kerek balǵan zárúrli máselelerden taǵı biri - bul, kiriperlerdi mámleket tárepinen qollap-quwatlaw sistemasınıń jaratılıwı bolıp tabıladı. Dúnyanıń kópshilik mámleketleri Óziniń potentsial kiriperlarigi informaciyalar beriw, sawdako'rgazmaların tashkil et jumıs hám ch et elda biznes iskerligin aparıw ushın baylanıs o'matish sıyaqlı xızmetlerdi usınıs etedi. Be-qural hám tikkeley balmaǵan subsidiyalar mámleket ishinde hám sırtında shet el ónimler menen báseki ete alıwları ushın beriledi.
Ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlerdiń tiykarǵı bólegi óz kiriperlariga kredit xaterin qamsızlandırıw qılıw bayınsha úlken múmkinshilikler jaratıp beredi. Bul bolsa shet elge shıǵarılǵan tovarlar tólewi qáwpin azaytadı. Kiripti tabıslı ámelge asırıw ushın mámlekette bekkem makroekonomikalıq shárt-shárayatlar jaratıw, yaǵnıy bekkem valuta almasinuvi stuldı ornatıw kerek. Kiriperlarni rnakroekonomikalıq kórsetkishlerdiń keleshektegi jaǵdayınan xabar qılıw, jaǵdaynı tuwrı bahalab, shártnamalardı irnzolashga úyretiw akkredit ashıw shártleri menen jaqınnan tanıstırsh hám, sonıń menen birge, olar valuta almasinuvi processinde jshonchli sharayatlardı jaratıp beriwi kerek. Bunnan tısqarı, kelesinde, Ózbekstan Respublikasında sırtqı ekonomikalıq iskerlikti erkinlestiriw hám sırtqı ekonomikalıq kompleksti jáne de jetilistiriw bayınsha tómendegi máselelerdi xa1 etiw maqsetke muwapıq :
• Ózbekstan Respublikası sırtqı ekonomikalıq iskerlik urıs qatnasıwshısıları máplerin da ishki, da sırtqı bazarlarda qorǵaw ;
• milliy ekonomikanıń rawajlanıwı hám onıń jáhán ekonomikası sistemasına integraciyalasıwini xoshametlewge qaratılǵan zárúr shárt -sharayatlerdi jaratıw ;
• sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń mámleket tárepinen tártipke 50-lish sistemaların yanacla rawajlandırıw ;