Tema-1: Karantin janlikler ham jabayi shopler

Tema-2: Ósimlikler karantini xızmetiniń shólkemlestiriliwi, dúzilisi
Reje
1-Karantinnin payda boliwi
2-Karantin duzilisi
3-Ozbekstan Respublikasi karantin xizmeti

Ósimlikler KARANTINI boyınsha birinshi nızam Fransiyada galle eginleri paqal záńgi epifitotiyasi munasábeti menen qabıl etilgen (1660 ). AQShda filliokseraga qarsı gúres zárúrshiligi sebepli 1881 jili birinshi nızam kúshke kirdi. 1870—1915 jililarda awil xojaligirawajlanǵan Germaniya, Fransiya, Avstraliya, Avstriya, AQSH, Meksika hám basqa da KARANTIN boyınsha nızamlar qabıllandı. 20 - ásirdiń 70-jililarida 100 den artıq mámlekette KARANTINIqaǵıydaları islep shıǵıldı jáne bul qaǵıydalardıń atqarılıwın qadaǵalaw etetuǵın mákemeler júzege keliw etildi. Burınǵı SSSRda 1931 jilide KARANTINIxızmeti jolǵa qoyıldı. Sol jılı KARANTINIkesellikler hám zıyankeslerdiń, 1935 jilide KARANTINIotaqlardıń birinshi dizimi tastıyıqlandi.

1932 jiliÓzbekstan Respublikası Awıl xojalıǵı ministrligi qasında Respublika ósimlikler karantin mámleket inspeksiyasi xızmeti payda etildi. Ózbekstan Respublikasınıń " Ósimlikler karantini tuwrısında" nızamı 1995 jili 31 avgustda qabil etildi. Ósimlikler KARANTINIilajları boyınsha MDH sheńberinde Ózbekstan da qosılǵan mámleketliklerara shártnama imzalangan (1992).
Ózbekstanda ósimlikler karantini boyınsha mámleket xızmetin Awıl hám suw xojalıǵı ministrligi qasındaǵı ósimlikler karantini Bas mámleket inspeksiyasi (" O'zboshdavkarantin") atqaradı. Ózbekstan awil xojaligitariyxında kórilgen qatań sharalarǵa qaramay respublika aymaǵına basqa mámleketlerden kóp túrdegi oǵada qáwipli KARANTINIdagi zıyanlı ob'yektlarning ótip qalıwı jaǵdayları gúzetilgen. 1939 jilide Yaponiyadan keltirilgen tut náli menen komstok qurti, 1964 jilide
kaliforniya qalqanlisi, 1972 jilide Kolorado qo'ng'izi, 1980 jilide ıssıxona aqqanati (Aqqanatlar), 1981 jilida Turkiyadan tórt dag'li danxo'r, 1983 jilida shıǵıs mıywe qurti hám basqalar tarqaldı hám olar awil xojaligina úlken ekonomikalıq ziyan keltirmekda. 21-ásir basında karantin gúres ilajları qollanılatuǵın xalıq aralıq dizimge 300 den artıq túrdegi oǵada qáwipli ósimlikler karantin ob'yektleri kiritilgen. Olardıń 66 si ósimlikler zıyankesleri (gawasha kúyesi, Aziya gawashasovkasi, amerika aqgubelegi, apelsinqalqanlisi, túbir qurti hám b.), 41 si
zamarıqlı, nematodali, bakteriyalı, viruslı ósimlikler kesellikleri (gawasha antraknozi kartoshka raki, isik payda etiwshi nematoda, mákke vilt keselligi hám basqalar .) bolıp tabıladı. Ózbekstanda 143 túrdegi karantin ob'yektleri dizimge alınǵan. Usılardan 12 túri kem tarqalǵan. Karantin jabayi ósimlikler —awil xojaligi ushın oǵada qáwipli, arnawlı bir aymaqta ushraspaytugin yamasa kem tarqalǵan jabayiu ósimlikler. Bul ósimlikler eginler ónimin azaytadı, olardıń ayırım túrleri adamlarǵa hám sharwa mallarina úlken zıyan keltiredi. Awıl xojalıǵın jabayi ósimliklerdiń kirip qalıwı hám tarqalıwınan qorǵaw ushın kóplegen mámleketlerde arnawlı nızamlar (Ózbekstanda " Ósimlikler karantini tuwrısında" nızam 1995 y. 31 avg. de) qabıl etilgen
Mámlekette uchramaydigankarantin jabayi shopga qarsı sırtqı K. ilaj -ilajları kóriledi, atap aytqanda, sırt elden keltiriletuǵın barlıq ósimlikler, tuqim, túrli bagajlar hám júkler, sonıń menen birge, ishki Karantinge alınǵan rayon hám xojalıqlardan keltiriletuǵın júkler, álbette, tekseriwden ótkeriledi.

