Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

Mexanizmnin` zvenolardag`ι inertsiya kushlerin 
anιqlaw. 
Mexanizm zvenosι tochkalar sistemasιnan ibarat bolg`anlιg`ι sebepli ha`reket 
protsessinde zvenog`a tiyisli tochkalardιn` tezleniwleri ha`r qιylι bag`ιtta bolιwι mu`mkin. 
Sonday-aq zvenodag`ι tochkalarg`a ta`sir etiwshi inertsiya ku`shlerinin` ma`nisleri de ha`r 
qιylι boladι. Denege ta`sir etiwshi ha`r qanday ku`shler sistemasι bir bas ku`sh ha`m onιn` bas 
ku`sh onιn` bas momenti menen almastιrιw mu`mkin bolg`anι sebepli, zveno tochkalarιna 
ta`sir etiwshi inertsiya ku`shlerin usι zveno massalarι orayιna ta`sir etiwshi jalg`ιz bas 
inertsiya momentine almastιrιw mu`mkin boladι. 
5-su`wret. a) da zvenonιn` jeketochkalarιna qoyιlg`an inertsiya ku`shlerinin` tarqalιw 
epyurasι, b) da olardιn` jalg`ιz bas inertsiya ku`sh ha`m bas inertsiya momenti menen 
almastιrιwι ko`rsetilgen. 
Inertsiya ku`shinin` bas vektorι P
U
zveno awιrlιq orayιna qoyιlg`an bolιp, ma`nisi 
jag`ιnan zveno massasι m menen massalar orayι tezleniwi a
S
tin` ko`beymesine ten` ha`m 
bag`ιtι og`an qarama 
–qarsι. P
U
= -m a
S
Inerttsiya ku`shlerinin` bas momenti M
U
din` ma`nisi zvenonιn` awιrlιq orayιnan o`tiwshi 
ko`sherge salιstιrg`anda alιng`an inerttsiya momenti I
S
tin` mu`yeshlik tezleniwi E ge 
ko`beymesine ten` bolιp, bag`ιtι og`an qarama-qarsι. M
U
= -I
S
E . 
Mexanizm ha`reketi dawamιnda zvenolarda payda bolatug`ιn inerttsiya ku`shleri ha`m 
onιn` momentler ha`m ma`nisi jag`ιnan o`zgerip turadι. Zvenolardιn` ha`r qιylι ha`reketinde 
olarda payda bolatug`ιn bas inertsiya ku`shleri ha`m bas inerttsiya momentin anιqlawda ha`m 
olardι jalg`ιz na`tiyjeliwshi inerttsiya ku`shi menen almastιrιw usιllarιn ko`rip shιg`amιz. 
1.Zveno tuwrι sιzιqlι ilgerlemeli ha`rekette bolg`anda onda tek g`ana inerttsiya ku`shi 
payda boladι. P
U 
= - m a . 
2.Ten`lestirilgen krivoship. 
a) o`zgermes mu`yeshlik tezlik penen ha`reketlengende, onda hesh qanday inerttsiya 
ku`shi yamasa onιn` momenti payda bolmaydι. 
b) o`zgeriwshi mu`yeshlik tezlik penen ha`reketlense, onda tek g`ana inerttsiya 
ku`shinin` momenti M
U
payda boladι. M
U
= - I E. 
3.Ten`lestirilmegen krivoship. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

35 
a) o`zgermes mu`yeshlik tezlik penen ha`reketlense, onda tek g`ana inerttsiya ku`shi P
U
payda boladι. P
U
= - m a
S
n
. 
b) o`zgeriwshi mu`yeshlik tezlik penen ha`reketlengende og`an da inerttsiya ku`shi ha`m 
inerttsiya ku`shinin` momenti ta`sir etedi. 
P
U
= - m a
S
, M
U
= - I
S
E . 
Awιrlιq orayι aylanιw orayι menen u`stpe-ust tu`spegende ha`m zveno o`zgeriwi 
mu`yeshlik tezlik penen ha`reketlengende, joqarιda ko`rgenimizdey, onda da inerttsiya ku`shi 
ha`m inerttsiya ku`shinin` momenti payda boladι. Esaplawdι an`satlastιrιw maqsetinde 
olardιn` ha`r ekewinde zvenonιn` basqa bir tochkasιna qoyιlg`an na`tiyjelewshi jalg`ιz 
inerttsiya ku`shi menen almastιrιw mu`mkin. Bunιn` ushιn inerttsiya ku`shinin` momentin 
o`z-ara h aralιqta jatιwshι ma`nisleri P
U
g`a ten` bolg`an jup ku`sh penen almastιramιz, 
yag`nιyU` M
U
= - I
S
E = - P
U 
h (1). 
