Tema-1: Karantin janlikler ham jabayi shopler

Partiyalardaǵı nál, qálemshe, parxeshlar 10 bólekacha bolǵanında, hár
bólektegi nál, qálemshelerdiń 10 -15 procentii ko’zden keshiriledi; partiya daǵı nál, qálemsheler 100 bólekkeshe bolǵanında, 10 bólekten artıqsha nál qálemshelerdiń 15 procentii qosimsha kóriledi.
Eger materiallar 100 bólekten kóp bolsa, bul halda olar 100 bólekten etip ayrıqsha partiyalarǵa ajratıladı hám joqarıdaǵı 2-elementda kórsetilgeni sıyaqlı ko’zden keshiriledi.
Sırt elden keltiriletuǵın nál, qálemshe, túynek, túbirpaqal,
boshpiyozlardan, olar ziyanlangan yamasa gumanli bolıw -bolmawine qaramay,laboratoriyada analiz qılıw ushın álbette úlgi alınadı.

8 -tema. Ekspertiza úlgilerin alıw tártibi menen tanısıw.

(klaster duziw)

9-tema. Shegaradaǵı mámleketlik karantin xızmeti shólkemleri, karantin laboratoriyalar, fumigaciya bóliminiń otryadları, olardıń maqsetleri hám wazıypaları, introdukcion pitomniklerdiń áhmiyeti
Reje;
1.Shegara postlari haqqinda.
2.Fumigaciya bo’limeri.
3.pitomnikler haqqinda.

Shet el mámleketlerden mámleket ishkerisine zıyanlı ja’nlik, tsnpfmp kesellik hám jabayi sho’plerTuqimlardin’ kirip kelmewin o’simlikler karantini Qaǵıydası tiykarınan Respublika Ministrler Kabineti janindagi Respublika O’simlikler karantini mámleket inspeksiyasi ámelge asıradı. Bul shólkem O’simlikler karantini shólkemlestirilgen hám joba li qadaǵalaw jumısların mazmunın jáne onıń atqarılıwın qadaǵalaw etedi.

Mámleket shegaraları daǵı O’simlikler karantini inspektsiyasi (karantin laboratoriyası hám fumigatsiya otryadi menen) kushni mámleket qorgaw shegaralarinda hám wálayatlar arasında iskerlik ko’rsetedi. Qala hám aynaqlar ara karantin inspektsiyasi belgilengen aymaqtaǵı qadaǵalaw jumısların ámelge asıradı.
Rayon karantin inspektsiyasi darya, teńiz portlarında, temirjollarda, aeroportlarda, bas pochtalar hám mámleketler ara jollarda sho’lkemlestiriledi.
Respublika Awil xojaligi Ministrligi janinda O’simliklerni institutı hám O’simlikler karantini mámleket inspektsiyasi janinda karantin laboratoriyası iskerlik «Ko’rsetedi. Laboratoriya xızmetkerleri karantin inspektsiyasi xızmetkerlerine, pitomniklarning túr sınap kóriw uchastkaları xızmetkerlerine járdem etedi. Zárúr qallarda karantin ob'ektlerdiń fitosanitar qadaǵalawın ámelge asıradı, xızmetkerler mamanlıǵın asırıw ushın seminarlar sho’lkemlestirilgen etiw hám ukitish jumısların sho’lkemlestirilgen etedi.
O’simlik ónimlerin zıyanlı ja’nlik hám keselliklerden tazalaw ushın 1962 - jıldan baslap fumigatsion otryadlar sho’lkemlestirilgen. 1981 - jıl ge shekem 24 mln. t karantin júkler, 2 mlrd dana kushenler fumigatsiya kilingan. Bir ǵana 1980 - jılda 1, 5 mln. t xar qıylı ónimlerge qayta islengen.Respublika O’simlikler karantini xızmeti sistemasın to’mendegi sxemada beriw múmkin;
-O’zbekstan Respublikası Ministrler Kabineti aldındaǵı O’simliklar karantini mámleket inspektsiyasi (UzDavkarantin).
- Mámleket shegara mákanlarında hám wálayatlarda sho’lkemlestirildi kilingan inspektsiyalar.
-Karantin laboratoriyaları.
- Fumigatsion otryadlar.
- O’simliklar karantini buyicha shaxdr hám rayonlararo inspektsiyalar.
- O’simliklar karantini buyicha dárya portlarında, aeroportlar -
de, pochtalarda, shosse yullaridagi inspektsiyalar.
- O’simliklar karantini ilimiy-izzertlew orayı.
Búgingi kúnde ministrler Mákemesi janındaǵı Ósimlikler karantini mámleket inspeksiyasi tárepinen Ózbekstan Respublikası aymaǵın zıyanlı hám basqa qáwipli zıyankeslerden saqlaw, hasıldarlıqtı asırıw arqalı azıq-túlik qawipsizligin támiyinlew, sonıń menen birge, ónimlerdiń kiripbopligini kúsheytiw maqsetinde shet elge kirip etiletuǵın awıl xojalıǵı ónimleri ushın qatar qolaylıqlar jaratılıp atır. Usınıń menen birge, Respublika aymaǵına alıp kiriluvchi import ónimleriniń sapası, fitosanitar jaǵdayı maydanınan tiyisli tártipte qadaǵalaw kúshaytirilgan.