karantin jabayi shop ulıwma arnawlı qarsı gúres ilajları qollanıladı : tuqimliq xojalıqlarda tuqimliq uchastkalar ushın otaqları joq, taza jerler ajratıladı ; karantin jabayi shop ósken uchastkalarda bolsa, olardı gullegenga shekem joqetıw ushın arnawlı agrotexnikalıq, mexanik yamasa ximiyalıq ilajlar ámelge asıriladı ;karantin jabayi shop tuqimi aralasǵan tuqimliq material bólek ımaratlarda saqlanadı hám tazalanadı ; xojalıq ushın jaramsız ósimlik qaldıqları joq etiptaslanadi;karantin jabayi shop tuqimi aralasǵan tuqimliq materialların wálayat sheńberinde tasıw Mámleket tuqimliq qadaǵalawı inspeksiyasidan, shetke shıǵarıw ushın bolsa awil xojaligi . ósimlikleri karantini boyınsha Mámleket inspeksiyasidan berilgen arnawlı ruxsatnama menen gina ámelge asiriladi

Respublikada ushramaytigun terli karantin derekler bar. Qońsılas mámleketlerden kirip qalıwı múmkin bolǵan zıyanlı organizmler bar. Karantin 3 taypaǵa bólinedi:

1. Karantin kesellikleri 2. Karantin otaqları 3. Karantin zıyankesleri
Birinshi karantin ilajları Frantsiyada ámeldegi kilingan. Buǵan sebep 1858-1862 - jıllarda AKD1 den Frantsiyaǵa keltirilgen júzim nallerinde ushraytuǵın filloksera janligi sebep bolgan. Keyinirek Frantsiyaǵa oidium, jalǵan un shıq keselligi tarkala baslaǵan. Sol sebepli awil xojaliginda 56 departament sholkemlestirilgen, olar juzim keselliklerine karshi gúresgen. Sonnan keyin osimlikler karantinin ámeldegi etiw Evropa mámleketlerine, Arqa Amerikada baslanǵan. Mámleket karantin iispektsiyasi 1979 - jıldan baslap Awil xojaligi Ministrligi kosindagi Osimliklardi qorgaw bas bosqarmasina, 1995 - jıldan Ozbekstan Respublikasi Ministrler Kenesi qosindagi Respublika osimlikler Bas karantin inspsktsiyasina aylandırılǵan.
Respublikada karantin ilajları otkazilatugin janlikler, kesellikler hám jabayi shoplar dáslepki dizimi 2002 - jılda daǵaza kilingan bulip, 30 obiektti, atap aytqanda 9 i Evropa, Ol Orta jer teńizi osimliklardi qorgaw shólkemi usınısı tiykarında karantin ob'ekti esabinda dizimge alınǵan ; Resublika aymagindagi egisliklerde karantin jabayi shop - den sarı shóp, ermon japiraqli ambroziya, suyretiliwshi kakre, janliklerden paxta kúyesi, tsitrus unli kúyesi hám antraknoz keselligin tarkaliwinin aldın alıw maxstinde úzliksiz qadaǵalaw jumısları alıp barilmaqda. Har jili Amerika aq gubelegi tarqaliwin qadaǵalaw etiw ushın 2733 , koliforniya qalqanlisi 8943ga, shigis meyaxuri 8140 ga, Kamstok kurti 8943 ge, tsitrus oqqanati 419 ǵa, filloksera 1381 ga, tsitrus unli kúyesi 286 ǵa, miywali osimliklardin kuydirgisi 3761 ga maydanlardaǵı baglar hám egislikler karatnin qadaǵalawınan otkazilgen.
Karantin xizmetinin en tiykargi waziypalari sirttan kirip keliwshe ham shigip ketiwshi onimler (import-eksport) di qadagalawga aliwda bolip tabiladi.Bunda sirttan kirip kelip atirgan onimler bajxana postlarinda karantin xoizmetkerleri tarepinen arnawli ruxsatnamalar tiykarinda tekseriw otkerilerdi ham ziyanli organizmler(karantin janlikler,karantin kesellikler,karantin jabayi shopler) aniqlanso olar tezlik penen fumigatsiyalanadi (metal bromid penen).Eger ziyansizlandiriw tasier etpese onimdi keri qaray qaytarip respublika teretorriyasina kiriwine ruxsat etilmeydi.

Tema-3 Karantin haqqındaǵı nızamınıń dúzilisi hám mánisi. Stat`yalardıń mazmunı

(Blic soraw juwap)
1-soraw.”Osimlikler karantini tuwrisinda”gi Ozbekstan Respublikasi Nizamina qosimshlar ham ozgerisler kirgiziw qashan qabil etilgen
Juwabi; 09.07.2018 jildagi O‘RQ-484-san.
2-soraw. .”Osimlikler karantini tuwrisinda”gi Ozbekstan Respublikasi Nizami neshe baptan quralgan
Juwabi: 8 baptan quralgan.
3-soraw. .”Osimlikler karantini tuwrisinda”gi Ozbekstan Respublikasi Nizami neshe statiyadan quralgan.
Juwabi: 34 statiyadan quralgan.
4-soraw.

4-Tema:Shegara postlari ham fumigatsiya oraylari waziypalari

Reje
1.Shegara postlari haqqinda
2.Fumigatsiya oraylari haqqinda

Osimlikler karantini qadaǵalawdaǵı ónimler tranzit formasında O’zbekstan Respublikası aymaginan jabiq yamasa izotermik, tasıwǵa jaramli hám plombalangan vagonlarda, avtofurgonlarda, avtorefrejerator yamasa konteynerlarda Bajıxana tranzit rejimi tuwrisindagi qaǵıydaǵa muwapiq hamde osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi ashpastan transport birligine akt berilgennen son’ alıp o’tiledi.

Osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi ashpastan transport birligine akt beriw ushın xak o’ndirilmeydi.
O’zbekstan Respublikasından tranzit tárzde alıp o’tiledigan Osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimler qadaǵalawdan o’tkiziledi.
Osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi O’zbekstan Respublikasından tranzit formasında alıp o’tiw:
osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdiń tavar partiyaları Inspektsiya tárepinen tranzit ushın beriletuǵın karantin ruxsatnamalarında belgilenetuǵın shártler tiykarında (tranzit júkke qosımsha kilingan kirip keliwshi mámlekettiń fitosanitar sertifikatı yamasa guwaligi boliwi kerek);
pochta arqali, jolawshgilardin’ qol juginde bolgan osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimler osimlikler karantini boyinsha shegara mákanındaǵı osimlikler karantini mámleket inspektorı tárepinen qadaǵalawdan o’tkerilgennen keyin ámelge asıriladı.
Karantin astındaǵı júkler hám transport quralların mámleket shegaralarında fitosanitar qadaǵalawınan o’tkeriw ushın O’zbekstan Respublikasi Osimlikler karantini mámleket inspektsiyasi bajıxana Postlarida osimlikler karantini shegara punktlerin payda
etedi.
Karantin astındaǵı júkler hám transport quralların O’zbekstan Respublikasınıń mámleket shegarası o’tkeriw punktlerinde fitosanitar qadaǵalaw etiw júklerdi túsiriwge o’tkiziledigan bajıxana tekseriwi menen bir waqitta, sonıń menen birge, tiyew túsiriw jumısların juwmaqlaw processinde ámelge asıriladı. Osimlikler karantini shegara punktlerin mámleket inspektorları basqa mámleketlerden keletuǵın kemeler, poezdlar, samolyotlar, avtotransport, konteynerlar, bagaj hám pochta jo’netpelerin qabil kilib alıw komissiyası quramına kired. Fitosanitar qadaǵalawı arqali júkler hám transport qurallarında karantin yamasa qáwipli zıyankesler, o’simlik kesellikleri hám jabayi shoplerbar-joqligi aniklanadi. Mámleket bajıxana qadaǵalawı xızmetkerleri hár qıylı júkler, jolawshgilardin’ qol júkleri hám bagajlarin tekseriwden o’tkeriw waqtinda karantin astındaǵı ónimler alıp kelinlıgin aniqlawda ko’meklesiwleri hám bunday ónimlerdi fitosanitar qadaǵalawınan o’tkeriw hám olardı O’zbekstan Respublikasina alıp kiriliwi tuwrisinda qarar qabil qiliniwi ushın osimlikler karantini mámleket inspektorlarına málim etiwi shárt.
Karantin astındaǵı materiallardıń maydanında, transport, konteynerlar hám upakovkalarda tiri karantin degi organizmler ámeldegi ekenligi aniqlanganinda, bunday júkti alıp kelgen transport ayrıqsha yamasa júk menen birgelikte ziyansizlandiriliwi kerek. Transport yamasa júktiń maydanında karantin degi organizmler júk bulsa, o’simlik materiallarınıń fitosanitar jagdayin aniqlaw ushın osimlikler karantini shegara punkta mámleket inspektorı júk partiyalarınan ulgilerdi aralas tańlap aladı hám ekspertizadan o’tkezedi. Ulgiler ámeldegi mámleket standartlarına muwapiq, tańlap alınadı. Mashqala payda etse, karantin astındaǵı materiallardıń ayırım partiyalarınan qosimsha túrde. Ulgiler alınıwı múmkin. Ekspertiza ámeldegi
Qagiydalarga muwapiq o’tkiziledi. Júk hám transport kprantindegi organizmler menen ziyanlangani aniqlangan jagdayda, olar ziyansizlandiriliwi yamasa júk jiberiwshige qaytarib jiberiliwi kerek. Tabılǵan karantin degi organizmler analiz ushın karantin laboratoriyasına jiberiledi.
O’zbekstan Respublikasına keltirilgen karantin astındaǵı júkler konteynerlari alıp kirisiw shegara punktlerinde hám material alıp barılıwı kerek bolgan orınlarda fitosanitar qadaǵalawdan ol o’tkiziliwiu kerek. O’zbekstan transporttan túsirmegen túrde aship ko’rilmey tranzit alıp otiletugin sanaat júkleri konteynerlari, sonıń menen birge karantin astındaǵı materiallar jaylastırılǵan konteynerlar alıp kirisiw shegara punktlerinde fitosanitar qadaǵalawdan o’tkeriliwi kerek.
O’zbekstan shegara punktine jetip kelgen jolawshilar, keme kamandirlarinin’ aǵzaları, Samalyot, poezd brigadalari hám avtotransport ekipajlari bajıxana deklaratsiyasın toldiriw waqtinda qol jugi yamasa bagajinda tuqimlar, osimlikler, o’simlik ónimleri bar joqligin ko’rsetiwi hám olardı fitosanitar qadaǵalawdan o’tkeriwlari shárt.
Vagonlar, tryumlar, avtomashinalar, konteynerlar hám ayırım jaylardı ashıp ko’riw o’simlik karantini shegara punkiti mámleket inspektorınıń talabına qaray transport sholkeminin’ wákilleri, bagaj iyeleri tárepinen ámelge asıriladı.
Basqa mámleketlerden kelgen transport qurallarinin’ júkler den bosatilgannan keyin shegara punkitinde transport shólkemi tárepinen, júk aparıw reje kilingan orında bolsa júkti qabil kilib alıwshı tárepinen azada kilib tazalanıwı kerek. Zárúryat payda etse, Osimlikler karantini inspektorı kemelerdi fumigatsiyaga, vagon hám transport quralların juwıw dezinfektsiya stanciyasına jiberiw tuwrisinda ko’rsetpe beredi O’zbekstan hám sırt el transport qurallarındaǵı karantin yamasa basqa qáwipli zıyankesler menen ziyanlengen aziq awqat rezervleri mámleket inspektorınıń ko’rsetpelerine qaray ziyansizlandiriliwi , júk kilib jiberiliwi yamasa transport quralları O’zbekstan Respublikasında boliwi waqtinda saqlawxana bólmelerinde mo’rlenip qoyiliwi kerek.
Ekinshi márte fitosanitar qadaǵalawınan o’tkerilgennen keyin hám laboratoriya ekspertizasi ushın zárúryat bolmasa, karantin astındaǵı materiallar kelip túsken orınlardaǵı osimlikler karantini jergilikli mámleket inspektsiyasi tárepinen usı ónimnen paydalanıw shártleri tuwrisinda juwmaq shigaradi hám atqarıw etiliwi zárúr bolgan fitosanitar ilajlar belgilenedi.
Karantin hám basqa qáwipli' zıyankesler, o’simlik kesellikleri hám jabayi shoplermenen ziyanlengen kyraytyn astındaǵı materiallarǵa salıstırǵanda zıyansizlentiriw hám tazalawdıń nátiyjeli ilajların qollaqwdin’ múmkinshiligi bulmasa, olar belgilengen tártipte keying qaytarilip jiberiliwi kerek.
Shet mámleketlerden keltirilib, mámleket shegarası arqali o’tkeriw punktlerinde fitosanitar qadaǵalawınan utkazilgan Tuqimlar, na’ller hám basqa o’simlik júkleri júk kiyatirgan orında ekinshi fitosanitar qadaǵalawı hám ekspertizadan o’tkiziledi.
Tuqimlar hám naller salınǵan posylkalar Uzbekstanga jetip kelgeninen keyin fitosanitar qadaǵalawı hám ekspertizasidan o’tkeriliwi kerek. Posylkalar hám banderollar ko’zden o’tkerilgennen keyin, mashqala payda etse, shegara punktinin’ inspektorı tárepinen ekspertizadan o’tkeriw ushın karantin laboratoriyasına tapsiriladi.
Diplomatik hám sirtqi sawda shólkemlerinin’ atına kelip túsken karantin astındaǵı materiallardıń. tavar úlgileri ulıwma tiykarlarda fitosanitar qadagalaw ham ekspertiyzadan otkeriw zarur.

