Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

Tema. Quramalι tisli do`n`gelekli mexanizmlerdi 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

27 
kinematikalιq tekseriw 
Joba. 
1.Ko`sherleri qozg`almaytug`ιn tisli berilislerdi kinematikalιq tekseriw. 
2.Ko`sherleri ha`reketleniwshi tisli do`n`gelekli mexanizmler (epitsikllik mexanizmler). 
3.Planetar reduktorlardιn` xarakteristikasι. 
4.Planetar mexanizmlerdi analitikalιq usιlda tekseriw. 
5.Planetar mexanizmlerdi grafikalιq usιlda tekseriw. 
Ko`sherleri qozg`almaytug`ιn tisli berilislerdi 
kinematikalιq tekseriw. 
1. Bir basqιshlι yamasa a`piwayι berilisler dep bir jup tisli do`n`gelektin` ilinisiwine aytιladι. 
Bunday berilisler sιrtqι ha`m ishki ilinisiwshi berilislerge bo`linedi (1-2-su`wret). 
K zvenonιn` mu`yeshlik tezligi ω
k
nιn` I -zvenonιn` mu`yeshlik tezligi ω
8
ge qatnasι
K zvenonιn` I zvenog`a berilis qatnasι delinedi. Ol to`mendegishe jazιladι. 
U
k8
= ω
k
/ ω
8
= n
k
/ n
8 
Sιrtqι ilinisiwlerde (1-su`wret) do`n`gelekler tu`rli ta`repke aylang`anlιg`ι sebepli berilis 
qatnasιnιn` belgisi teris boladι. 
ω
k
n
k
4
8
z
8
U
k8
= ---- = ---- = - --- = - ---- 
ω
8
n
8
4
k
z
k
Ishki ilinisiwde (2-su`wret) do`n`gelekler bir qιylι ta`repke aylang`anlιg`ι sebepli berilis 
qatnasιnιn` belgisi on` boladι. 
ω
k
n
k
n
k
4
8
U
k8
= ---- = ---- = --- = ---- 
ω
8
n
8
4
k
z
k
bul jerde 4
k
,4
8
do`n`geleklerdin` da`slkepki aylanalarιnιn` radiuslar z
k 
, z
8
olardιn` 
tislerinin` sanι. 
2.Ko`p basqιshlι berilisler sanι basqιshlι berilislerdin` izbe-iz baylanιsιwιnan payda 
boladι. Olardιn` berilis qatnasι berilis quramιna kiriwshi bir basqιshlι berilislerdin` berilis 
qatnaslarιnιn` ma`nislerin o`z-ara ko`beytip anιqlanadι. 
U
a`n
= (-a`)
1
U
a`g`
U
g`q
...U
(n-a`)n
Bunda 1 bir basqιshlι sιrtqι ilinisler sanι. Ko`p basqιshlι berilislerde berilis qatnasιnιn` 
belgisi ondag`ι sιrtqι ilinisiwshiler sanιnιn` jup yamasa taqlιg`ιna baylanιslι boladι ha`m 
son`g`ι valldιn` ha`reket bag`ιtι menen bir qιylι ta`repke yamasa tu`rli ta`repke bag`ιtlanlιg`ιn 
anιqlawg`a ja`rdem beredi. Berilis qatnasιn anιqlaw formulasιnda belgini esapqa alιw tek 
g`ana do`n`gelek ko`sherleri o`z-ara paralel` jaylasqan berilislerge g`ana tiyisli. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

