Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Bir bas aǵzalı gáplerdiń qanday ózgeshelikleri bar?
2. Bir bas aǵzalı gáplerdiń qanday túrleri bar?
3. Ataw gáp hám onıńózine tán ózgesheligin aytıń.
Ádebiyatlar
1. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Nókis, 1992.
2. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.
3. Maxmudov N., Nurmanov A. Ózbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.
4.G`ulomov A., Asqarov M. Hozirgi ózbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent, 1987.
5.Nurmaxanova A. Tipı prostogo predlojeniya v tyurkskix yazıkax.
6. Allaniyazova Sh. Grammatikalıq tallaw. Metodikalıq qollanba. Nókis, 2000.
TEMA: SÓZ-GÁPLER HÁM OLARDIN` TÚRLERI
1. Sóz-gápler haqqında túsinik.
2. Sóz-gáplerdiń túrleri.
3. Sóz-gáplerdiń tolıq emes gáplerden ózgesheligi.
Sóz-gápler jay gáplerdiń ayrıqsha bir túri. Sóz-gápler dúzilisi jaǵınan kóbinese bir sózden yamasa gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın sóz dizbeginen boladı. Sonlıqtan, sóz-gápler sońǵı kópshilik sabaqlıqlarda «bólinbeytuǵın gápler» termini menen de ataladı.Bólinbeytuǵın gáplerge gáp aǵzası xızmetinde emes, al xa­barlaw intonatsiyası arqalı ǵana kommunikativlik xızmet atqara­tuǵın sózler kiredi.Haqıyqatında da, tilimizde bir sózden turatuǵın gáplerdiń túri kóp. Bir bas aǵzalı gápler, tolıq emes gápler de bir sózden bolıwı múmkin. Biraq bul sózler óziniń leksikalıq máni­sin tolıq saqlaǵan bolıp gápte hár qıylı gáp aǵzası xızmetinde qollanıladı. Al, sóz-gápler leksikalıq mánisi tolıq bolmaǵan sóz shaqapları (modal`, tańlaq, modal`lıq mánige iye) arqalı bildiriledi. Olar sintaksislik mánige iye boladı da, biraq sintaksislik qatnas bildirilmeydi, sebebi sintaksislik qatnas gáp aǵzalarına bólinetuǵın gápler arasında boladı. Sonlıqtan, sóz-gáplerde gáp aǵzalarına bóliniw imkaniyatı joq. Bólinbey­tuǵın gáplerdiń dúziliwinde intonatsiya baslı rol` atqaradı. Olardıń predikativliginde, modal`lıǵı da intonatsiya arqalı bil­diriledi. Mısalı: -Ábdimurattıńúyi usı ma?
-Awa.
- Ol kisi úyinde bar ma?
-Joq.
Bólinbeytuǵın gáplerdińózine tán ózgesheligi bar:1) Sóz-gápler bir sózden yamasa bólinbeytuǵın sózlerdiń dizbeginen boladı;2) sóz-gápler kontekst yamasa situatsiyaǵa baylanıslı kom­munikativlik xızmet atqaradı;3) sóz-gápler jay gáplerdiń ayrıqsha bir túri.
Sóz-gáp xızmetinde qollanılatuǵın modal`, tańlaq sózler tiykarǵı gáptiń quramında kiris aǵza xızmetinde de qollanıla­dı. Mısalı: Awa, anaw kúngi men aytqan jigit usı. Meyli, si­ziń-aq aytqanıńız bolsın.Mısallardaǵı awa, meyli sózleri gáptegi oy-pikirge qat­naslı maqullaw mánisinde kiris aǵza bolıp kelgen.Sóz-gápler semantikalıq hám kommunikativlik xızmeti bo­yınsha bir neshe túrlerge bólinedi: maqullaw, biykarlaw, soraw, emotsional`, tańlaq, buyrıq, etiket (úrp-ádet, qarım-qatnas) seske eliklewish, vokativ sóz gápler).
