Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Iyesiz gápler

Iyesiz gáplerdiń baslawıshı joq, onı bayanlawısh arqalı da tawıp qoyıwǵa da bolmaydı, zárúrligi de sezilmeydi. Bunday gáplerdiń bayanlawıshı III bettegi feyil sózden boladı hám oǵan baslawısh hesh talap etilmeydi. Mısalı: Endi qarap turıwǵa bolmaydı !depsizlik islewge bola ma!
Iyesiz gáplerdiń bayanlawıshı feyildiń belgili formaları arqalı ańlatıladı.
1. Buyrıq, tilek meyiller III bet formasında: Mıs: Waqıttan ónimli paydalanılsın!2. Kelbetlik feyil menen joq sózi dizbeklesip keledi. Mıs: Jerlerdi suwǵarıw isine ele kirisilgen joq.3. Ayırım feyiller óziniń grammatikalıq iyesi menen biri­gip bir túsinikti ańlatıp, bir bayanlawısh aǵza bolıp keledi. Mıs: Tań attı. Jarıq tústi. Qarańǵı tústi. Shaqmaq shaqtı. Adam­lardıń hár qıylı halatı, jaǵdayın bildiretuǵın sózler: Janı shıqtı. Uyqısı keldi. Kórgisi keldi. Barǵısı keldi.4. Kerek, lazım, dárkár, zárúr, múmkin sózleri atawısh fe­yil menen dizbeklesip keledi. Mıs: Jumıstı óz waqtında baslaw kerek. Shigit egisin tezletiw zárúr.5. Bayanlawıshlar tuwra keldi feyili menen bolǵanda gáp iyesiz boladı.Onı kóp kútiwimizge tuwra keldi. Jumıstı qayta islewge tuwra keldi.6. Hal feyili menen bolmaq sóziniń dizbeklesiwi arqalı bayanlawısh ańlatılǵanda: Ilimdi miynetsiz iyelep bolmaydı. Aydı etek penen jawıp bolmaydı.Iyesiz gáplerdiń bayanlawıshları atawısh sózlerden de bola­dı. Mısalı: Sizge jaqsı. Aytıwǵa ańsat.

Atawısh bir quramlı gáp.

Ataw gáp
Ataw gáp ilimiy grammatikalardı nominativ gáp dep te ata­ladı. Ataw gápler bir predmet yaki hádiyseniń házirgi waqıtta bar ekenligin kórsetedi. Birer nárseni ataw arqalı ataw gáp bola bermeydi.
1. Ataw gápler ataw sepligindegi atawısh sózlerden boladı.2. Gáptiń keyninde logikalıq yamasa dawamlı pauza islene­di. Jazıwda noqat ya úndew belgisi qoyıladı.3. Ataw gáp házirgi sóylenip atırǵan waqıtqa baylanıslı birer nárseni tastıyıqlaydı.Mısalı: Báhár. 1980-jıl (Mazmunı boyınsha házir áyne báhár waqtı degendi tastıyıqlaydı). Ataw gápler kórkem ádebiyatta jiyi ushırasadı. Ásiresi, poeziya, proza, dramaturgiyada pikirdiń ıqsham, qısqa, az sóz benen kóp máni beriw ushın qollanıladı. Úlken awıl. Qatara egilgen terekler, Tekstte dáslep ataw gáp berilip, keyin basqa gápler onıń mánisin keń túsindiredi. Ataw gápler dúzilisi jaǵınan keńeytilmegen hám keńeytilgen túrde qollanıladı. Keńeytilmegen ataw gápler bir sózden boladı.Mıs: Gúz. Tún. Tastay qarańǵı.Al, keńeytilgen ataw gáplerde aldında túsindiriwshi aǵza­lar boladı. Mıs: 1976-jıldıń gúzi. Kún shıǵıp kiyatırǵan waqıt.
Ataw gáplerde bayanlawıshlıq qásiyette bar degen pikirler de bar.Ataw gápler hár qıylı mánilik ózgesheliklerge iye:1. Waqıt mánili ataw gáp. Bunday ataw gáplerde waqıt mánisin bildiretuǵın atawısh sózler qollanıladı. Mıs: Báhárgi waqıt.2. Orın mánili ataw gápler: Ushı-qıyırı joq shólistan. Dár`ya boyı. Jaman shıǵanaq.3. Kelbetlik hám kelbetlik feyiller atawısh sózler menen dizbeklesip ataw gáplerdi dúzedi. Mıs: Keń dala. Gúrildegen traktor. Qattı boran.4. Sanlıq sózler waqıt mánili sózler menen dizbeklesip keledi. Mıs: 1942-jıl. Qaqaman qıs. 1915-jıl. Dekabr`diń sońǵı kúnleri.5. Atlıq sózler áne, mine sózleri menen dizbeklesip kelip ataw gápler dúzedi. Mıs: Mine, azamat! Áne, naǵız dos!
Ataw gápler mánilik ózgesheligine qaray: tastıǵıqlawshı, eleslewshi, menshikli ataw gápler bolıp bólinedi.1. Tastıyıqlawshı ataw gápler waqıya, hádiyse, qubılıslardıń sol waqıtta, házirgi waqıtta bar ekenligin tastıyıqlap kórsetedi. Mısalı: Tún. Tastay qarańǵı, Duman. Kúnniń júzi kórinbeydi.2. Eleslewshi ataw gápler waqıya, hádiyseni eleslep kórse­tedi.Mıs: O-oy, dúńya-ay! Eh, ótken ómirim!3. Menshikli ataw gáplerge gazeta-jurnallardıń, kórkem shıǵarmalardıń, mákemelerdiń, oqıw orınlarınıń atları kiredi. Mıs: Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti. «Qaraqalpaq qızı» romanı.