Miyweli ha’m dekorativ tereklerdin’ karantin organizimlerden ziyansizlandiriliwi

Bárshemizge belgili , Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen
keyin barlıq tarawlar daǵı sıyaqlı awıl xojalıǵında da
ekonomikalıq reformalardıń pa’t penen rawajlanıwı dawam etpekte. Atap aytqanda, isbilermenliktiń keń rawajlanıwı,
jergilikli jańa miyweli baǵlar, jaramsız baǵlardı qayta egiw (re-
konstruktsiya qılıw ), pákene hám yarım pákene (intensiv) baǵlardı
júzege keliw hám basqalar tarawdıń qánigeleri aldına úlken
wazıypalardı qoyıp atır.
Ǵárezsizlik jıllarında dıyxanlarımız tárepinen mińlaǵan
gektar baǵlar qurıldi. Bul maqsetlerdi
orınlaw ushın isbilermenlerimiz tárepinen shet el mámleketlerinen hár qıylı miyweli hám tábiyat kórinisili náller keltirilip
mámleketimizde o'stirib kútim etip atır. Túrli nál-
lar arqalı mámleketimiz aymaǵına karantin degi janlikler,
kesellik qozǵawtıwshı mikroorganizmlar kirip qalmawı ushın
olardı waqıtında hám sapalı fumigatsiya qılıw kerek.
Sonıń menen bir waqıtta fumigatsiya processinde ósimlik hám
ósimlik ónimlerin fumigantlarnin’ unamsız tásiri natiyjesinde zıyanlanıwǵa jol qoymaw da úlken uqıptı talap etedi.
Onıń ushın keltirilgen ósimliklerdi úlken kishiligi, sortı,
jası, vegetatsiya dáwiri hám basqalardı itibarǵa alǵan halda fu-
migant túrlerin, olardıń normaların, fumigatsiya dawamıy-
ligin belgilenedi.. Kópshilik karantin zıyanlı janlikler-
den: kaliforniya qalqanlisi, komstok qurti, tsitrus unli kúyesi,
tsitrus aq qanatı, shıǵıs miyweqori, hám basqa karantin bolmaǵan
janlikler miyweli hám tábiyat kórinisili ósimliklerdiń náli arqa -
li tarqaladı. Bul zıyanlı janliklerdi mámleket aymaǵına
kiritpeslikning tiykarǵı jolı olardı sapalı fumigatsiya qılıw
esaplanadı. Baqlawlardan ekenin aytıw kerek, sapalı zıyansizlen-
tirish nátiyjesinde, bul zıyankeslerdi 100 procent qirib
joytıw múmkin eken. Házirgi kúnde miyweli hám tábiyat kórinisili o'sim-
liklar nálini zıyansizlantirishda tiykarınan metil-brom fumi-
ganti isletiledi. Metil-brom menen fumigatsiya etilgen ónimlerde 0, 2%
ge shekem metil-bromning bug'lanmaydigan qaldıg'i bolıwına ruxsat
etiledi. Metil-brom quramında tásir etiwshi element 99, 7%
den kem bolmawi kerek. Metil-brom janlikler ushın oǵada
uwlı zatlı esaplanadı. Fumigatsiyani sapalı ótkeriliwin ta'-
minlash maqsetinde mexanik ziyanlanbaǵan, kemiriwshiler za-
rarlamagan, kesellenbegen hám túbir sisteması jaqsı rawajlan-
gan náller tańlap alınadı. Kórsetilgen talaplarǵa juwap
bermeytuǵın, qurib qalǵan náller jaramsızǵa shiǵarıladı. Ko'-
chatlarning agrotexnikalıq jaǵdayına hám fumigatsiyaga tayarlawǵa júk
iyesi hám fumigator juwapker esaplanadı. Náller kameraǵa
solinishidan aldın dıqqat menen tekseriledi. Nállerdi de-
lada yamasa kamera aldında túbirlerin ashıq halda qaldırıw ta'-
qiqlanadi. Eger ashıq qaldırilsa, kógergishligi azayıp ketedi.
Japıraq to'kuvchi ósimlikler - báhár mawsimında urıqlaguncha hám
gúzek mawsimında bargi to'kilgandan keyin, jasıl ósimlikler - tınım
dáwirinde, noyabr'-fevral' ayında hám gulli eginler tuganagi bolsa
- qishga saqlawdan aldın yamasa egiwden aldın fumigatsiya etińa-
di. Fumigatsiyaga tayarlanǵan ósimlik ónimleri kamera daǵı
7
stellajlarga vertikal jaǵdayda taxlab shıǵıladı, túynekler bolsa
korzinaga, yashiklarga yamasa tor qaltalarǵa jaylastırıladı. Túbir
bóleginde topraqları bolǵan náller kameraǵa salıwdan aldın
topraqlardan tazalanıwı kerek. Tuvaklardagi guller bolsa ka-
