Tema: Mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwı hám ekologiyalıq siyasat Joba: Kirisiw

Ekonomika túsinigi hám ekonomikalıq bilimlerdi payda bolıwı
Ekonomika - materiallıq hám materiallıq emes resursların islep shıǵarıw, bólistiriw, ayırbaslaw hám tutınıwdı sáwlelendiriwshi social xojalıq.
Ekonomikanıń turaqlı jáne bas máselesi - mútajliklerdiń sheksizligi hám ekonomikalıq resurslarınıń sheklengenligi.
Sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanıp, adamlardıń jasawı, kámal tabıwı ushın zárúr bolǵan turmıslıq qurallardı islep shıǵarıw hám qarıydarlarǵa jetkezip beriwge qaratılǵan, bir-biri menen baylanıslılıqta ámel etetuǵın hár túrli xızmetler ekonomikalıq iskerlik dep ataladı.
Ekonomikani’ ju’rgiziw, yag’ni’y ekonomikali’q protsesslerdi basqari’w
mashqalasi’ menen adamlar a’yyemnen tani’s bolg’an. Gretsiyada eki mi’n’
ji’l buri’n “Ekonomikos” (awdarmasi’ “u’y xojali’g’i’n ju’rgiziw o’neri”),
dep atalg’an ekonomikag’a baylani’sli’ birinshi kitap Ksenofont (erami’zdan
buri’ng’i’ 430—355-ji’llar) ta’repinen jazi’lg’an.

• 
  Islep shıǵarıw - insaniyat jámiyetiniń turmıs keshiriwi hám
  

rawajlanıwı ushın zárúr materiallıq ònimlerdi jaratıw procesi.

• 
  Bólistiriw - islep shıǵarılǵan ónim degi hár bir xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń qatnasıwı, úlesi (muǵdarı, proportsiyasi) ni anıqlaw procesi.
  
• 
  Ayırbaslaw - materiallıq naǵıymet hám xızmetlerdiń bir sub'ektten basqasına tárep háreketi procesi. Tavardı satıw - onıń aqshaǵa basma-bas almasıwlanıwı, satıp alıw bolsa - pullardı tavarǵa basma-bas almasıwlanıwı.
  

Ayırbaslawdıń zárúr shárti - qánigeliklesiw, miynet bólistiriwi, bul bolsa jámiyet aǵzaları ortasında miynet jemisin ayırbaslawǵa alıp keledi.

Ekonomika teoriyası ǵárezsiz pán retinde kóplegen mámleketlerde jergilikli bazar qáliplesken hám jáhán bazarı vujudga kiyatırǵan dáwirlerde “siyasiy ekonomika” atı menen qáliplese basladı.

Siyasiy ekonomika grekshe sózden alınǵan bolıp “politiko” - social, “oykos” - úy, úy xojalıǵı, “nomos” - nızam degeni. Yaǵnıy úy yamasa social xojalıq nızamları mánisin beredi. 1575-1621 jıllarda jasap, dóretiwshilik etken frantsuz ekonomistsi Antuan Monkret'en birinshi ret 1615 jılda “Siyasiy ekonomika traktati” atlı kishi ilimiy dóretpe jazıp, bul pánni mámleket kóleminde ekonomikanı basqarıw páni retinde tiykarladı. Keyinirek klassik ekonomistler bul pikirdi tastıyıqlab, siyasiy ekonomika keń mániste materiallıq turmıslıq qurallardı islep shıǵarıw hám ayırbaslawdı basqarıwshı nızamlar tuwrısındaǵı pán bolıp tabıladı, dep jazǵan edi.

Ekonomika teoriyası páni qáliplesiwi processinde bir qansha ideologik aǵıslar, mektepler payda bolǵan. Olar jámiyet baylıǵınıń dáregi ne, ol qayda hám qanday etip ko'payadi, degen sorawlarǵa juwap tabıwǵa urınıwǵan. Bunday ekonomikalıq aǵıslardan dáslepkisi merkantilizm dep atalǵan. Bul aǵıs tárepdarları adamlardıń, jámiettiiń baylıǵı puldan, altınnan ibarat, baylıq sawdada, tiykarınan sırtqı sawdada - mámile processinde payda boladı, ko'payadi, sawdada bánt bolǵan miynet ónimli miynet, basqa miynetler bolsa paydasız bolıp tabıladı, dep túsintirip keldi.

