Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Soraw gápler

Soraw gápler sóylewshige belgisiz bolǵan bir nárse, hádiyse haqqında biliw anıqlaw ushın qollanıladı hám sol tuwralı maǵlıwmat alıw ushın juwap talap etedi.
Mısalı: - Aldıńızdaǵı kóringen siziń awıl emes pe?
- Biziń awıl.
- Anaw metep pe?
-Awa.
Soraw gápler menshiklik ózgesheliklerge baylanıslı hár qıylı boladı. Ayırım jaǵdaylarda tek sorawdı (Aǵam úydeme? Sen qayda baratırsań?) bazda soraw hám tańlanıwdı (Qanday sulıw qala? Ne degen gózzallıq?), al geypara jaǵdaylarda soraw jolı menen buyrıqtı bildiredi. Mısalı: Tez barmaysań ba?
Soraw gáplerdiń ishinde juwap talap etpeytuǵın túrleri de ushırasadı. Sonlıqtan soraw gápler anıq soraw gápler hám ritorikalıq soraw gápler bolıp bólinedi.
Ritorikalıq soraw gápler juwap btalap etpeydi. Bunday gápler pikirdi ótkirlestirip beredi hám hár qıylı emotsional` máni ózgeshelikke iye boladı. Tańlanıw, ǵázepleniw, táshwishleniw, gúman, shamalaw mazmunın bildiredi. Mısalı: Qáyteyin meniń qolımnan ne keledi? Aral teńiziniń táǵdirine kimniń janı ashımaydı? Báhár ayında hawa rayına isenip bolama? O tábiyat! Ne degen saqıysań?!
Soraw gápler tómendegi grammatikalıq qurallar járdeminde dúziledi. Ózine tán grammatikalıq hám intonatsiyalıq ózgeshelikke iye boladı:
1. ma/me, ba/be, she, mı/mi soraw janapayı arqalı;
2. soraw almasıqları arqalı;
3. Soraw intonatsiyası arqalı da soraw gápler jasaladı. Soraw gáptiń bul túrinde soraw janapayları, soraw almasıqları qatnaspadı. Intonatsiya arqalı soraw mazmunı ańlatıladı. Mısalı:
- Atıńız?
- Altınay.
- Tuwılǵan jılıńız?
- 1956 - jıl.
- Tur, úyge Gúlzar keldi.
- Gúlzar?
Soraw gápler ańlatatuǵın mazmunına qaray soraw-xabar (ondaylar adam janına qalay túsinsin), soraw buyrıq (Esitip tursań ba, ya joq pa?) gápler bolıp bólinedi.

Buyrıq gápler

Buyrıq gápler tıńlawshını birer nársege yamasa birer isti orınlawǵa buyrıq, májbúrlew, tilek, ótinish sıyaqlı mazmundı bildiredi.
Buyrıq mazmunı baqırıw, qattı buyırıw, jalınıw, ótinish, ruxsat, shaqırıw, másláhát, keńes sıyaqlı hár qıylı kóriniste boladı.
Mısalı: Tezirek bar! (buyırıw). Tezirek barsańshı! (májbúrlew). Maǵan sóz beriń. (ótinish).
Buyrıq gápler tómendegi grammatikalıq, intonatsiyalıq ózgesheliklerge iye boladı.1. Gáptiń bul túri buyrıq intonatsiyasına iye boladı.
- Bosat jigitlerdi!
- Qısqartıń-a!
2. Buyrıq gáplerdiń bayanlawıshları kóbirese buyrıq meyildiń 2- bet formasında boladı.Mısalı: Balalarıńa kóz qulaq bol! :stilerine kiyim-kenshek áper!
Tilek meyiliniń I bet forasında kelgende tilek ótinishti bildiredi. Mısalı: Jerlerdi suwǵarıwdı tez hám sapalı ótkereyik!
3. Buyrıq meyiliniń III bet formasında kelgende burıq mazmunın bildiredi. Mısalı: Jetistirilegn ónimler zaya bolmasın! Jumısta qatań tártip ornatılsın!
4. Anıqlıq, shárt meyillerinen boladı. Mısalı: Bazarǵa barıp kelse! Meniń aytqanlarımdı tıńlasańshı!
- Júriń kettik.
5. Buyrıq gáplerdiń quramında kóbinese qaratpa aǵzalar boladı. Mısalı: Diyxanlar! Jerlerdi egiske tayarlań!
6. Intonatsiya arqalı buyrıq mazmun ańlatıladı. Alǵa! Alǵa! Hámme maydanǵa!