Óz gezeginde sóz-gáplerdiń hár bir túri bir neshe modal`­lıq, emotsional`-ekspressivlik-máni ańlatadı.1. Maqullawshı sóz-gápler.Maqullawshı sóz-gápler ekinshi bir sóylewshiniń gápine qat­naslı maqullaw, kelisim beriw, juwap qaytarıw mánilerinde qol­lanıladı.
Maqullawshı sóz-gáplerdiń xızmetin tiykarınan awa sózi hám gáptegi qollanılıwı jaǵınan awa sózine mánilesi maqullaw mánisin bildiretuǵın álbette, durıs, tuwra, múmkin, maqul, ájep, yaqshı, meyli, júdá jaqsı, júdá maqul sózleri atqaradı. Mısalı:
- Aqsaqal sen Qurbannıńúyine barasań.
-Maqul.
- Eshbaydı da ertip keleseń.
-Yaqshı.
2. Biykarlawshı sóz-gápler.
Sóz-gáplerdiń bul túri sóylewshiniń pikirine yaki sorawına biykarlaw mánisindegi juwap­tı yamasa kelisim beriw mánisin bildiredi. Biykarlawshı sóz-gáplerdiń xızmetinde joq, yaq, yaǵ-á, hesh, hesh qanday, durıs emes, nadurıs t.b. biykarlaw mánisindegi sózler qollanıladı.
-Xalqabadta tanıs úyiń bar ma?
- Joq.
-Ele gazetanı oqımadıń ba?
-Yaǵ-á.
3. Soraw sóz-gápler.
Soraw sóz-gápler aytılǵan oy-pikirge qatnaslı sóylewshiniń sorawın bildiredi. Soraw sóz-gáptiń xızmetin ne, nege, newe, qalay, máselen, rastan ba, durıs pa, solay ma, ne bále, qáydem xosh t.b.
Mıs:-Keńseniń aldında kólik joq ǵoy
- He? Hege
- Turǵan jerinde traktor da, joq deydi!
- He deyseń? He deyseń?
- Arzım bar.
- Xosh.
4. Buyrıq sóz-gápler.
Buyrıq sóz-gápler dáslepki gáptiń ańlatılǵan pikirge qat­naslı buyrıq, ótiniw, jekiriniw, kesip aytıw t.b. mánilerdi bildiredi. Buyrıq sóz-gápler xızmetin tańlaqlar, modal`lıq mánige iye feyiller, buyrıq mánisindegi eliklewish sózler atqaradı.
Mısalı: -Qoysań-á. Qolındaǵı qılıshtı sermedi Ómirbay.
-Ósh! Bul gápińdi heshkim esitpesin!
- Posh, posh! Jol ber, shıǵıń bir shetke!
- Shıq, shıq! Shıq deymen! Diywana bolsań esikte tur.
5. Etiketlik sóz-gápler.
Etiket-bul adamlardıńózara ádepli, atayı, mádeniyatlı qarım-qatnas jasawı. Xalqımızdıńásirler dawamında qáliples­ken, olardıńúrp-ádet dástúrleri, qarım-qatnas jasaw túrleri bar. Olar-sálemlesiw, tilek bildiriw, maqtaw, xoshemetlew, násiyatlaw, xoshlasıw t.b. Bunday sózlerge assalawma áleykum, waleykum assalam, sálem, xosh, haq jol, jolıńız bolsın, qırmanǵa bereket, harmań, bar bolıń t.b.
-Xosh bolıń!
-Xosh kóriskenshe.
-Men kete bereyin, biy aǵa.
-Jolıń bolsın!
-Ay barıp, aman kel, bawırım.
6. Seske eliklewish sóz-gápler.
Sóz-gáplerdiń bul túriniń xızmetin adam yamasa haywan­larǵa, basqa da predmetlerge qatnaslı aytılatuǵın seske elik­lewish sózler kiredi.