Ózbekstan Respublikası mámleket shegarasınan túrli ónimlerdi alıp ótip atırǵan kópshilik puqaralar karantin ruxsatnaması hám fitosanitariya sertifikatı haqqında etarli maǵlıwmatqa iye bolmaǵanlıǵı ushın da túrli máseleler júzege kelip atır. Atap ótiw kerek, karantin ob'ektleri menen mámleket aymaǵına kirgen zıyanlı organizmler keń kólemde tarqalıp, ekonomikaǵa saldamlı zálel etkazadi. Áne sonday qáwipti saplastırıw maqsetinde Inspektsiya xızmetkerleri tárepinen qatar ilajlar ámelge asırılıp atır.

“O'zdavkarantin” inspektorları tárepinen I. Karimov atındaǵı Tashkent xalıq aralıq aeroportı arqalı karantin astı ónimlerin alıp keliw menen baylanıslı bir neshe nızam buzıwshılıq jaǵdayları anıqlandi. Atap aytqanda, import karantin ruxsatnaması hám kiripyor mámlekettiń fitosanitariya sertifikatisiz kirip kelgen Kazaxstan mámleketinen 6 top Malina nálleri, Belorus mámleketinen 22 kg burısh, Ukraina mámleketinen 4 top qızǵılt náli, Kitay mámleketinen hár qıylı túrdegi 8 kg tatımlıqlar, Rossiya Federatsiyasidan ulıwma esapta 37 top alma, Malina, qulupnay, lavr hám gúl nálleri Ósimlikler karantini shegara mákanı inspektorları tárepinen toqtatıp qolindi.

Ámeldegi nızamshılıqqa tiykarınan, bul karantin astındaǵı ónimler “O'zdavkarantin” inspektsiyasi inspektorları hám de tiyisli shólkemlerdiń juwapker xızmetkerleri qatnasıwında qosıw jolı menen joq etildi.

Sonı da aytıw kerek, Ózbekstan Respublikasınıń “Ósimlikler karantini tuwrısında”gi nızamına tiykarınan “O'zdavkarantin” inspektsiyasi tárepinen “Karantin astındaǵı ónimlerdi import hám eksport qılıwda júritiletuǵın fitosanitariya tártip-principlerı boyınsha qollama” islep shıǵılǵan.

Ol jaǵdayda shet el mámleketlerden Ózbekstan Respublikasında jasawshı puqaralarǵa joqarı dárejedegi fitosanitar qáwipke iye bolǵan karantin astındaǵı ónimdi pochta posılkalarında jiberiliwi ta'qiqlanishi, sonıń menen birge, pochta posılkalarında joqarı dárejedegi fitosanitar qáwipke iye bolǵan karantin astındaǵı ónimler kelgen táǵdirde akt dúzilisi hám ónim tezlik penen joq etiliwi kórsetilgen. Joqarı fitosanitar qáwipke iye bolǵan karantin astı ónimlerine egiw materialları, atap aytqanda, nál, tuqim, piyazbaslar, tuynekler kiredi.

