Tema. Mashina mexanizmler teoriyasι pa`nine kirispe

Tis profilinin` formasιna qoyιlatug`ιn talaplar. 
Tislerdin` profil`lerinin` formalarιn tan`lap alg`anda usι qιysιq sιzιqlιrdιn` qaysιsιna 
ayrιqsha itibar beriw kerek, bunday jaqdayda qanday talaptι tiykar etip alιw kerek degen 
ma`selege toqtalayιq. 
A`melde tislerdin` profil`lew esabιn tan`lap alιw ushιn kinematikalιq, dinamikalιq, 
texnologiyalιq ha`m en` son`ιnda ekspluatatsiyalιq talaplardι basshιlιqqa alιw kerek. 
Ilinisiw kinematikasι to`mendegini talap etedi. Jantasqan tisler profil`leri a`piwayι 
geometriyalιq usιllar mennesalιnιwι kerek ha`m bul profil`ler berilgen berilis funktsiyasιn 
qanaatlandιrιwι kerek. 
Dinamikalιq talaplar tiykarιnan to`mendegilerge baylanιslι. 
1.Tisli mexanizmlerde mexanizmnin` tisleri menen tirewishlerine tu`setug`ιn 
basιmlarιnιn` shamasι menen bag`ιtι turaqlι bolιwι tiyis. 
2.Tislerdin` bekkemligin ta`miyin etetug`ιn formag`a iye bolιwι kerek. 
3.Tisler tozιwg`a anag`urlιm da`rejede shιdamlι bolιwι kerek. 
Texnologiyalιq talaplar ha`zirgi stanoklarda a`piwayι tu`rde tayarlanatug`ιn profil`lerdi 
jobalawg`a baylanιslι. 
Ekpluatatsiyalιq talaplar mexanizm jumιsιnιn` uzιqlιg`ιn, onιn` jumιsιnda shawqιmnιn` 
az bolιwιn ha`m mexanizm bo`lekshelerinin` qattι soqlιg`ιspawιn ha`m mexanizm 
qurastιrιwdιn` qolaylιg`ιn ta`miyin etetug`ιn profil`lerdi jobalawg`a baylanιslι. Qoyιlatug`ιn 
en` song`ι, ha`m tiykarg`ι talap, bul bir yamasaeki jantasιwshι do`n`gelekler tozg`an 
jag`dayda onι tazasι menen tez almastιrιwg`a mu`mkinshilik bolιwι kerek. Bunι tisli 
do`n`geleklerdin` ko`lemi belgili bir normada bolιwι za`ru`r. 
Tema. Mexanizmler dinamikasι. Mexanizmlerdi
ku`shler ta`sirinde tekseriw. 
Joba. 
1.Mexanizmge ta`sir etiwshi ku`ler. 
2.Mexanizm zvenolarιndag`ι energiya ku`shlerin anιqlaw. 
Mexanizmge ta`sir etiwshi ku`shler. 
Mexanizmdi ku`shler ta`sirinde tekseriwde og`an ta`sir etiwshi barlιq sιrtqι ku`shlerdin` 
ma`nisleri ha`m bag`ιtlarι anιqlang`an bolιwι yamasa olardιn` san ma`nislerin anιqlaw usιllarι 
ko`rsetilgen bolιwι kerek. 
Mexanizmge ta`sir etiwshi ku`shlerge to`mendegiler kiredi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

