Tema: sirtqi fotoeffekt. Kompton

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

12 

1.2. Fotoeffekttiń qollanılıwı
 
Jaqtılıqtıń elektromagnit tábiyaatı haqqındaǵı qıyallar ilimpazlardı 
elektromagnit tolqın energiyasınıń úzliksiz tarqalıwina uqsap jaqtılıq energiyası da 
úzliksiz uzatıladı, degen pikirge alıp keldi. Biraq XIX ásirdiń aqirlarinda klassik 
elektrodinamika tiykarında túsintirip bolmaytuǵın hádiyseler anıqlandi. Bul jańa 
jaǵday fiziklarni taǵı jaqtılıqtıń korpuskulyar tábiyaatına shaqırıq etiwge májbúr 
etdi. Bular qanday hádiyseler edi? Ekenin aytıw kerek, jaqtılıq hádiyseleri jaqtılıqtıń 
element menen tásirlesiwinde kórinetuǵın boladı. Bunday óz-ara tásirinler de 
elementda, da element menen óz-ara tásirde bolǵan jaqtılıqta sayız jershi málim 
ózgerisler menen bir qatarda baqlanadı. Jaqtılıq qaytadı, sinadi hám element 
tárepinen jutıladı. Element menen jaqtılıqtıń óz-ara tásirlesiwinde ximiyalıq hám 
biologiyalıq reaksiyalar júz beredi.
Jaqtılıqtıń element menen óz-ara tásiri sebepli júz beretuǵın hádiyselerdi, 
olar boysinatuǵın nızamlardı úyreniw jaqtılıq tábiyaatın, onıń strukturasın hám ishki 
mánisin tereńrek biliw imkaniyatın beredi. Jaqtılıqtıń tábiyaatı haqqındaǵı qıyallardı 
túpkilikli ózgerislerge alıp kelgen jańalıq ashılǵan hám uyrenilgen hádiyseler 
qatarına ıssılıq nurlanıwı, fotoeffekt, Kompton effekti, májburiy nurlanıw hám sol 
sıyaqlılar kiredi. Jaqtılıq energiyasınıń elektronlardıń mexanik energiyasına 
(fotoeffekt hám Kompton effekti) yamasa jaqtılıqnı jutqan pútkil sistemanıń 
mexanik energiyasına (jaqtılıqtıń basımı ) aylanıw processleri, sonıń menen birge, 
jaqtılıqtıń túrli ximiyalıq tásirinleri (fotoximiya, fotografiya, fiziologikalıq 
optikalıqa) sıyaqlı hádiyseler jaqtılıqtıń áne sol ―taza tábiyaatınan kelip shıǵıs 
hádiyseler turine kiredi. Fizika salasındaǵı oǵada ullı revolyutsiya XX ásirdiń 
basına tuwri keldi. Íssılıqtan nurlanıw (qızdırılǵan deneniń elektromagnit nurlanıwı 
) spektrlerinde energiyanıń bólistiriliwi salasında ótkerilgen tájiriybelerde 
gúzetiletuǵın nizamlıqlar tuwrı bolmay shıqtı. Maksvell elektromagnitizminiń kóp 
ret kórilgen nızamların elementtıń qısqa elektromagnit tolqınlar shıǵarıwı 
mashqalasına qollanıw etiwge urınilganda kútpegende kelip qaldı. 

---

13 
Maskvell elektrodinamikasi mánisiz sonday juwmaqqa alıp kelgen edik, bul 
juwmaqqa kóre, qızdırılǵan dene elektromagnit tolqınlar nurlanip atqanda enetgiya 
joǵaltıp, absolyut nolgeshe suwıwı kerek. Klassik teoriyaǵa qaray element menen 
nurlanıw arasında ıssılıq teń salmaqlılıqı bolıwı múmkin emes, biraq kúndelik 
tájiriybe rasında bunday emesligin kórsetedi. Qızdırılǵan dene elektromagnit 
tolqınlar shıǵarıwǵa óz energiyasınıń bir bóleginigine sarp etiw etedi. Teoriya 
menen tájiriybe arasındaǵı bul qarama-qarsılıqa toqtatıw beriw jolların izlep, nemis 
fizigi Maks Plank atomlar elektromagnit energiyanı portsiyalab-kvantlap shıǵaradı 
degen shamanı ilgeri surdi. Hár qaysı portsiyaniń E energiyası ν nurlanıw jiyligine 
tuwri proporsional :