Mámleketke kirip kiyatırǵan barlıq ósimlik úlgileri hám tuqimliq materiallar karantin postlarida zıyankesler menen zálellenbegenligi qatań qadaǵalawdan ótkeriledi. Bul materiallardıń ziyanlangaliq dárejesin anıqlaw ushın introduktsion karantin pitomniklar sho’lkemlestirildi , olar egin maydanından ajıratılǵan maydanlarda baqlawlar júrgizedi. Introduktsion karantin pitomniklar óz jumısların arnawlı karantin sharayatında alıp barıp, zıyankeslerg tarqalıwınıń aldın alatuǵın ilajlardı ótkeredi.
Respublikamızda 3 sonday pitomniklar ámeldegi bolıp, paxta boyınsha Paxta selektsiyasi hám tuqımgershilik qánigesiligi institutında, dán sobiqli eginler boyınsha o’simlikshilik institutında, mayda hám mevali ósimlikler boyınsha SHreder atındaǵı miyweshilik, júzimshilik hám kartoshkashılıq ilimiy-izertlew institutında pitomniklar sho’lkemlestirildi.
Bul maydanlarda 1 hám 3 jıl dawamında úlgilerdiń kesellik qozǵawtıwshılardan tazalıǵı anıqlaw, jetistirilgen ósimlikler-den alınǵan birinshi reproduktsiya tuqimlar ilimiy-izertlew institutlarına kelesinde baqlaw hám úyreniw ushın tarqatıladı. Tuqimliq materiallardıń sonday tártipte mámleket ishkerisine alıp kirilishi qáwipli kesellik hám otaqlar tarqalıwınıń aldın alatuǵın ilajlardı ótkeredi.
Karantin materialların mámleket ishkerisine alıp kirisiw respublika Ósimlikler karantini Bas mámleket inspektsiyasi tamonidan berilgen arnawlı sertifikat tiykarında ámelge asıriladı. Karantin sertifikatında shet elden keltirilgen ónimlerdi alıp kirisiw karantin qaǵıydaları tiykarında bolıwı kórsetilgen. Respublikamız shegarasında jaylasqan karantin mákanlarında karantin materiallar baslanǵısh karantin qadaǵalawınan ótkeriledi. Mámleketke alıp kirilayotgan materiallar karantin ob'ektler menen zálellanganligi anıqlanǵan táǵdirde usı materiallar partiyası alıp kelingen mámleketke qaytarıladı, joq etiledi yamasa zıyansizlantiriladi
Termiz shegara mákanında shet elden keltirilayogan materiallardı fumigatsiya etetuǵın vakuum stanciya ámeldegi bolıp, keltirilayotgan materiallarǵa sol orında ishlov beriledi.
Mámleketke keltirilib atirgan materiallardı qabıl qılıp alıw mákanında ótkeriletuǵın ekilemshi karantin tekseriwi de tiykarǵı rol oynaydı. Barlıq karantin qaǵıydaları tiykarında tekseriwden ótkerilgen materiallardan júkti qabıl etip alıwshıga odan paydalanıw xuquqi beriledi.

10-tema. Karantin ekspertizasınıń ulıwma qaǵıydaları hám metodikaları.

Reje:
1.Ekspertiza o’tkeriw turleri.
2.Ekspertiza qagiydalari.

Entomologik ekspertizaning ulıwma qaǵıydaları.