Keyingi aǵıs fiziokratlar dep atalǵan. Olar merkantilistlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, baylıq awıl xojalıǵında jaratıladı hám ko'beyedi, degen ideyanı alǵa súredi. Olardıń wákili bolǵan F. Kene ataqlı «Ekonomikalıq keste» shıǵarmasın (1758) jazdı hám ol jaǵdayda fiziokratizm mektep tiykarların jarattı. Onıń teoriyalıq hám siyasiy programmasın tariyplep berdi. Bul shıǵarmada F. Kene almasıwdıń ekvivalentlik táliymatın ilgeri surdi. Onıń pikrine qaraǵanda almasıw yamasa sawda baylıq jaratmaydı, almasıw processinde teń muǵdarlı bahalardıń almasıwı júz beredi, tovarlardıń ma`nisi bazarǵa kirmesten aldın ámeldegi boladı. F. Kenening táliymatında sap ónim teoriyası oraylıq orın iyeleydi. Onıń pikrine qaraǵanda, jalpı social ónim hám islep shıǵarıw ǵárejetleri ortasındaǵı parq sap ónim esaplanǵan. Onıń táliymatında sap ónim menen qosımsha bahanı shatastırıw, yaǵnıy ekewin áyne bir zat dep túsinedi. Ol qosımsha baha dıyxanlardıń qosımsha miyneti nátiyjesi retinde júzege keledi dep anıqlama beredi, ayırım orınlarda bolsa qosımsha bahanı tábiyaattıń sap sıyı dep qaray, onı jaratıwda tábiyaat da qatnasadı dep túsintiredi. Bul jerde ol ózi bilmagan halda baha menen paydalılıqtıń ayırmashılıǵına bara almaǵanlıǵın bildiredi. F. Kene táliymatın A. Tyurgo, Dyupon de Nemur hám basqalar dawam ettirdi. Fiziokratlarning táliymatı boyınsha awıl xojalıǵında bánt bolǵan miynet birden-bir ónimli miynet dep esaplanıp, basqa tarawlar daǵı miynet bolsa paydasız miynet dep esaplanǵan.
Keyinirek ekonomika pániniń klassik mektep kórinetuǵındalari bolǵan A. Smit, Ol. Petti, D. Rikardo sıyaqlı ataqlı ekonomist ilimpazlar baylıq tek ǵana awıl xojalıǵıdagina emes, bálki usınıń menen birge sanaat, transport, qurılıs hám basqa xizmet kórsetiw tarawlarında da jaratılıwın tastıyıqlap berdiler hám hámme baylıqtıń anası jer, ákesi miynet, degen qatań ilimiy juwmaqqa keldi. Sonı da aytıp ótiw kerek, A. Smitning “kórinbes qo'l” principi házirgi kúnde júdá kóp tilge alınıp atır. Ol óziniń “Xalıqlar baylıǵınıń tábiyaatı hám sebepleri tuwrısında izertlew” (1776 ) degen kitabında insandı aktivlestirilgen tiykarǵı xoshamet jeke máp bolıp tabıladı dep kórsetedi. Insan óz jeke mápin ámelge asırıwǵa, yaǵnıy payda alıwǵa umtila otirip miynet bólistiriwi sharayatında qanday da tavar yamasa xızmet túrin jaratadı, basqalarǵa jetkizip beredi, óz kapitalın ko'beytiredi hám sol umtılıwda ózi bilmegen halda jámiyet rawajlanıwına úles qosadı dep túsintiredi. Ol kapital, miynet, tovar, jumısshı kúshi hám basqa resurslarınıń erkin háreketin támiyinlew principin ilgeri suredi. Bul mekteptiń «klassik» dep at alıwına olardıń tómendegi jetiskenlikleri sebep boldı.