mera stellajlariga tıǵız etip taxlanadi. Qálemsheler bolsa baǵı
menen qóyıladı hám kamera diywalınan 10 -20 sm uzaqlıqta bo'li-
shi kerek. Tıǵız baylam daǵı nállerdi, tańǵıı sheshilgennen keyin
fumigatsiya etiwge ruxsat etiledi.
Jasıl ósimlikler tiykarınan keshte fumigatsiya etiledi. Fu-
migatsiya etilgen náller túbiri suw menen namlanadi yamasa tezek
sherbetine batırıp alınadı, sonnan keyin texnikalerge artıl-
guncha, quyash nurınan pana jayǵa taxlanadi. Fumigatsiya etiń-
gandan keyin japıraq tashlovchi ósimlik nálleri tezlik penen egiliwi
kerek yamasa agrotexnikalıqa tiykarında arnawlı handak (transheya) larga
ko'miladi, gúzek aylarında namgarchilik joqarı hám ıqlım ıssı kún-
lari handak (transheya) larda suw toplanıp qalıwın aldın
alıw shárt, Keri jaǵdayda nál túbirlerin shirip ketiwine sebep
bolıwı múmkin.
Nállerdi metil-brom menen fumigatsiya qılıwda, qawipsiz-
lik qaǵıydalarına qattı ámel qılıw shárt. Shunki metil-bromid
gaz jaǵdayındaǵı reńsiz, hidsiz hám nerv sistemasın zıyan jetkeretuǵın kúshli
uwlı zat esaplanadı. Fumigatsiya jumıslarına tek arnawlı tayın -
erlikten ótken, medicinalıq kórikten ruxsat etilgen, tarawdı tushu-
nadigan, tájiriybeli qánigeler tańlap alınadı.
Fumigatsiya processinde kamera aldına “Ótiw qadaǵan etiledi”,
“Turmıs ushın qáwipli” degen belgilerdi ornatıp qoyıw kerek. Me-
til-brom menen 18 jasqa tolmaǵan óspirimlerdi, hámledar hám
emizikli hayallardı hám de medicinalıq kórikten ótip ximiyalıq vosi-
talar menen islewge arnawlı ruxsatnaması bolmaǵan shaxslar -
ni islewine ruxsat berilmaydi
5-tema:O’zbekstan Respublikasina karantin astindagi import o’nimlerin alip kiriw qagiydalari
REJE
1-Import haqqinda tusinik
Import materiallarına karantin ruxsatnamasın alıw ushın import kilayotgan shólkemler kontrakt dúziwge keminde 30 kún kolganida O’zbekstan Respublikası O’simlikler karantini mámleket inspektsiyasiga arza beriwleri kerek. Arzada to’mendegi maǵlıwmatlar kursatilishi kerek:
a) O’zbekstan Respublikasnga olnb kirisiw yamasa onıń xudu- didan tranzit formasında alıp utish muljallangan karantin astındaǵı materiallardıń atı, olardıń sapası hám miadori (xdr bir túri buyicha ayrıqsha ).
b) materiallar junatiladigan hám olardan paydalanıladı - gan jay (mánzil, tranzit formasındaǵı júkler ushın bolsa -yunalish hám junatilayotgan mámleket).
v) tranzit formasındaǵı karantin astındaǵı import materiallardı alıw muljal kilinayotgan mámleket, sonıń menen birge usı materiallar jetiwtirilgan mámleket atı.
g) karantin astındaǵı materiallar jetip keliwiniń yamasa tranzit formasında tashib utilishi muljal kilinayotgan múddetleri.
d) usı júkler alıp kiritiletuǵın O’zbekstan Respubli- kasidagi shegara punktiniń (bandargox, temir yul stanciyası, aeroport, avtostantsiya hám sol sıyaqlılar ) yamasa tranzit júklerin alıp kirisiw hám alıp chikish shegara punktleriniń atı.
Karantin astındaǵı import buyımları ushın ruxsatnama beriw suralgan arzada importyor O’simlikler karantini buyicha mámleket inspektsiyasi tárepinen belgilenetuǵın karantin shártleri hám ilajların uz esabinen hám uz kúshi menen orınlawdı támiyinlew kepilligin moynına alıwı shárt. Arza O’simlikler karantini buyicha Mámleket inspektsiyasiga shólkem basshısı yamasa onıń $fin basari qolı kuyilgan, dumalok muxr basılǵan túrde beriledi. Karantin astındaǵı materiallardı alıp keliw tugrisida birinshi ret arza berilgeninde arzaǵa iskerliginiń bul túri menen