* Laboratoriyaǵa alıp kelingen hár qanday materialdı
birinshi bolıp entomolog tekseredi.
* Materialda ja’nlikhám kanalar bar-joq ekenligi anıqlanadı ;
eger olar aktiv halda bolsa, olar tısqarına shıǵıp ketpewi ushın
ilaj kóriledi, atap aytqanda, material plenkaga o'raladi yamasa shıyshe
qalpoq menen bekitiladi hám ja’nliklerefir yamasa dilxloretan
menen óltiriledi. 5-10 minutadan keyin materialdı tekseriw
dawam ettiriledi.
* Laboratoriya reti kelgendede ayna hám túńlikler jabıq bolıwı yamasa
olarǵa doka yoxud qalıń tor tutılǵan bolıwı kerek.
* Keltirilgen materialdı sol kúnniń ózinde ekspertiza
qılıw kerek.
* Keyininen material tolıq ekspertiza etiledi, atap aytqanda
lupa yamasa bınakulyar mikroskopda tekseriledi, kishi aǵzalarınan
preparat tayarlanıp, olar mikroskopda analiz etiledi.
Ekspertiza waqtında tabılǵan zıyanlı shıbın-shirkeylerden hár birewiniń
úlgisi bólek probirkaǵa salınıp, onıń ishine tezlik penen azmaz
paxta hám etiketka qóyıladı.
* Sol probirkaǵa ziyanlangan materialdıń úlgisi de
qóyıladı hám probirkanıń awızı paxta tıǵını menen jabıladı.
Etiketkaga tómendegiler jazıladı.
* Ekspertiza protokolı nomeri;
* Qanday material hám qaysı mámleketten alıp kelinlıgi;
* Anıqlanǵan zıyanlı shıbın-shirkeydiń latınsha hám ózbekshe atı ;
Anıqlanǵan zıyanlı ja’nlikqaysı rawajlanıw fazasında
hám qanday jaǵdayda ekenligi;
*Ekspertiza ótkergen qánigediń famılıyası hám atı ;
* Ekspertiza ótkerilgen sáne. Bunda tómendegi
kemeytiwlerdi qóllaw múmkin: tir, óli,lishinka, quwırshaq ;gúbelek qurt; ur. ish.-Tuqim
ishinde;tuqimlar arasında.
Nál hám mıywe zıyankesleriniń ekspertiza
usılları
Ózbekstan aymaǵında sırt el mámleketlerinen hár túrlı sawda
shártnamalar tiykarında júdá kóp mıywe hám na’ller alıp kelinedi.
Odan tısqarı kóp mıywe hám na’llerdı avtomobil temirjol hám
hawa jolları, passajirlar ózleri menen alıp keledi. Ayırım
jaǵdaylarda mıywe hám na’ller xalıq aralıq posılkalarda da
aymaǵımızǵa keliwi múmkin.
Tavar partiyalardaǵı mıywe oramları túrme-túr bolıwı
múmkin. Alma, biyn, almurt, ánarlardı kóbinese aǵash yamasa plastik
yashiklarda alıp kelinedi. Birpara holllarda alma hám apel'sinlarni
nooziq sortların hár birewi bólek juqa qaǵaz yashiklarda
keltiriwi múmkin. Arqa Aziyadan alıp kelinetuǵın miyweler
ezilmasligi ushın yashiklar hám miywelerdi aralarına salı
qawızları salıp qoyıwı múmkin. Qaroli, erik, chereshnya, shiye hám
júzimler boyı 25 sm den aspaǵan yashiklarda alıp kelinedi.
Úlken tavar partiyalardaǵı miywelerdi kiritiliwinde jolawshı
hújjetlerde mámlekettiń atı hám basqa maǵlıwmatlar tabıw
qıyın emes. Posılkalardaǵı miywelerdi de jibergen mánzilleri
jazılǵan boladı. Mısalı Arqa Aziya Evropanıń ayırım
mámleketleri hám de Arqa Amerika hám basqa mámleketlerden alıp
kelinetuǵın alma, almurt, biyn, shaptalı, erik hám qaroli miyweleri
shıǵıs mevaxo'ri-Grapholitha molesta menen, Arqa Amerikadan
alıp kelingen almalar ózimizde uchramaydigan sırtqı karantin
ob'ekti dep tán alınǵan alma shıbını (Rhogoletis pemolla) menen
ziyanlangan bolıwı múmkin.
Orta jer teńizi arqalında jaylasqan mámleketlerden oǵada
qáwipli sırtqı karantin ob'ekti bolǵan orta jer teńizi mıywe
shıbının (Ceratitis capitatat) ushıratıw múmkin. Arqa Aziyadan
alıp kelingen mıywe na’llerda, ásirese alma, shaptalı, erik,
qaroli, júzimlerde olardı orawshı materiallarda, taralarida
Amerika kapalagi (Huphantria cunea) dıń qurt hám quwırshaqları
tabılıwı múmkin. Olardan tısqarı, hár túrlı qalqandorlar,