28 
Ko`p basqιshlι berilislerdin` jeke ko`rinisi do`n`gelekleri qatar jaylasqan berilisler bolιp, 
olardιn` berilis qatnaslarιnιn` san ma`nisi birinshi ha`m son`g`ι do`n`gelekler tislerinin` sanιna 
g`ana baylanιslι boladι (4-su`wret). Z
g` 
Z
q
Z
n
Z
n
U
a`n
= (-a`)
1
U
a`g`
U
g`q
...U
(n-a`)n
= (-a`)
1
---- ---- ... ---- = (-a`)
1
---- 
Z
a`
Z
g`
Z
(n-a`)
Z
a`
Aralιq do`n`gelekler tislerinin` san ma`nisleri berilis qatnaslarιnιn` absolyut san 
ma`nisine ta`sir etpeydi. Bunday berilisler aqιrg`ι val`dιn` za`ru`r bolg`an bag`ιtιn belgilew 
ushιn qollanιladι. Ayrιm waqιtta jetekshi ha`m jeteleniwshi val`lar arasι bir-birinen uzaqta 
jaylasqanda da bunday berilislerden paydalanιw mu`mkin. 
Ko`sherleri ha`reketleniwshi tisli do`n`gelekli mexanizmler. 
1.Bunday mexanizmler qozg`alιwshιlιq da`rejesinin` san ma`nisine go`re differentsial 
yamasa planetar mexanizmlerge bo`linedi. Planetar mexanizmnin` qozg`alιwshιlιq da`rejesi
W = 1 bolιp, tiykarιnan, jetekshi val`dιn` aylanba ha`reketin ma`lim bir berilis qatnasιna go`re 
qrzg`alιwshιlιq da`rejesi W > 1 bolιp, ha`r qιylι zvenolar ha`reketin qosιp, qanday da bir 
zvenog`a beriw yamasa qanday da bir zveno aylanba ha`reketin basqa zvenolarg`a bo`listirip 
beriw ushιn xιzmet etedi. T-su`wrettegi differentsial mexanizmde oraylιq do`n`gelekler 1 
ha`m 3 vodilo H jalg`ιz qozg`almas geometriyalιq oray O
1
, O
2
, O
H
a`tirapιda aylanba 
ha`reket etedi. Satelit dep atalιwshι do`n`gelek 2 nin` ha`reketi qιyιn boladι. Ol o`z orayι O
2
a`tirapιnda aylanba ha`reket etip, O
2
orayιnιn` o`zi de vodilo menen birge oraylιq O
N
ko`sheri a`tirapιnda aylanba ha`rekette boladι. 
2.Tisli berilislerdin` qozg`alιwshιlιq da`rejesin to`mendegi formulag`a tiykarlanιp 
anιqlaw qolaylι. 
W = n - p + S
Bul jerdegi n- qozg`alιwshι zvenolar sanι, r- joqarι kinematikalιq juplar sanι, S- 
takrarlanιwshι zvenolar sanι. 
Planetar reduktorlardιn` xarakteristikasι. 
Do`n`geleklerinn` ko`sherleri paralel` jaylasqan planetar mexanizmlerdin` to`mendegi 
tiykarg`ι tu`rleri bar. 
1.Bir qatar ilinisiwshi planetar mexanizm.Bunday reduktorlar a`melde U
pl
= 2,3, ... , 12
arasιndag`ι berilis qatnasιn ta`miyinleydi. 
Bunda olardιn` paydalι jumιs koeffitsienti 0, 9, ... ,95 aralιg`ιnda boladι. 
2.Eki qatarlι bir sιrtqι, bir ishki ilinisiwshi reduktor. Bunday mexanizmlerdi U
pl
= 7, ... 25 
aralιg`ιnda boladι. 
3.Eki qatarlι ekewden sιrtqι ilinisiwshi reduktor (8-su`wret). 
4.Eki qatarlι ekewden ishki ilinisiwshi reduktor (9-su`wret). 
Bul reduktorlar David raduktorlarι delinedi. Olardan u`lken ku`sh isletilmeytug`ιn 
jag`daylar da ha`m de u`lken berilis qatnasιn ta`miyinlew maqsetinde paydalιnιladι. Olardag`ι 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

29 
berilis qatnasι U
pl
= 100 .....5000 aralιg`ιnda bolιp paydalι jumιs koeffitsienti 0,1 den kem 
boladι. 
Planetar mexanizmlerdi analitikalιq usιlda 
tekseriw. 
 
Planetar mexanizmnin` do`n`geleklerdin` tislerinin` sanι Z
1
,Z
2
,Z
3
,Z
4
ha`m olardιn` 
moduli m ma`lim bolsa, sistemag`a ma`nisi jag`ιnan vodilonιn` mu`yeshlik tezligine ten` 
bolg`an, bag`ιtι boyιnsha og`an qarama-qarsι bolg`an mu`yeshlik tezlik bersek, ol jag`dayda 
vodila ha`reketten toqtaydι ha`m to`mendegi qatnas orιnlι boladι. 
U
a`n`
H
= (ω
a`
– ω
H
) / (ω
n` 
– ω
H
) . 
ω
n`
= 0 ekenligin itibarg`a alsaq, to`mendegini payda qιlamιz. 
ω
a` 
– 
ω
N
= - U
a`n`
H
ω
H
bunnan ω
a` 
= ω
N
(a`- U
a`n`
H
) . Planetar mexanizmnin` berilis qatnasι
U
pl
= ω
a`
/ ω
H
= a`- U
a`n`
H
(1) 
bul jerde U
14
H
-planetar mexanizmnin` vodilasι toqtatιlg`andag`ι ha`m de ha`reket 
do`n`gelek I den do`n`gelek 4 ge berilgendegiberilis qatnasιn bildiredi. Biraq bul ko`sherler 
qozg`almas eki basqιshlι berilis qatnasιnιn` o`zi. 
Demek, U
a`n`
H
= U
a`g`
H
•
U
qn`
H
= (- Z
g`
/ Z
a`
)(Z
n`
/ Z
q
) (g`) 
(1) 
xem (g`) ge qoysaq, planetar mexanizmnin` berilis qatnasιn anιqlaw formulasιn 
alamιz. 
U
pl
= a`- ((-Z
g`
/Z
a`
)(Z
n`
/Z
q
)) = a`+ (Z
g`
Z
n`
)(Z
a`
Z
q
) (q) 
6-su`wrette ko`rsetilgen Jems reduktorι ushιn berilis qatnasιn anιqlaw formulasι 
to`mendegi ko`riniste boladι. 
U
pl
= 1 - U
13
H
= 1+ Z
3
/ Z
1
(4) 
David reduktorlarι ushιn 
U
pl 
= 1 - U
14
H
= 1- (Z
2
Z
4
)(Z
1 
Z
3
) (5).