Shugullanish xukuki kursatilgan túrde ruyxatga alınǵanlıq guvoxnomasining nusqası qosımsha kilinadi.
Ponta junatmalarida, yulovchilarning yamasa kemeler, samolyotlar ekipajlarining aǵzaları yoxud poezd brigadasi aǵzalarınıń bagajida, kúl yukida O’zbekstanga alıp kirisiw takiklangan karantin astındaǵı materiallar ámeldegi ekenligi málim bulib kolsa, O’simlikler karantini buyicha mámleket inspektorı oday ónimlerdi tartıp aladı, yulovchilar, keme komandasınıń aǵzaları, boshka transport quralları ekipaji aǵzalarınan tartıp alınǵan xul miyweler, palız eginleriler, URUG'liklar, kushenler, kesilgen guller olardıń iyesi yshtirokida júk, kilib jiberiliwi kerek. Ilimiy kiymatga iye bulgan URUG'liklar hám kushenler olardıń iyeleri razılıǵı menen introduktsion-karantin pitomniklarga tapsırılıwı múmkin. Yulovchilardan karantin astındaǵı materiallar (kúl yuki hám bagaj) tartıp alınǵanlıǵı tugrisida O’simlikler karantini buyicha mámleket inspektorı eki nusqada akt dúzedi, onıń birinshi nusqası material iyesine tapsırıladı yamasa tartıp alıw vedomost orkali rásmiylestiri- lishi xam múmkin.
Karantin astındaǵı materiallardıń tavar partiyaların « tartıp alǵanlıq tugrisida xalkdro makomdagi forma daǵı akt dúziledi.
Import URUG'liklar, kushenler hám boshka karantin astındaǵı import materiallar shegara punklaridan MDX mámleketlerine transportirovka kilinganida yamasa júkti kabul kilib alıwshılar túrlishe bulganida O’simlikler karantini buyicha mámleket inspektorı xar bir túrde ayrıqsha belgilengen forma daǵı fitosanitar sertifikata beredi. Sertifikattıń birinshi hám ekinshi nusqaları transport hújjetlerine qosımsha kilinadi.
Karantin fitosanitar sertifikat xar bir transport birligi ushın ayrıqsha beriledi.
Dán partiyası hám tarkatish punktlerine (stanciyasına ) jetip kelgen boshka karantin astındaǵı júkler partiyaları O’simlikler Karantini buyicha mámleket inspektorı tárepinen fitosanitar sertifikata bar-yukligi tekserilgen x, olda karantin qadaǵalawınan utkaziladi. Bul partiya paydalanıw (onı kayta islew) ushın boshka punktlerge tarkatilganida mámleket inspektorı x, ar bir jańa partiya ushın fitosanitar sertifikat beredi.
Zıyansizlantirilgan karantin astındaǵı materiallarǵa beril- gan karantin sertifikatında zıyansizlentiriw utkazilgan jay, max, sulot kanday ximikat menen zıyansizlantirilganligi, onıń mivdori, ekspozitsiyasi, saat -gramm norması hám zıyansizlentiriw utkazilgan kún kursatilishi kerek.
Karantin astındaǵı materiallardı dárya portları, aeroportlar, temir yul hám avtomobil stanciyaları, al oka kárxanaları hám boshka shegara punktleri taptan, mámleket ishkerisine alıp kirili- shiga fakatgina karantin sertifikata ámeldegi bulsa yamasa qosımsha kilingan hújjetlerde O’simlikler karantini buyicha shegara punk- tining O’zbekstanga alıp kiriwge ruxsat etetuǵın belgilengen na'munadagi shtampi túsirilgen bulsa, yul kuyiladi.
Eger, shet mámleketlerden karantin astındaǵı kjlar hám materiallar kelgen bulib, olardı karantin shártlerine qaray boshka shólkem, shólkem yamasa mintakaga junatib jiberiw kerek bulsa, usı materiallardı boshka adreske junatish, Uzbekistan Respublikası O’simlikler karantini mámleket inspektsiyasining ruxsatı menen tiyisli O’simlikler karantini mámleket inspektsiyasi kursatmasiga qaray, aloka kárxanalarınıń, aeroportlar, temir yullar hám avtomobil' yullari stanciyaları, xamda boshka transport shólkemleriniń administraciyası tárepinen júkler hám materiallardı kabul kilib alıwshı x, isobidan ámelge asıriladı.