unta’rizli qurt, atap aytqanda kaliforniya qalqandori
(Quadraspidiotus pentagona), tut qalqandori hám basqa
zıyankeslerdiń máyeklerin ushıratıw múmkin.
Nállerdi ekspertizasini ótkeriw ushın jumısshı jay
tayarlanadı hám kelgen posilkalarni ashıladı. Uyań aste
nállerdi bosatiladi hám átirap daǵı paxta shaqlardı alıp
taslanadı.
Náller bita-bir alıp kórikten lupa járdeminde
ótkeriledi. Nállerdi kórikten ótkeriw túbirden baslanadı.
Qaldıq topıraq skal'pel' járdeminde tazalanadı. Petri tarelkasına
salınıp bınakulyar járdeminde ja’nlik yamasa kana bar joq ekenligi
anıqlanadı. Túbir moynına ayrıqsha dıqqat etiliwi kerek.
Patologikalıq isik, gallalar skal'pel' járdeminde ashıladı hám
kórikten ótkeriledi. Nál paqal qabıǵı, paqallar, paqal qoltıqları,
tuqimlar xam qalqanlilar bar joq ekenligine áhmiyet berilip
kórikten lupa járdeminde anıqlanadı.
Ásirese quwrap qalǵan ósimlik bólimlerin tekseriw
kerek. Zıyankes anıqlanilgandan keyin olardı skal'pel'
járdeminde kesiledi hám ústinen parafin quyıladı.
Zıyankeslerdi terip alıp fiksatorga jaylanadı.
Álbette miyweler qaysı ja’nlikler menen zıyanlanıwı
múmkinligin biliw kerek. Ja’nlikler miywelerdi sırtdan
zıyan jetkeziwi múmkin. Bul jagdayda lupa, bınakulyar járdeminde ja’nlik túri anıqlanadı.
Mıywe ústinde tesikler bolsa miywelerdi ishi ashıladı hám
terip alınǵan ja’nlikler fiksatsiya etiledi.
Ekspertizaga túsken posilkalar, banderollar hám olardı
ishine jaylasqan kem muǵdardaǵı tuqimlar eń dáslep sırtdan
zıyankesler teshmaganligi anıqlanadı. Paketlerdi ishindegi
tuqimlardı 1-2 sm qalıńlıqta jazǵan xolatda shpatel' xamda
skal'pel' járdeminde Birma -bir kóriledi.
Ziyanlangan tuqimlar probirkalarǵa jaylanıp tıǵınlar menen
jabıladı. Ekspertiza dawamında xasharotlarni anıqlawda lupalar
hám bınakulyarlar qollanıladı.
Tuqimlardı názerden keshirim- júdá kóp miynet talap
etetuǵın usıl bolıp, hár túrlı tuqimlar, g'alla doni, mayda
qurıtılǵan miyweler hám usılarǵa uqsas materiallardı ekspertiza
qılıwda isletiledi. Názerden keshirim kolemine qaray ol hár túrlı
tárzde ótiwi múmkin. Tuqimlardin’ mayda botanik organizmlerin
názerden keshirimde plastmassa yamasa metal patnislarda paydalanıw
usınıs etiledi. Bunnan da kishi kólem degi tuqimlar úlgisin
xatto aq qaǵaz betinde názerden keshirim múmkin. Tuqimlardı
tekserip kóriwde shpatel yamasa skal'pel isletiledi.
Tuqimlardı elew usılları - eger úlginde tuqimlar ishinde
ja’nliklershıǵındıları kóp bolsa topıraq elekleri isletiliwi
múmkin. Elew processinde eleklerdi joqarı bóleginde hár túrlı
shıbın-shirkeyler, ortalarında maydalaw shıbın-shirkeyler, eń tómeninde bolsa
Ja’nliklerdin’shıǵındıları hám kanalar túsedi. Bul usıldı
qóllaw júdá shıbın shırkeylerdi anıqlawda birinshi novbatda
kapr qo'ng'izni anıqlawda úzil-kesil túrde qadaǵan etiledi, sebebi qo'ng'iz
lichinkalari júdá mayda bolıwı sebepli olar eleklerdiń hár túrlı
tesik hám yoriklariga kirip qalıwı múmkin. Tuwrısıda keyinirek
bul elekler, eger jaqsılap zálellantirilmasa, kapr qo'ng'izini
óshog'iga aylanıwı múmkin. Zıyansizlentiriw ushın elekler kóp
waqıt suwda qaynatilishi kerek.
Flotatsiya usılı. Flotatsiya tuqimlardı ziyanlanganin
anıqlawda járdem beretuǵın usıl. Flotatsiya usılında xar qıylı
muǵdarda palaw duzı yamasa selitra eritpesi qollanıladı. Bunda 1 l
suwda 570-730 g selitra 150
S de eritiladi.
Karantin laboratoriyalarınıń jaylanıwı, tiykarǵı yunalishi
hám jumıs kolemine baǵlıq halda buyımlanıwı hár túrlı boladı. Shegara
punktlerindegi kishi laboratoriyalarında ádetde ápiwayı analizler
