Tema: Processorlerdin islew principi, turleri ha’m arxitekturasi

DRAM
SRAM Statikalıq operativ yad (Static RAM — SRAM) dinamikalıq operativ yadtan (DRAM) parqı, onıń mazmunın saqlaw ushın periodlı regeneratsiya talap etilmeydi. Bul onıń birden bir artıqmashılıǵı emes, SRAM, DRAM ǵa qaraǵanda joqarı tezlikke iye hám zamanagóy processorlar tezliginde isleydi.
Paydalanılģan adebiyatlar.
1.Beletskiy A. F. ‘Teoriya elektricheskix tsepey’ Uchebnik dlya VUZov. ‘Radio i svyaz', 1986.-544 s.
Matxanov P. N. Osnovi analiza elektricheskix tsepey. Lineynie tsepi: Uchebnik dlya VUZov.
3.Ad..Xolmatov T. X. vab., Informatika, T., 2003.

Tema: Operacion sistema,virtual yad.
Jeke kompyuterler ushın birinshi operacion sistema CP/M (Control Programm for Microcompyuters) dep atalıp, ol 1973-jılda Digital Research kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan. Operacion sistemalar júdá kóp bolıp, olarǵa úyindegilerdi mısal qılıw múmkin: MS DOS, PRO DOS, OS/2, FreeBSD, MICROSOFT WINDOWS, UNIX, LINUX, MAC OS.

Operatsion sistema (ko'binese OS ha'mde O/S dep qisqartıladı) kompyuter sistemasının' bag'darlama komponenti bolıp, kompyuterdin' sheklengen resursların basqarıw ha'm koordinatsiya ha'reketlerine juwap beredi,

Desktop kompyuterlerinde ku'ndelikli qollanılatug'ın bag'darlamalar sistemasında Operatsion Sistemanın' jaylasqan ornın ko'rsetiwshi struktura

Ha'zirgi da'wir operatsion sistemalarına Microsoft Windows, Mac OS, Linux, BSD and Solarislerdi mısal qılıp keltiriw mu'mkin. Desktop ha'm notebook kompyuterleri arasında Microsoft Windows jetekshi esaplanıp kelmekte, al serverlerge ko'binese Linux yamasa Unix-sıyaqlı sistemalar qoyıladı.
Linux (aytılıwı Linuks yamasa Lineks) bul Linux kerneline tiykarlang'an operatsion sistema. Linux ko'binese server kompyuterlerde qollanılıwı menen atag'ı shiqqan, biraq ha'r qıylı kompyuter u'skeneleri, mobil telefonlardan baslap superkompyuterlergede ornatıwg'a boladı. İnternettin' rawajlanıwı ha'mde Ubuntu atlı nusqasının' shig'arılıwı bul OStın' paydalanıwshılarının' ko'beyiwine alıp keldi.

Linux
Linux ataması 1991-jılı Linus Torvalds ta'repinen jazılg'an Linux kernelinen kelip shiqqan. Sistemanın' qalg'an bo'limi, sonın' ushinde sistema bag'darlamları ha'm kitapxanalar 1983-jılı Richard Stallman ta'repinen ja'riyalang'an GNU operatsion sistemasınan alıng'an.
MS-DOS (inglisshe Microsoft Disk Operating System so'zlerinen qısqartılg'an) bul Microsoft Korporatsiyası ta'repinen jaratılg'an operacion sistema esaplanadı. 1980-jıllardag'ı kompyuterlerdin' ko'pshiliginde MS-DOS baslı operacion sistema esaplang'an. MS-DOStın' jaratılıwı 1981-jılı baslang'an bolıp, 2000-jılg'a shekem dawam etken, usı da'wir ishinde 8 u'lken o'zgerislerdi ishine alg'an nusqaları shıg'arılg'an.
Mac OS bul Apple Inc. kompaniyasının' (buring'ı Apple Computer, Inc.) o'zlerinin' Macintosh atlı kompyuter sistemaları ushın shıg'arılg'an grafikalıq paydalanıwshı interfeysine tiykarlang'an operatsion sistemalar seriyası.

Virtual yad (inglizshe- virtual memory) kompyuter yadın basqarıw usulı bolıp dastur bóleklerin tiykarģı yad hám ekilemshi yad ortasında avtomatik ráwishte kóshiriw arqalı kompyuterde payda bolģanıdan kóre kòplew operativ yad talab etetuģın dásturlerdi iske túsiriw imkanin beredi.
Zamanaģoy dunyada virtual yad búgingi kúnde júda keń tarqalģan. Ol bazı bır ámellerdı iske túsiriw ushın tiykarģı yadģa júklewde talab etkende hám bul kóp ámeller ushın yad payda bolmaģanda isletiledi.