Túrkiy tillerde sóz-gáplerdiń seske eliklewish sózler arqalı bildiriletuǵınlıǵı aytıladı. Ózbek tilinde sóz-gáplerdi arnawlı izertlegen Shadmanov sóz-gáplerdińózgesheligin kórsete­di.
Seske eliklewish sóz-gápler adamlarǵa baylanıslı qollanı­ladı.
Mıs: Heh. heh-he-e!- Keshegi jumıs pa! Aytgúl kúlkisi kel­mesede kúldi.
-O dúńyada alarsań kegińdi!
-Wa-ha-ha
Predmet, hádiyselerdiń ses shıǵarıw háreketin bildiredi.
-Waj-waj, bıjj-bıj. Sırttaǵı kúygen maydıń iysi ishke kirdi.
7. Tańlaq sóz-gápler.
Tańlaq sóz-gápler óz aldına gáplik intonatsiyaǵa iye bolǵan tańlaq sózler kiredi. Tańlaq sóz-gápler tiykarınan kontekt yamasa sóylew sharayatına baylanıslı bolıp keledi. Olar kontekst hám sóylew sharayatınan tısqarı óz aldına kommunikativlik xızmet atqara almaydı, tiykarǵı gáptegi aytılǵan pikirge, waqıya hám hádiysege sóylewshiniń hár túrli tańlanıw, ókiniw, qayǵırıw, quwanıw, yoshlanıw t.b. sub`ektivlik qatnaslardı bildiredi.
-Ástawpiralla, Ástawpiralla! He deydi bala!
-Haw, oybay! Meniń bir ózimdi taslap ketpekshimiseń?
-Óybey sorım! Biykesh saǵan ne boldı!
-Pah-pah! El ishi degen-á!
8. Vokativ sóz-gápler.
Rus hám túrkiy tillerdegi ilimiy miynetlerde, sa­baqlıqlarda, ilimiy grammatikalarda qaratpa sózlerdiń gáplik intonatsiyaǵa iye bolıp, vokativ sóz-gáp xızmetinde kelgen túrleri haqqında hár túrli pikirler bar. Bir qatar ilimiy miy­netlerde vokativ gápler bir bas aǵzalı gáplerdiń ayrıqsha bir túri dep qaraladı. Ekinshi topar miynetlerde ataw gáptiń máni­lik túrlerine kirgiziledi. Al, úshinshi topardaǵılar bólinbey­tuǵın gáplerge kirgizedi. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikasında vokativ gápler haqqındaǵı til ilimindegi pi­kirlerge súyene otırıp, onı sóz-gáptiń bir túri dep qaraydı.
Vokativ sóz-gápler sırtqı forması jaǵınan óz anıqlawıshına iye bolǵan ataw gáplerge usaǵan menen, olardı gáp aǵzalarǵa bóliwge bolmaydı. Vokativ sóz-gápler shaqırıw, qaratıw mánisin­degi apa, aǵa, ata, balam, xalayıq, joldaslar h.t.b. ǵalabalıq atlıqlardan, qaratpa mánisindegi qollanılǵan adam atlarınan, geypara tańlaqlardan, turaqlı sóz dizbeklerinen boladı. Mısalı:
-Xalayıq! Xalayıq! Usı aydıń ortası bir-birewge miriwbet kúni!
-Háy shımshıq! Qırǵıy bolǵısı kelgen shımshıq! Maman biydiń tislengen ashıwlı gápi Esengeldiniń jeti júyesinen ótti.
- G`árip ana! Balasınıń atlanıp baratırǵanın sezbeydi, bilmeydi.
Solay etip vokativ sóz-gápler sóz-gáplerdiń bir túri bo­lıp esaplanadı.
Sóz-gápler dúzilisi jaǵınan bir bas aǵzalı gáplerge, to­lıq emes gáplerge usas bolǵanı menen ózine tán ózgesheligi me­nen ajıralıp turadı. Mısalı: -Boldı ma? -dep soradı Dániyar
-Boldı (tolıq emes gáp) Sóz-gáplerdińózgesheligi kontekstke qarap belgili boladı.