etiledi hám sol sebepli olardaǵı úskene-buyımlar quramalı Bolmaydı. Wálayat hám oraylıq laboratorialarda joqarı maman
qánigeler isleydi (entomolog, fitopatolog, bakteriolog,
fitogelmintolog, botanik, rentgenolog hám júzimsikologlar) hám
olardıń iskerligi ushın quramalı arnawlı úskene hám buyımlar
kerek boladı.
Rentgenografiya usılı -tuqimlardı zıyankes tárepinen
jasırın formada ziyanlanganin anıqlawda rentgenografiya
usılı qollanıladı.
Onıń ushın ARS-1 atlı rentgen apparatı isletiledi.
Tuqimlardı rentgenografiya etiliwi qo'yidagi tárzde ótedi.
Juqa pergament qaǵaz betine tuqimlar bir qatlam etip
arnawlı taxtadan jasalǵan qutilarga jaylastırıladı. Qutilarni
tiyine qara qaǵazǵa oralǵan jańa fotoplyonka quyıladı. Keyin
tuqimlar rentgen nurlar menen kóriledi. Nurlanıw dawam etiw waqti
bes minuta.
Keyin tartpalar shayqatilmasdan basqa stolga quyıladı.
Rentenogrammalar bolsa tiyisli ishlovlardan keyin dıqqat penen
názerden keshiriledi hám hámme gumanli tuqimlar qálem járdeminde
belgilenedi.
Rentgenogramalarda tuqimlardin’ ishinde ámeldegi
Ja’nliklerdin’lichinkalari, quwırshaqları hám qurti hám de
shıǵındıları ayqın kórinedi.
Bunnan tısqarı tiri hám ólik ja’nliklerde kóriledi.
Keyin tartpa daǵı ziyanlangan tuqimlardin’
rentgenogramalari salıstırılıp pintset járdeminde alınadı hám
entomologik ekspertiza ótkeriledi.
Bul usıl menen tiykarınan import etilgen g'o'za tuqimları,
materiallıq yamasa jabayı ósimlikler tuqimi tekseriledi.
Makrolyuminestsent usılı - bul usılda ayırım
zıyankesler tárepinen ziyanlangan Tuqim, nál hám
qálemshelerdi ziyanlanganin anıqlawda isletiledi. Bul
zıyankesler tómendegiler:
Karantin astı tuqimlar, sonday-aq Kitay donxo'ri hám
Braziliya tuqimqori. Bulardıń máyekleri hám de saqlawxana uzınburuni
máyekleri jiltirap lyuminestsentlanadi. Bulardan tısqarı qızıl
qan bıyt hám unta’rizli qurt shıǵındıları da qálemshe hám
nállerdiń jariqlarinda jaqsı lyuminestsentlanadi. Bul usıl qollanıwda arnawlı apparatura isletiledi. LMYu
yamasa L-84 markası analitik sınap kvarteli partativ lampa hám de
PRK-4 lampa járdeminde ko’rinbes ul'tra fiolet nurlardı
ótkeretuǵın UFS-3 jaqtılıq fil'tri.
Jumıs qarańǵı xanada ótiwi shárt eger tuqimlar úlgiler kóp
bolsa arnawlı transportyor úskene qollanıladı. Tuqim bunkerge
salinadi hám aste arnawlı motorsha járdeminde islep atirǵan
trasportyorga túsedi hám nurlanıw derekten ótken sayin
ziyanlangan tuqimlar názerden keshiriledi. Ziyanlangan tuqimlar
kóriniwi menen transportyor toqtatıladı hám tuqimları pentsit
járdeminde keyingi entomologik analiz ushın alınadı, keyininen
transportyor taǵı iske túsiriledi.
Biologiyalıq usıl -kóbinese kórik processinde laboratoriya
ekspertizasi hám analizinde zıyankes yamasa
mikroorganizmlardin’ hámmesi emes bálki mitseliylari,
quwırshaqları yamasa máyekleri tabıladı. Ja’nliklerdin’bolsa kópshilik
jaǵdaylarda tek imagosinan anıqlaw múmkin. Sonday eken
olardıń qaysı ja’nlik túrine tiyisliligin anıqlaw ushın
lichinka quwırshaq yamasa máyeklerdi jetik ja’nlik dáwirine shekem kútim
etiwge tuwrı keledi.
Lichinka hám qurtin imago dáwirige shekem aparıw ushın
olardı shıyshe bankaga salıp awızın marliya menen bekkem jabıw
kerek. Olardı bagıw ushın qayda tabılǵanına qaray sol ónim
bankaǵa salinadi. Olardıń rawajlanıwı úzliksiz uyreniledi.
Anıqlanǵannan keyin olar óltiriledi hám keyinirek kirip
retinde isletiledi. Lyuminestsentsiya -gaz, suyıqlıq yamasa qattı
denenin’ suwıq halda nur taralıwı (nurlanıwı ).