6-Tema: Karantindegi ónimlerdi, kórikten ótiwi kerek bolǵan ónimlerdi laboratoriyalarǵa alıp barıw. Shetten kelgen kemeler, temir joldaǵı vagonlar, konteynerler, samolyotlardı avtotransport, pochtamda, zapas zatlardı kórikten ótkeriw.

(Blic soraw juwap)
1-soraw. Osimlikler karantini qadaǵalawdaǵı ónimler tranzit formasında O’zbekstan Respublikası aymaginan qanday jol menen otkerioleri?
Juwabi: Jabiq yamasa izotermik, tasıwǵa jaramli hám plombalangan vagonlarda, avtofurgonlarda, avtorefrejerator yamasa konteynerlarda Bajıxana tranzit rejimi tuwrisindagi qaǵıydaǵa muwapiq hamde osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi ashpastan transport birligine akt berilgennen son’ alıp o’tiledi.
2-soraw. Osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi ashpastan transport birligine akt beriw ushın xak o’ndirilmeydime?
Juwabi. Yaq haq o’ndirilmeydi
3-soraw. Osimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi O’zbekstan Respublikasından tranzit formasında alıp o’tiw qanday boladi?
Juwabi. O’simlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdiń tavar partiyaları Inspektsiya tárepinen tranzit ushın beriletuǵın karantin ruxsatnamalarında belgilenetuǵın shártler tiykarında tranzit júkke qosımsha kilingan kirip keliwshi mámlekettiń fitosanitar sertifikatı yamasa guwaligi boliwi kerek.
4-soraw. Karantin astındaǵı materiallardıń maydanında, transport, konteynerlar hám upakovkalarda tiri karantin degi organizmler bar ekenligi aniqlanganinda, bunday júkti alıp kelgen transport ayrıqsha yamasa júk menen birgelikte ne isleniwi kerek?
Juwabi.Ziyansizlandiriliwi kerek
5-soraw. Osimlikler karantini shegara punktlerin mámleket inspektorları basqa mámleketlerden keletuǵın kemeler, poezdlar, samolyotlar, avtotransport, konteynerlar, bagaj hám pochta jo’netpelerin qabil kilib alıw komissiyası quramına kiredime yaki kirmeydime?
Juwabi.Komissiya quramina kiredi
6-soraw. Júk hám transportta karantindegi organizmler menen ziyanlangani aniqlangan jagdayda, olar ne isleniwi kerek?
Juwabi. Ziyansizlandiriliwi yamasa júk jiberiwshige qaytarib jiberiliwi kerek.
7-soraw. Vagonlar, tryumlar, avtomashinalar, konteynerlar hám ayırım jaylardı ashıp ko’riw o’simlik karantini shegara punkiti mámleket inspektorınıń talabına qaray kimlerdin qatnasiwinda aship koriledi?
Juwabi. Karantin inspektotlari,transport sholkeminin’ wákilleri, bagaj iyeleri tárepinen ámelge asıriladı.

7-Tema. Laboratoriyaǵa alıp kelingen karantin ónimin ekspertizadan ótkeriwdiń ulıwma talapları.