33 
I.Ha`reketlendiriwshi ku`shler yamasa momentler. Mexanimzdi ha`reketke keltiriwshi, 
onι qanday da bir jumιs orιnlawg`a ma`jbu`r etiwshi ku`sh yamasa moment qanday da bir 
energiya deregi yamasa sιrtqι ta`sirlesiwden payda boladι. Ha`reketlendiriwshi ku`sh vektorι 
menen usι ku`sh qoyιlιw tochkasιnιn` tezlik vektorι arasιndag`ι mu`yesh barqulla 90
0
tan 
kem boladι. Ha`reketlendiriwshi momenttin` bag`ιtι bolsa usι moment ta`sir etip atιrg`an 
zvenonιn` bag`ιtι menne bir qιylι boladι. 
Ishten janιw dvigatel`lerinde ha`reketlendiriwshi ku`sh tsilindrge kirgizilgen qιsιlg`an 
janar may ha`m hawa aralaspasιnιn` alιsιwι na`tiyjesinde payda boladι. Tsilindrdegi jang`an 
gazdιn` basιm ku`shi ma`lim da`rejede onιn` iyilgen ko`lemine, sonday-aq, porshennιn` en` 
joqarg`ι jaqdayιnan qansha uzaqlasqanιna baylanιslι. 
Mexanizmnin` tekserilip atιrg`an jag`dayιnda porsheng`a ta`sir etiwshi ku`shti anιqlaw 
ushιn aldιn tsilindrdegi basιm ku`shin anιqlaw lazιm boladι. Basιmnιn` ma`nisi 
termodinamika nιzamlarιna tiykarlanιp, ko`rilgen mashinanιn` mexanikalιq xarakteristikasιn 
ko`rsetiwshi indikator diagrammadan paydalanιp anιqlanadι. 1-su`wrette karboratorlι 
dvigatel`ler ushιn indikator diagramma su`wretlengen bolιp, ondag`ι ordinita ko`sheri R
tsilindrdegi basιmdι, abtsissa ko`sheri S porshennin` joqarg`ι shetki tochkasιnan baslapqι 
aralιqtι ko`rsetedi. 
Indikator diagrammasιndag`ι a, b, s sιzιg`ι janιw taktindegi, s sιzιg`ι shιg`arιw 
taktindegi, s, k sιzιg`ι sorιw taktindegi, k-a sιzιg`ι qιsιw taktindegi basιmnιn` o`zgeriw 
nιzamlarιn ko`rsetedi. 
Basιmnιn` o`zgeriw sιzιg`ιna shekem bolg`an ordinata basιm qatnasιn ko`rsetedi. 
Mexanizmnin` tekserilip atιrg`an jag`dayι ushιn popsheng`a ta`sir etiwshi basιm 
na`tiyjesindepayda bolιwshι ku`shtin` ma`nisi to`mendegi ko`rinisten anιqlanadι. 
% = (6
8
) 
µ
p
S
Bul jerde u
1
-basιmnιn` sιzιlmadag`ι ma`nisi,
µ
r
- basιm masshtabι, S -porshen` 
maydanι. 
2.Paydalι qarsιlιq ku`shleri. Mexanizm ha`reketleniw protsessinde jobada na`zerde 
tutιlg`an barlιq qarsιlιq ku`shlerin jen`iwi kerek boladι. Paydalι qarsιlιq ku`shleri 
mexanizmnin` jumιs orιnlawshι zvenosιna qoyιlg`an bolιp, usι zvenonιn` tezlik vektorι ha`m 
ku`sh vektorι ha`m ku`sh vektorι arasιndag`ι mu`yesh 90
0
dan artιq boladι. Bunda ha`reketke 
tosqιnlιq payda boladι, yag`nιy teris jumιs orιnlanadι. Kesiw stanoklarιnda qιrqιlιwι detal`dιn` 
keskishine qarsιlιg`ι, nasoslarda suyιqlιq yamasa gazdιn` porshen`g`a ta`sir etiw ku`shi ha`m 
tag`ι basqa paydalι qarsιlιq ku`shine mιsal bola aladι. Jobada paydalι qarsιlιq ku`shinin` 
mexanizm jag`dayιna baylanιslι bolg`an tsiklogrammasι berilgen boladι. 
3. Ziyanlι qarsιlιq ku`shleri.Mexanizm ha`reketlerine tosqιnlιq etip, onιn` paydalι jumιs 
koeffitsientin kemeytiwge sebep boladι. 
Bul ku`shler tiykarιnan sιrtqι ortalιq ta`siri, kinematikalιq juplardag`ι su`ykelis ku`shleri 
bolιp, ku`sh ha`m tezlikvektorlarι o`z-ara qarama-qarsι bag`ιtlang`an boladι, sonday-aq, olar 
orιnlag`an jumιsta teris. 
4.Awarlιq ku`shleri barlιq waqιtta jer orayιna bag`ιtlang`an bolιp, awιrlιq ku`shleri 
vektorlarι menen usι ku`sh ta`sir etiwshi tochka tezligi vektorι arasιndag`ι mu`yesh 0
0
dan
180
0
qa shekem bolg`an ma`nisti payda etiwi mu`mkin. Usι mu`yeshtin` o`tkir yamasa o`tkir 
emes bolιwιna qarap, awιrlιq ku`shleri qatarιna kiriwi mu`mkin. Bul ku`shtin` orιnlag`an 
jumιsι joqarιdag`ι aytιlg`anlιrg`a qarap on` yamasa teris boladι. 
5.Inertsiya ku`shleri barlιq waqιtta massalar orayι tezleniwine qarama-qarsι bag`ιtlanadι. 
Inertsiya ku`shlerinin` vektorlarι menen usι ku`sh qoyιlg`an tochka tezligi arasιndag`ι 
mu`yesh 0
0 
tan 180
0
qa shekem o`zgeriwi, sonday-aq, inertsiya ku`shleri on` yamasa teris 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

34 
jumιs orιnlawι mu`mkin. Joqarιdag`ι aytιlg`anlarg`a qarap inertsiya ku`shleri mexanizm ushιn 
da ha`reketlendiriwshi ha`m qarsιlιq ku`shi bola aladι. Ha`zirgi tez ju`rer mashinalarda 
inertsiya ku`shleri ju`da` u`lken ma`niske iye. Sonιn` ushιn da mexanizmdi jobalaw ha`m 
tekseriwde inertsiya ku`shlerin esapqa almay bolmaydι. 
6.Reaktsiya kwshleri kinematikalιq juplarda zvenolardιn` bir-birine ta`sir ku`shi bolιp, 
bul ku`shlerdi anιqlaw mexanizmdi ku`shler ta`sirinde esaplawdιn` tiykarg`ι ma`selelerinen 
biri. 
Aylanba kinematikalιq juplarda reaktsiya ku`shlerinin` qoyιlιw tochkalarι belgili, 
ma`nisleri ha`m bag`ιtlarι belgisiz. 
R
12
= R
21
Ilgerlemeli kinematikalιq juplarda reaktsiya ku`shlerinin` bag`ιtι belgili 
bolιp, ol zvenonι bag`ιtlawshι betke perpendikulyar. Ku`shtin` qoyιlιw tochkasι bolsa belgisiz
(3-su`wret). 
Joqarg`ι kinematikalιq juplarda reaktsiya ku`shleri urιlιw tochkalardano`tiwi normal` 
sιzιqta jatadι.