11-tema. Ósimlikler karantininde xalıq aralıq kelisimler.

(Blic soraw-juwap)
1-soraw.Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen “Ósimlikler karantini hám qorǵawı boyınsha xalıq aralıq konvensiyaga Ózbekstan Respublikasınıń qosılıwı tuwrısında“gi nızam qol qoyıldı?
Juwap: 2019 jıldıń 23 dekabr kúni.
2-soraw. Mámleket statistika komiteti maǵlıwmatlarına kóre, Ózbekstan 2021 jılda neshe mamleketke jami qansha AQSh dollarına teń bolǵan 60, 8 mıń tonna shiye kirip etken.
Juwabi: 18 mámleketke ja’mi` 84, 8 mln.AQSH dollor/
3-soraw. 2021 jılda Ózbekstan eń kóp shiye kirip etken mámleketlikler?
Juwabi: — Qozog‘iston – 27,5 ming tonna— Rossiya – 24,7 ming tonna— Qirg‘iz R. – 6,8 ming tonna— Ukraina – 725 tonna— Belarus – 593 tonna— Koreya – 208 tonna— Polsha – 98 tonna
4-soraw., 2018 jıl 27 yanvar kúni mámleketimiz ministrler Ka’binetinin’ Ózbekstanda shet el tájiriybesi tiykarında ashshı burish jetistiriwdi kóbeytiw ilajları tuwrısındaǵı sheshimi qabıl etilgen edi usi qararda ne delingen?
Juwabi: Usı sheshimge tiykarınan awıl xojalıǵı eginleri quramın diversifikatsiya qılıw, fermer hám dıyxan xojalıqları tabısın asırıw hám de eksport kólemin kóbeytiw maqsetinde shet el tájiriybe tiykarında ashshı qálempir jetistiriw jolǵa qoyılǵan.
5-soraw. Kitayǵa aldınǵı neshe turdegi onimdi eksport qiliwga boladi?
Juwabi. 13 túrdegi awıl xojalıǵı ónimleri, yaǵnıy shiye, qawın, ánar, kishmish, erik qagi, piste, mash, ǵoza, shıyrın hám ashshı erik danesi, júzim, jańa úzilgen ashshı burish hám gunji ónimlerin eksport qılıw múmkin.
6-soraw. Sońǵı úsh jılda sırtqı bazarǵa eksport qilip atırǵan awıl xojalıǵı ónimleri kólemi úsh esege asdı. Mámleketimiz dúnyanıń neshe mámleketine qansha túrden artıq suwli mıywe-palız eginleri hám olardı qayta islew tiykarında tayarlanǵan ónimlerdi eksport qi;lip atir?.
Juwabi. Dunyanin’ 22 ma’mleketine 180 nnen artiq o’nimdi.
12-tema: Karantin astındaǵı materiallar hám Ózbekstan Respublikasına kirip kiyatırǵan transport quralların fitosanitariya qadaǵalawdan ótkeriw tártibi
(test)
1. Fitosanitariya qadaǵalaw ilajı degenimiz ne?
a)* Zıyanlı organizmlerdi egisliklerde tarqalıwın waqıtında anıqlaw, tarqalıwın shegaralaw hám zálellengen jayların qorǵawlap, joq etip taslaw ilajı.
b)teklseriw waqtinda karantin organizmler baqlansa olardi joq etiw.
s)sirttan kelip atirgan barliq turdegi onimlerdi ishki bazarga kirgizbew, tekseriw otkermey o’nimnlerdi keri qaytarip jiberiw.
2. Transport quralların, júklerdi, konteynerlerdi, yashiklaardi vizual tekseriw processinde karantin ob'ektler anıqlanǵan táǵdirde baqlaw toqtatilib, transport quralı jugi menen zıyansizlantiriladi. Tekseriwde karantin ob'ektler anıqlanbaǵan táǵdirde júk kiyatırǵan orında ekilemshi tekseriw baslanıp, onı túsiriw processinde analiz ushın úlgiler alınadı. Egiw ushın urıwlar hám náller quramalı laboratoriya tekseriwinen ótiwin názerde tutıp olar qanday ekspertizadan ótkeriledi..
A)tekseriw b)*fitapatologik s)quramali
3. Shet elden júk alıp kelgen temirjol vagonlari shegara stansiyalarında toqtaǵannan keyin odaǵı júkler ne qilinadi?
a)* mámleket ishkerisine jergilikli vagonlarga artılıwı kerek.
b)izge qaytarilip jiberiledi
s)mamleket diziminen o’tkerilip olardi xaliqqa usiniladi.
4. Fitosanitar sertifikat degen ne?
a) Ósimlikler karantini mámleket inspektorı tárepinen óz kepilligi sheńberinde jiberilgen zárúr fitosanitar talaplar atqarılıwı boyınsha usınısnomalarni orınlaw
b)*Eskport qılıp atırǵan mámlekettiń kepillikli mámleket shólkemleri tárepinen ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdiń hár bir transport birligine beriletuǵın hám ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdiń ósimlikler karantinindegi ob'ektler menen ziyanlanbaganligin tastıyıqlaytuǵın hújjet.
s) tuwri juwap joq.
5. Respublikada karantin qadaǵalawın ótkeriliwiniń maqseti hám wazıypaları neden ibarat?:
a)* shet elden kiyatırǵan materiallarda karantin ob'ektlerdi anıqlaw ;
b) barlıq transport quralların baqlaw ;
s)anıqlanǵan karantin ob'ektlerdi zıyansizlentiriw
6. Karantin qadaǵalawı ótkeriliwi zárúr bolǵan ósimlik materiallarına jartılaylar kiredi?:
a) barlıq juwaplar tuwrı ;
b) un, may, konditer, aǵashnı qayta islew, sherim sanaatı ushın kelgen ónimler;
s)*tuqimlar, miyweler, náller, qálemsheler, tuynekler, piyazbaslar