Reje
1-Labaratoriya xanasinda ekspertiza o’tkeriw.
Respublikaǵa kirip kiyatırǵan karantin astındaǵı m. tgeriallarni baslanǵısh hám ekilemshi qadaǵalaw kilinadi. Baslanǵısh tskshirishlar mámleket shegara mákanlarında yamasa shegara daǵı teleklerge karantin astındaǵı júkler túsiriw processinde karantin tekseriwinen utkaziladi.
Mámleket ishkerisinde karantin zonasında kirip ushın tayarlanǵan ónimler karantin bulmagan zonaǵa tashib barılǵanda baslanǵısh tekseriwinen tiykarınan júk artılatuǵın orında ámelge asıriladı. Tekseriw tártibi hám usılı shet el mámleketlerden kirip kiyatırǵan júklerdi tekseriw usılları menen birdey bolıp tabıladı.
Shet el mámleketlerden respublikaǵa kirip kiyatırǵan júklerdi tekseriw (import ) tártibi.
Shet el mámleketlerge chikib kelayogan júkler, materiallar, ónimler júk alıwshına Respublika yamasa wálayat, rayon karantin inspektsiyasi tárepinen berilgen shet el karantin ruxsatnaması bulgan tavdirda onı alıp ketiwge ruxsat etiledi. Bul ruxsatnamada júkti kaysi shegara mákanınan kaysi múddette alıp chikib ketiw, júktiń jaylar sanı, kaysi karantin obiektlerden taza ekenligi kursatilgan bulishi kerek.
X, ar kanday júkler kirip kilayotgan mámleket karantin inspektsiyasi tárepinen berilgen fitosanitar sertifikatqa iye bulib, júkti alıwshı mámleketti bul júk karantin ob'ektlerinen erkin ekenligin ishontirishi kerek.
Respublikamızǵa karantin astındaǵı materiallardıń, ónimlerdiń hám júklerdiń kirip kelmewine múmkinshilik jaratıw. \amda tranzit túrde mámleket taptan alıp utish maksadida shet el mámleketlikler menen sawda shártnaması dúziledi.
Eksportqa jiberilip atırǵan o'nimlerdi laboratoriya ekspertizasidan o'tkeriwdi tezlestiriw maqsetinde, aymaqlıq ósimlikler karantini mámleket inspeksiyalarida 15 zamanago'y ko'shpeli (mobil) laboratoriyalar dúzildi.
Xabar beriliwine qaraǵanda, 2021 jil 1 maydan ministrler Mákemesiniń tiyisli sheshimi menen mámleketimizge import bóliwshi hám de kirip etiletuǵın mıywe-palız eginleri hám ósimlik ónimlerin laboratoriya ekspertizasidan ótkeriw xızmeti rásmiy pullıq etip belgilendi.
Oǵan kóre, laboratoriya xızmetlerin bahasında hár bir úlgi ushın 88 563 swm muǵdarında tólew engizilip, bul bahaǵa ximiyalıq reaktiv hám bir retlik isletiletuǵın ónimler bahası bólek esaplab qosıladı. Tólew shártnama tiykarında ámelge asıriladı.
Laboratoriya analizleri hám ekspertizalari isenimliligin támiyinlew hám de respublika daǵı fitosanitariya jaǵdayın jaqsılaw maqsetinde bir qatar rawajlanǵan mámleketlerdiń fitosanitariya salasında aldıńǵı shet el tájiriybeleri orınlarda úyrenilinip, búgingi kúnde halqaro standartlarǵa sáykes keletuǵın zamanagóy aldıńǵı laboratoriya úskeneleri hám texnikalıq qurallar menen úskenelestirilgen Oraylıq karantin laboratoriyası dúzildi. Usınıń menen bir qatarda, Oraylıq karantin laboratoriyası ámeldegi jıl mart ayında xalıq aralıq standartlar tiykarında akkreditatsiyadan ótkerildi.
Usınıń menen bir qatarda, Respublikanıń 6 wálayatında (Andijan, Ferǵana, Xorezm, Samarqand, Sirdaryo, Tashkent wálayatları ) statsionar karantin laboratoriya dúzildi hám milliy akkreditatsiyadan ótkerildi.
Laboratoriyada ekspertiza qılıw ushın ayrıqsha úlgi ajratıladı ; bunıń
ushın tiykarǵı úlgi tegis maydanshaǵa to'kiladi hám eki lineyka menen
aralastırıladı, keyininen juqa etip kvadrat formasında yoyiladi. Endigiden kvadrat daǵı tuqim xaligi lineykalar menen múyeshma-múyesh bolınıp, tórtew úshmúyeshlik payda etiledi.
Keyininen bir-birine keri turǵan eki úshmúyeshliktegi tuqim
jiynastırıp alınıp, qalǵan eki úshmúyeshlikdegileri bir-birine qaytaldan
aralastırıladı hám taǵı tórtew úshmúyeshlikke bólinedi. Tuqimdı bunday ajıratıw jumısı tap keri jaylasqan eki úshmúyeshlikte analiz qılınıp atırǵan eginlerdiń ortasha úlgisi ushın zárúr muǵdar tuqim qalgansha dawam ettiriledi. Eger tiykarǵı úlginiń salmaǵı ortasha úlginikinen aspasa, ol ortasha mugdar bolıp xam esaplanadi.
Ortasha úlgi ótkir japiraqli zereń tuqiminan -1000 gramm; shumtol, tata zereńi, jińishke japiraq jiyde tuqimınan - 500 gram tuqim kórip
shıǵıladı ;
v) kóp muǵdardaǵı partiya 100 paketlik partiyalarǵa ajıratılıp, joqarıdaǵı „b” bandida kórsetilgeni sıyaqlı analiz etiledi.
Eki kilogrammǵa shekem muǵdarda ilimiy-tekseriw maqsetlerinde keltiriletuǵın
tuqimlıq shigit úlgileriniń xammasi analiz qılıw ushın karantin
laboratoriyasına tapsırıladı.
Hár partiya daǵı túynek, boshpiyoz, túbirpaqallarning sanı 500 dana den aslam bolmasa, bunday material donalab názerden keshiriledi. Partiya daǵı material 500danadan kóp bolǵanında, bunnan aslamsha túynek (bas-piyaz ) dıń 10 -15 procentii qosımsha kórip shıǵıladı.