Tema: Processorlerdin islew principi, turleri ha’m arxitekturasi

Tema: Tiykarg’i yad. Triggerler. Kesh yad. Yad xarakteristikasi.
Tiykarǵı yad (TYA) maǵlıwmatlardı saqlaw hám mashinanıń basqa blokları menen maǵlıwmatlardı almasıw ushın arnalǵan. TYA eki qıylı eslep qalıwshı qurılmanı óz ishine aladı: turaqlı eslep qalıwshı qurılma (TEQQ). operativ eslep qalıwshı qurılma (OEQQ).

TEQQ, (ROM—Read Only Memory) Ózgermeytuǵın (turaqlı) programmalı hám maǵlıwmatlı berilgenlerdi saqlaw ushın arnalǵan; Ózinde saqlanıp atırǵan maǵlıwmattı tek opertiv oqıw imkanın beredi (TEQQ daǵı informatsiyanı ózgertiw múmkin emes).
OEQQ (RAM—Random Access Memory) JK belgili waqıt aralıǵında orınlap atırǵan, esaplaw protsesinde qatnasatuǵın maǵlıwmatlardı (programmalar hám informatsiyalar) tez jazıw, saqlaw hám oqıw ushın arnalǵan. Tiykarǵı yadtıń tiykarǵı abzallıqları onıń joqarı tezligi hám yadtiń hár bir yacheykasına bólek múrájat etiw imkaniyatı. Tiykarǵı yadtıń kemshiligi sıpatında mashina támiynatı úzilgennenkeyin ondaǵı maǵlıwmatlardı saqlaw imkaniyatı joqlıǵın (energiyaǵa baylanıslılıǵı) aytıp ótiw kerek.
Kóbinese kompyuter yadı sistemasınıń ózgeriwshen bólegi bolıp, ol jaǵdayda kompyuterdiń islewi dawamında atqarılatuǵın mashina kodı (programmaları), sonıń menen birge kirgiziw, shıǵarıw hám aralıq maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın proсessor. Tosınarlı yad (RAM)-tosınarlı kirisiw yadı funkciyaların ámelge asıratuǵın texnikalıq qurılma. RAM bólek sırtqı modul retinde islep shıǵarılıwı yamasa proсessor menen birdey chipda jaylasqan bolıwı múmkin, mısalı, bir chipli kompyuterlerde yamasa bir chipli mikrokontrollerlarda.
Turaqlı yad BIOS (Basic Input - Output System ) kirgiziw hám shıǵarıwdıń baza sisteması atlı zavodta jazılǵan basqarıw programmaları kompleksin saqlawshı mikrosxema bolıp tabıladı. Turaqlı yadta saqlanıp atırǵan informaciyanı operativ yadtan parqı kompyuter tok dereginen óshirilgen waqittada informaciya saqlanıp qaladı.
Operativ yad bul sistemadaǵı operatsiya jumısları hám programmalar ushın isletiledi. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı waqtınsha saqlaw ushın da isletiledi. Ol modul kórinisinde jalǵanǵan sistemalı plataǵa ornatılǵan hám maǵlıwmatlardı tek kompyuter qosılǵan waqıtta saqlaw múmkin.
Ádetde protsessor óziniń ishinde derlik hesh nárseni saqlamaydı. Ol jaǵdayda maǵlıwmatlarǵa ishlov beriletuǵın yacheykalar (bul «jumishshi » yacheykalar registrlar dep ataladı ) júdá kem. Sol sebepli protsessor jumısın tezletiw ushın talay aldın (4-áwladdan baslap ) keshlew texnologiyası usınıs etilgen.
Kesh - bul bufer wazıypasın orınlawshı yad yacheykalarining salıstırǵanda úlken bolmaǵan nabori bolıp tabıladı. Ulıwma yaddan geypara zat oqilip atirg’anda yamasa oǵan jazılip atirg’anda maǵlıwmatlardıń nusqa (kopiya) si kesh-yadqa da kiritiledi. Eger sol maǵlıwmatlardıń ózi taǵı zárúr bolıp qalsa, olardı uzaqtanshaqırı alıw zárúr bolmaydı - olardı buferden alıw talay tezirek boladı.
Diskler turmıs iskerligin uzaytırıw, Yad bloklarına operativ shaqırıq sıyaqlı plyuslardı beredi. Cache - sózi anglichan "jasırıw" sózine tuwrıdan-tuwrı baylanısadı. waqtınshalıq kerekli maǵlıwmatlardı buferge alıw ushın kerek. Bul termin IT ǵa 1968-jılı IBM jurnalı ushın jazılǵan maqala arqalı kirip kelgen. 1967 - jılı IBM Systems Journal ǵa berilgen IBM System/360 seriyasına tiyisli 85-modeli ushın operativ yadtı kúsheytiw temasında jazılǵan maqala daǵı "operativ bufer" terminin ápiwayılastırıw ushın " Cache" di isletilgen.
Kesh yad búgingi kúnde júdá kóp tarawlarda qollanıladı. Ol siz benen bizge maǵlıwmatlarımızdı ádetdeginen kóre tezirek alıwımızda járdem beredi. Processorlarda, sırtqı hám ishki yadlarda veb sayt, veb brauzerlerde DNS sistemalarında isletiledi. Paydalanıwshına kerekli maǵlıwmattı alıwı ushın onı waqtınshalıq yad mısalında indeksalab saqlaw arqalı qayta shaqırıq waqtında maǵlıwmatlardı úlken tezlik menen alıw múmkinshiligti jaratadı.
Paydalanılģan adebiyatlar.
1. Nigmatov X. va boshqalar. Zamonaviy axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. “Navro’z” nashriyoti. Toshkent. 2015 y.
2. Talimde innovciyalıq texnologiyalar. Ishmuxamedov R., Abduqodirov A., Perdeev A., Tashkent 2008.
6. Bakalov V. P , Vorob'enko P. P , Kruk B. I Teoriya elektricheskix tsepey.: ‘Uchebnik dlya VUZov’ Pod red. V. P Bakalova, ‘Radio i svyaz', 1998