Tema: Ashshi qalempir (Gorkiy perec)

I.2 Ashshi qalempir botanik tariypi, morfologiyaliq qasiyetleri
Qálempir tóbeatdoshlar (Solanaceae) shańaraǵına tiyisli bolıp, materiallıq halda Sapsicum annuum L. túri egiledi. Poyasi o'tsimon, tik ósedi, boyı 25-30 sm den 80 sm ge shekem, shoxlanuvchan bo'ladi. Japıraqları bandli mayda hám ingichka, ústi tegis yamasa túkli, uzınchoq formada. Gulleri eki jınslı, mayda aq, sarı yamasa ash biynápshe gúli reńde bolıp, 9 tojbargi bar. Egilgennen 80-90 kún ótkennen, iyun'-iyul' ayında gúlleydi hám gúzgı suwıq tushguncha dawam etedi.
Qálempirler fakultativ ózinden shańlanıwshı ósimlik. Shunki, 25% ge shekem miyweler shetten shańlanıw ornına ónim bo'lishi múmkin. Shetdan shańlanishda shıbın-shirkeyler (qumırsqalar, tripslar hám bólekan pal hárreleri) shańlatuvchi bolıp xızmet etedi. Ásirese, ashshı hám shıyrın qálempirler bir-birinen uzaq egiliwi shárt.
Mıywesi 2,4,6 kameralı, kóp urıwlı mayda. Ashshı qálempir mıywesi iri emes, forması sozıq (shoxsimon, tumsıqsimon, bizsimon) bolıp, qabıqı juqa etli. Pısken miyweleri qızıl, sarı yamasa toq sarı reńde boladı. Urıwları ash sarı, tegis-domalaq, 1000 tasi 4-8 g. I klass urıwlarınıń kógergishligi 80%. Túbir sisteması maydan, tiykarǵı bólegi 20-30 sm tereńlikda jaylasqan.

Morfologiyalıq qásiyetleri.
T
I.2 1-Suwret Qálempir osimligi nálleri
amırı. Ósimliktiń túbir sisteması kúshli shoxlangan bolıp, topıraq tómen qatlamına kirey alatuǵın tiykarǵı kósher túbirinen ibarat. Náller arqalı jetiwtiriladigan ósimliklerde tiykarǵı túbir derlik joq hám tek onıń qumoqsimon qaldıg'i ámeldegi bolıp, ósiw dáwirinde az-azdan qalıńlasadı (qalınlasadı). Qaptal túbirler kúshli shoxlanishi sebepli túbir sistemasına “patakildiz” kórinisin beredi. Jas ósimlikler topıraqqa tereń ko'milib, topıraq azıqlanıwınıń maqul túsetuǵın norması menen ta'minlansa, qosımsha tamırlar kóp bolmaǵan muǵdarda payda boladı. Tamır sistemasınıń tábiyaatı hám rawajlanıw darajasi topıraqtıń mexanik qásiyetlerine sezilerli darajada baylanıslı. Kiyim-kenshek hám ónimli topraqlarda túbir sisteması kúshli rawajlanǵan bolıp, barlıq tárepke teń bólistiriledi, 60-80 sm tereńlikkacha ósedi hám ıǵallıq jetkilikli bolǵanda 1 m den artıq radius boylap gorizontal túrde sozılǵan; qurǵaqshıl jıllarda túbirler 120-130 sm tereńlikke kiradi. Túbirlerdiń úlesi sortqa qaray ósimliktiń ulıwma salmaǵınıń 14,9-25,8 % ini quraydı. Qálempirde ildiz sistemasınıń qayta tikleniwi qıyın process, usınıń sebepinen nálini birlew etpesten jetistiriw kerek, sebebi, bunday nállerde túbir salmaǵı 1,5 esege salmaqli esaplanadı.
P
I.2 2-Suwret Qalempir ósimligi nállerin jetistiriw
aqalı. Ósiw dáwirdiń basında ósimlik paqalı jumsaq, suwlı boladı, mıywe jetiliw dáwirinde bolsa qattılasıp aǵashlanadi. Paqaldiń buwınlar sanı hám arasındaǵı aralıqqa qaray qálempir o'simligining sırtqı kórinisi sezilerli dárejede o'zgaradi. Ósimliktiń poyasi kishi ıqsham formada bolsa, bo'g'imlar arası qısqa hám shoxlanishi kem boladı, poyasi uzın bolsa bo'g'imlar arası uzın hám shoxlanish kúshli bolıwı nizamlıq bolıp tabıladı. Egindi jetistiriw ortalıǵı bo'g'imlar arasını hám shoxlanish tugunlarining sanın da belgileydi. Ósimliklerdiń jaqsı azıqlanishi hám topıraqtıń nami ırǵaqında bolsa, kúshli shoxlanish gúzetiledi, jaqtılıqnıń jetiwmasligi bo'g'imlar arasını uzınlasıwına alıp keledi. Poyasi tórt-bes qırlı kesim formasına iye. Ósimliklarning boyı sortqa hám jetistiriw procesine qaray 20 sm den 125 sm ge shekem, ashıq maydanlarda hám qorǵawlanǵan jerlerde 3 m ge shekem ózgeriwshen boladı. Poyasi shoxlangan orınlarda gúl hám miyweler payda boladı, sol sebepli ósimliklerdiń rivojlanishi ushın sharayat qansha jaqsı bolsa, olar sonsha jaqsı shoxlanadi hám hasıldarlıq sonsha joqarı boladı. Qálempir poyasining shoxlanish ózgeshelikine qaray 3 formaǵa bolınadi: shtambsimon ósimlik (bir poyali, shoxlanishi poyaning joqarı bóleginde), yarım shtambsimon (tiykarǵı poyaning tómengi bóleginde 1
I.2 3-Suwret
-3 kalta qaptal shaqları ámeldegi), butasimon (tiykarǵı paqaldıń tiykarınan shaqalaydi, qaptal shaqlardıń uzınlıǵı o'simlik bálentliginiń yarımınan kóp uzınlıqta boladı).
Japıraǵı. Qálempir όsimligindegi japıraqlardıń forması, kólemi hám sanı ósimlik jasına, hám de jetistiriw sharayatına qaray sezilerli dárejede parq qiladi. Qálempirdiń bir sortın issiqxonada jetiwtirgende bargning uzınlıǵı 15-18 sm, ashıq maydanlarda jetiwtirgende bolsa 10 sm ge shekem, ápiwayı, pútin hám bandli boladı. Japıraqları qaptal shaqlarında gezekpe-gezek jaylawgan, geyde halqasımon boladı. Rawajlanǵan japıraq forması maydanı máyeksimon (túrli formada). Japıraqlarınıń reńi ash jasıldan toq jasılǵa shekem boladı. Japıraqlardıń sanı hám ústki kólemi sortqa hám jetistiriw sharayatına qaray ózgeriwshen boladı. Qálempirdiń bir top όsimliginde 230-300 donagacha japıraq payda etedi, kólemi namlilik hám topıraqtaǵı azıq elementlerine to'yinganligiga qaray ózgeredi. Japıraqlardıń salmaǵı umumiy ósimlik salmaǵınıń shama menen ¼ bólegine teń. Urıw japıraqları 2 ay dawamında saqlanıp turadı hám ósiw processinde júdá zárúrli rol' oynaydı. Olardı kógerip shıqqannan keyin 2-3 kúnden keyin úzip taslaw jas ósimlik rawajlanıwın páseytiwtiradi.