13-tema: Karantin astındaǵı materiallar hám transport qurallarınıń zıyansızlandırıw hám tazalaw

(klaster duziw)

1. Ózbekstan Respublikasına alıp kirilip atirgan ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimler hám transport quralları ósimlikler karantini mámleket inspektorları tárepinen mámleket shegarasınan ótiw jaylarında islengen ósimlikler karantini shegara mákanlarında qadaǵalawdan ótkeriledi.

Júk hám transport qurallarında karantin degi zıyanlı organizmler bar ekenligi anıqlansa, olardıń úlgileri tastıyıqlaw ushın tiyisli ósimlikler karantini laboratoriyalarına jiberiledi. Bul ziyanlangan ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerdi belgilengen tártipte zıyansizlentiriw hám júk jiberiwshige qaytarıp jiberiwdiń múmkinshiligi ámeldegi bolmasa joq etiliwi kerek.

Ózbekstan Respublikasınıń shegara mákanına etip kelgen avtomobil', hawa hám temirjol transportı ekipaji aǵzaları qol yukida ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimleri bar-joq ekenligin kórsetiwleri há
m eger ámeldegi bolsa, olardı karantin qadaǵalawınan ótkeriwleri shárt.









Avtomobil', hawa hám temirjol transportı quralları hám olardıń júk reti kelgendeni ashıp kóriw shegara mákanındaǵı ósimlikler karantini mámleket inspektorı talabına qaray bul transport qurallarınıń wákilleri, aydawshılar yamasa júk iyeleri menen birgelikte ámelge asıriladı.





Ózbekstan Respublikasına kirip kelgen avtomobil', hawa hám temirjol transportı quralları ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerden bosatilganidan keyin transport iyeleri tárepinen, júk aparıw mólsherlengen orında bolsa júkti qabıl etip alıwshı tárepinen tazalanıwı kerek.

Ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimler salınǵan pochta posılkaları hám banderollar Ózbekstan Respublikasına etip kelgeninen keyin ósimlikle

Júk bosatilgan transport qurallarında karantin degi zıyanlı organizmler bar ekenligi anıqlansa, ósimlikler karantini mámleket inspektorı bul transport quralların zıyansizlentiriw ushın kórsetpeler beredi hám atqarılıwın qadaǵalaw etedi.

Transport qurallarındaǵı karantin degi yamasa basqa qáwipli zıyanlı organizmler menen zálellengen azıq-awqat rezervleri ósimlikler karantini mámleket inspektorınıń kórsetpelerine qaray transport quralları menen birgelikte tolıq zıyansizlantirilgunga shekem Ózbekstan Respublikası aymaǵında bolıwı, teleklerde saqlanıp plomba basıp qoyılıwı kerek.

Ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimler bul Qaǵıydanıń 18-bandida názerde tutılǵan ekilemshi karantin ko'rigidan ótkerilgeninen keyin, laboratoriya ekspertizasi ushın zárúrat bolmasa, bul ónimler kelip túsken orındaǵı aymaqlıq ósimlikler karantini mámleket inspektsiyasi tárepinen usı ónimnen paydalanıw shártleri tuwrısında juwmaq shiǵarıladı hám atqarılıwı shárt bolǵan fitosanitar ilajları belgilenedi.

Karantin hám basqa qáwipli zıyankesler, ósimlik kesellikleri hám otaqlar menen zálellengen ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimlerge salıstırǵanda zıyansizlentiriw hám tazalawdıń nátiyjeli ilajların qóllawdıń múmkinshiligi bolmasa, olar belgilengen tártipte kirip etiwshi mámleketke qaytarılıwı yamasa joq etiliwi (arnawlı orında jaǵıp jiberiw yamasa tereń qazib ko'mib taslaw jolı menen) kerek.

Ósimlikler karantini qadaǵalawı daǵı ónimler salınǵan pochta posılkaları hám banderollar Ózbekstan Respublikasına etip kelgeninen keyin ósimlikler karantini qadaǵalawı hám laboratoriya tekseriwinen ótkeriliwi kerek.