Eger kompyuter fizikalıq yadda bos orın bolmasa, virtual yad kerek boladı.
Virtual yaddı qollap-quwatlaytuģın bırınshı sistema 1960-jillardiń aqırında payda bolģan. 1980-jıllarda keń tarqalģan (UNIX, VAX/VMS). 1990-jıllardıń ortalarında jeke kompyuterlerde(OS/2*BSD, Linux, Windows) keń qollana baslandi
Virtual yaddıń qolaylıqları tómendegishe
•Virtual yad dastúrdi bejeriw ushın dasturdiń tek málim bir segmentin kerek bolģanda tezlikdi asırıwģa járdem beredı.
• Bul bir waqıttıń ózinde kóbirek dásturlerdı iske túsiriw imkanin beredi.
• Tiykarģı yadda kóp processler qollap-quwatlanıwı kerek, bul processdı ónimli paydalaniwdı asıradı.
• Hár bir ámel kerek bolģanģa shekem, diskde saqlanadı sodan keyin ol óshiriledi.
Virtual yad kemshilikleri
• Sistema virtual yaddan paydalansa ámeller ásten istewi mumkin.
• Betler almasıwı ushın kóplew waqıt kerek bolıwı mumkin.
Virtual yad ataması bırinshi márte 1960-jılı Berlin Texnik Universitetinde nemis fizik Fritz- Rudolf Gyutch tárepinen "Kóp asinxron aylanatuģın dóńgelekli cifrli kompyuterdıń logikalıq dizayni hám joqarı tezlikdegi yaddı avtomat basqarıw" doktorliq dissertatsiyasinda kiritilgen. Ol hár bir 100 sóz sıyımı kám hár bir 100 sózden ibarat 1000 blokli mánzil maydanı bolģan 6 magnitli yadro yad blogina iye mashina súwretleydi
Paydalanılģan adebiyatlar.
1. Broydo V.L. Vichislitelnie sistemi, seti i telekommunikatsii. SPb. Piter: 2009.
2. Nigmatov X. va boshqalar. Zamonaviy axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. “Navro’z” nashriyoti. Toshkent. 2015 y.
3. Nigmatov X., Tursunov N. Kompyuter tizimlari va tarmoqlari. O’quv qo’llanma. “Toshkent islom universiteti nashriot-matbaa birlashmasi” nashriyoti. Toshkent shaxri. 2018 й. 184 bet.
Tema: Yad apparatı strukturası. Islew principi hám tiykarģı parametrleri.
Yad apparatı - elektron esaplaw mashinası (EEM), cifrlı esaplaw mashinası (CEM) hám kompyuterlerdiń informaciyalardı kiritiw, saqlaw hám operator izlengende "qaytarıp beriw" ushın mólsherlengen bólegi. Tiykarinan, integral mikrosxemalardan ibarat.
Integral mikrosxema. Yad apparatında informaciyalardı dizimnen ótkeriwde informaciyalardı uzatiwshi material (perfokarta, perfolentami mexanik tárzde jıljıtıw, magnit materiallar (magnit disk, magnit lenta hám basqalar ) dıń magnit ózgesheligin ózgertiw, dielektriklarda elektrostatik zaryadlardı toplaw, dawıs hám ultradawıs terbelislerinen paydalanıw, joqari ótkezgishlik hádiysesin qóllaw hám basqa ámeller atqarıladı.
Perfokarta
Perfolenta
Yad apparatı, tiykarinan, oǵada operativ, operativ hám sırtqı qurılmalardan ibarat boladı. Informaciyalardı izlew usılına kóre, adresli (hár bir yad uyasina zárúr nomer qóyıladı hám informaciya anıq bir adres boyınsha ızlenedi) hám de assotsiativ (informaciyalar belgiler jiyindisi boyınsha izlenedi). Yad apparatı parıq etedi. Yad apparatınıń informaciyalar óshpeytugin (diod matritsalar, perfolentalar hám basqa) hám óshetig’inn (magnit uzatiwshilar, ferromagnit ózekler hám basqa ) túrleri bar.

Yad apparatınıń tiykarǵı jumıs kórsetkishi birligi bit yamasa bayt (8 bit) de ólsheniwshi sıyımlılıq, yaǵnıy bir waqıtta yad apparatında jaylasıwı múmkin bolǵan belgilar sanı.
Qattı disk kompyuterdegi eń tiykarģı qurilmalardiń biri esaplanad. Tiykarı onıń mexanik duzilisi bólim onıń jaylasıwı (bólimler, sektorlar, klasterler) hám informaciyaniń duzilisi kiredı.

Sektor
Disk sektorı- bul diskti saqlaw qurılmalarda informaciya saqlawdıń minimal adres birligi. Bul trekdiń bir bólegi. Ayırım qurilmalardiń sektor kólemi 512 bayt ( máselen, qattı diskler hám floppi diskler yaki 2048 bayt. (máselen qattı)
Júklew sektorı
Bul bólimnıń birinshi sektori . Eger bólimi júklenetuģın bolsa onda birinshi sektori(júklew sektorısi bólimde orınlanatuģin operaciya sistema júklewge iye bolģan júklew jazıwın óz ishine aladı.
Trekler
Sektorģa jaylasqan hám maglıwmatlar diskda saqlanatuģın konsentrin dóńgelekli. Sırqtı trektlerden maģlıwmatlar tezrek oqıladı hám jazıladı. Hár bir trek ishshindegi bólimler sektorlar dep ataladı.