Bul jerde h = M
U
/ P
U
bolιwι na`zerde tutιlg`an. Na`tiyjede inerttsiya ku`shi P
U
tochka K g`a ko`shedi, ol zvenog`a ta`sir etiwshi inerttsiya momenti M
U
ha`m S tochkag`a 
qoyιlg`an inerttsiya ku`shi P
U 
g`a o`zinin` orιnlaytug`ιn jumιsιna bola ekvivalent. 
K tochka zvenodag`ι barlιq inerttsiya ku`shlerinn` juwmaqlawshιsι qoyιlg`an tochka. K 
tochkag`a qoyιlg`an inerttsiya ku`shi juwmaqlawshι inerttsiya ku`shi , K tochkanιn` o`zi 
tiykarg`ι tochkasι delinedi. Tiykarg`ι tochkasιnιn anιqlawda, jobalawda esapqa alιnιwι za`ru`r 
bolg`an ku`sh ha`m momenttin` bir ku`sh penen almastιrιwg`a imkan berip, ma`seleni 
sheshiwdi jen`illestiredi. Texnikada zvenonιn` za`ru`rli tochkasιna qoyιlg`an ku`shleri paydalι 
jumιs orιnlaytug`ιn ha`diyseler ko`p ushιraydι (8-su`wret, b)
ε
= a
S
τ
/ l
π
S
= a
S
s8n 
µ
/ l
π
S
boladι. 
P
U
= - ma
S
N` n = l
SK
s8n 
µ
N` I
S
= m p
g`
ekenligin esapqa alsaq (1) 
formula to`mendegi ko`riniske keledi, 
m p
g`
(a
S
s8n 
µ
) / l
π
S
= ma
S
l
SK
s8n 
µ
(g`) 
(g`) formulag`a bola zveno tiyiw tochkasι K nιn` awιrlιq orayι dep payda etken 
aralιqtι anιqlaymιz. 
L
SK
= 
ρ
g`
/ l
π
S
= I / ( m l
π
S
) (q) 
Eger sιzιlma masshtabι esapqa alιnsa, (3) formula esaplaw ushιn qolaylι bolg`an 
to`mendegi ko`riniske keledi, 
(SK) = I / ( m (
π
S) 
µ
l
g`
(n`) 
bul jerde SK, 
π
S – sιzιlmadan alιng`an o`lshemler,
µ
l
-uzιnlιq masshtabι. 
4.Qιyιn ha`reketleniwshi zveno shatunιnιn` bas inerttsiya ku`shin ha`m bas inerttsiya 
momentin anιqlaw ha`m tiyiwshi tochkasιn belgilew ten`lestirilmegen krivoshipti 
teksergenimizdey orιnlanadι. Ma`selenin` bir az qιyιnlιg`ι sonnan ibarat, krivoship zvenosι 
ushιn tkzleniw, tezlik orayιnιn` jag`dayι bir tochkada jatsa, shatun zvenosι ushιn olardιn` 
jag`daylarι sιzιlma tegisliginin` tu`rli tochkalarιnda jatadι. Ilgerlemeli o`zgeriwshi ha`reket 
na`tiyjesinde payda bolatug`ιn ha`m zveno awιrlιq orayιna qoyιlg`an inerttsiya ku`shi R
U
ha`m mu`yeshlik tezliktin` o`zgeriwi na`tiyjesinde payda bolatug`ιn inerttsiya ku`shinin` 
momenti M
U
lerdi tiyiwshi tochkasιna qoyιlg`an juwmaqlawshι inerttsiya ku`shi menen 
almastιrιw to`mendegishe a`melge asιrιladι. Shatun zvenosιna tiyisli tezleniwler orayιn 
tezleniwler planιnan paydalanιlg`an halda, uqsas u`shmu`yeshlikler qurιw usιlιnan paydalanιp 
anιιqlanadι.