Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Pısıqlawıshtıń tolıqlawıshtan ayırmashılıǵı

Tolıqlawısh ta, pısıqlawısh ta keńislik seplik formasında, atawısh sózler menen tirkewishlerdiń dizbeklesiwi arqalı ańlatı­lıp keledi. Bunday jaǵdayda mánilik jaqtan bir-birine jaqın bolıp, olarda ajıratıwda qıyınshılıq tuwdıradı.Pısıqlawısh penen pısıqlawısh jeke ajıratıwda eń dáslep se­mantikalıq belgisine, yaǵnıy mánilik ózgesheligi esapqa alınadı.Mıs: Quwanıshı júzinen bilinip tur. Toshkentten qonaqlar keldi. Kárimde jurnallar bar.Demek, tolıqlawısh penen pısıqlawıshtı ajıratıwda olardıń konteksttegi leksika-semantikalıq mánisi sorawları, basqa sózler menen baylanısıp esapqa alınadı. Endi ol sol júrisi menen awılǵa keldi.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń bas aǵzalardan ózgesheligi nede?
2. Tolıqlawısh qaysı sóz shaqaplarınan ańlatıladı?
3. Tuwra tolıqlawısh penen qıya tolıqlawıshtıńózgesheligin túsindiriń .
4. Anıqlawısh gápte qanday xızmet atqaradı?
5. Jupkerlesiwshi hám izafetlik anıqlawıshlar qaysı sóz shaqabınan ańlatıladı?
6. Jay, qospa, keńeytilgen anıqlawıshlardı mısallar menen túsindiriń.
7. Ayqınlawıshlarǵa mısallar keltiriń.
8. Pısıqlawısh qaysı sóz shaqaplarınan ańlatıladı?
9. Pısıqlawıshtıń qanday mánilik túrleri bar?
10. Pısıqlawıshtıń tolıqlawıshtan ayırmashılıǵın túsindiriń .
Ádebiyatlar
1. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Nókis, 1992.
2. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.
3. Maxmudov N., Nurmanov A. Ózbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.
4. G`ulomov A., Asqarov M. Hozirgi ózbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent, 1987.
5. Nurmaxanova A. Tipı prostogo predlojeniya v tyurkskix yazıkax.
6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazıke. Karakalpakskiy yazık. Tom III. Nukus, 1993.

TEMA: BIR QURAMLI GÁPLER. ATAWISH HÁM FEYIL BIR QURAMLI GÁPLER

1. Bir bas aǵzalı gáplerdiń grammatikalıq ózgeshelielri.
2. Feyil bir bas aǵzalı gápler: iyesi belgili, iyesi belgisiz, iyesi ulıwmalasqan, iye­siz gápler.
3. Atawısh bir aǵzalı gáp. Ataw gáp hám onıń túrleri.
Bir bas aǵzalı gápler jay gáplerdiń bir túri. Bir bas aǵzalı gápler házirgi ózbek tilinde M. Rasulovtıń «Házirgi ózbek ádebiy tilindegi bir sostavlı gápler» degen miynetinde arnawlı túrde izertlengen. Al, qaraqalpaq tilinde «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası»nda keń túrde sóz etiledi.Eki bas ǵazalı gáplerde bas aǵzalar ayırım-ayırım óz quralına iye boladı. Mıs: Qatara egilgen terekler awılǵa sán berip tur. Mısaldaǵı qatara egilgen terekler-baslawısh quramı, al awılǵa sán berip tur-bayanlawısh quramınan turadı.Al, bir bas aǵzalı gáplerde tek bir bas aǵza qatnasadı. Bunday gápler baslawısh quramı, yaki bayanlawısh quramı dep ajıra­tılmaydı. Predikativlik tek bir aǵza arqalı bildiriledi. Bir bas aǵzalı gáplerde ekinshi bas aǵzanıń qatnasıwı shárt emes, lekin bir bas aǵzalı gáptiń hár bir túri óziniń grammatikalıq ózgesheliklerine, dúzilisine qarap ya baslawısh, yamasa bayanlawısh quramı bildirip turadı. Keshki waqıt (baslawısh quramı). Bunnan keyin meni irikken joq. (bayanlawısh quramı).
Demek, bir bas aǵzalı gápler dep bir bas aǵzanıń quramı­nan dúzilip, ekinshi bas aǵzalı talap etpeytuǵın gápler. Bunday gáplerde gáptiń bir bas aǵzadan turıwı onda bir bas aǵzzanıń túsip qalǵanın bildirmeydi. Bir bas aǵzadan dúziliw bunday gápler ushın normal jaǵday bolıp esaplanadı. Sonlıqtan bunday gáplerdi tolıq emes gáplerden ajıratıwımız kerek. Mısalı:
-Baǵdagúldi tanıysań ba?
-Tanıyman. (tolıq emes gáp).
Bir bas aǵzalı gápler ilimiy grammatikalarda hár qıylı atalıp júr. Ayırım miynetlerde baslawısh bir bas aǵzalı, bayan­lawısh bir bas aǵzalı, al ayırımlarında bir bas aǵzalı gápler dep ataladı.
Bir bas aǵzalı gápler bas aǵzanıń qaysı sóz shaqabınan bo­lıwına qaray feyil bir bas aǵzalı hám atawısh bir bas aǵzalı gápler bolıp bólinedi. Feyil bir bas aǵzalı gáplerde bas aǵza feyildiń hár qıylı formaları arqalı bildiriledi. Gáptiń iyesi­niń belgili, belgisizligine qaray: iyesi belgili gáp, iyesi belgisiz gáp, iyesi ulıwmalasqan gáp hám iyesiz gáp bolıp bólinedi.Atawısh bir aǵzalı gáplerde gáptiń predikativlik mánisi atawısh sózlerden bolǵan bir bas aǵza arqalı ańlatıladı. Buǵan ataw gáp kiredi. Ayırım miynetlerde pretikativ, nominativ gáp dep te ataladı.Bir bas aǵzalı gápler pikirdiń ıqsham, túsinikli, anıq bo­lıwına tásir jasaydı. Kórkem ádebiyatta, awızeki sóylewde jiyi qollanıladı.